Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА ЭТНОГРАФИК ТУРИЗМНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА ЭТНОГРАФИК ТУРИЗМНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
туризм / этномаданий туризм / этник туризм / этнографик туризм / жозибадорлик / этнографик комплекс / Тупроққалъа ёдгорлиги. / tourism / ethnocultural tourism / ethnic tourism / ethnographic tourism / attraction / ethnographic complex / Tuprokkala monument.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Икром Акрамович Ахмедов, Дилёр Зафарович Хакимов

Ушбу мақолада этнографик туризмнинг назарий асослари ўрганилган. Унга берилган таърифлар таҳлил этилган. Бу атамага муаллиф таърифи келтирилган. Этнографик туризмнинг ўзига хос хусусиятлари, шакллари ва уни ташкил этишнинг тажрибалари таҳлил этилган. Тупроққалъа ёдгорлигининг туризм жозибадорлиги аниқланган. Ушбу ёдгорлик ҳудудида этнографик туризм комплексини ташкил этиш асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROSPECTS FOR THE DEVELOPMENT OF ETHNOGRAPHIC TOURISM IN UZBEKISTAN

This article explores the theoretical foundations of ethnographic tourism. The definitions given to ethnographic tourism by various researchers are analyzed. The author presents a new definition of ethnographic tourism. The features, forms and experience of organizing ethnographic tourism are analyzed. The tourist attractiveness of the Tuporkkala monument has been determined. It is justified to create an ethnographic tourism complex on the territory of this monument.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА ЭТНОГРАФИК ТУРИЗМНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ»

УЗБЕКИСТОНДА ЭТНОГРАФИК ТУРИЗМНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

ИСТЩБОЛЛАРИ

Икром Акрамович Ахмедов

Тошкент давлат ицтисодиёт университети профессори, и.ф.д. Тошкент,

Узбекистон

i.axmedov@tsue.uz

Дилёр Зафарович Хакимов

Тошкент давлат ицтисодиёт университети мустацил тадцицотчиси,

Тошкент, Узбекистон

d. khakimov@tsue. ^

Аннотация: Ушбу маколада этнографик туризмнинг назарий асослари урганилган. Унга берилган таърифлар тахлил этилган. Бу атамага муаллиф таърифи келтирилган. Этнографик туризмнинг узига хос хусусиятлари, шакллари ва уни ташкил этишнинг тажрибалари тахлил этилган. Тупроккалъа ёдгорлигининг туризм жозибадорлиги аникданган. Ушбу ёдгорлик худудида этнографик туризм комплексини ташкил этиш асосланган.

Калит сузлар: туризм, этномаданий туризм, этник туризм, этнографик туризм, жозибадорлик, этнографик комплекс, Тупроццалъа ёдгорлиги.

ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ ЭТНОГРАФИЧЕСКОГО ТУРИЗМА В

УЗБЕКИСТАНЕ

Икром Акрамович Ахмедов

Профессор Ташкентского государственного экономического университета,

д.э.н. Ташкент, Узбекистан

i.axmedov@tsue.uz

Дилёр Зафарович Хакимов

Независимый исследователь Ташкентского государственного экономического

университета, Ташкент, Узбекистан

d.khakimov@tsue.uz

Аннотация: В данной статье исследуются теоретические основы этнографического туризма. Анализируются определения, данные этнографическому туризму различными исследователями. Автор представляет новое определение этнографического туризма. Анализируются особенности, формы и опыт организации этнографического туризма. Определена туристическая привлекательность памятника Тупорккала. Обоснованно создание на территории этого памятника комплекс этнографического туризма.

Ключевые слова: туризм, этнокультурный туризм, этнический туризм, этнографический туризм, достопримечательность, этнографический комплекс, памятник Тупроккала.

PROSPECTS FOR THE DEVELOPMENT OF ETHNOGRAPHIC TOURISM

IN UZBEKISTAN

Ikrom Akramovich Akhmedov

Professor of Tashkent State University of Economics, DSc, Tashkent, Uzbekistan

i. axmedov@tsue. uz

Dilyor Zafarovich Khakimov

Independent researcher of Tashkent State University of Economics, Tashkent,

Uzbekistan

d.khakimov@tsue.uz

Abstract: This article explores the theoretical foundations of ethnographic tourism. The definitions given to ethnographic tourism by various researchers are analyzed. The author presents a new definition of ethnographic tourism. The features, forms and experience of organizing ethnographic tourism are analyzed. The tourist attractiveness of the Tuporkkala monument has been determined. It is justified to create an ethnographic tourism complex on the territory of this monument.

Keywords: tourism, ethnocultural tourism, ethnic tourism, ethnographic tourism, attraction, ethnographic complex, Tuprokkala monument.

КИРИШ

Замонавий дунёда халклар, этник гурухлар ва кабила жамоаларининг этник-маданий мероси ва хилма-хиллигини саклаш муаммоси жуда кескин. Глобаллашув жараёнлари, илмий-техника тараккиёти, ахборот юкламаларининг ортиб бориши халкларнинг интеграциялашувига ёрдам беради, бу эса уз навбатида уларнинг асл маданиятига тахдид солади. Агар Узбекистонда туризм

индустрияси йилдан-йилга ривожланиб бораётганини хисобга олсак, этнографик туризм энг истикболли йуналишлардан бирига айланиб бормокда. Бу тенденция этнографик туризмни ривожлантириш учун ноёб ресурсларга эга булган Коракалпогистон Республикасида хам кузатилади.

Бу ерда коракалпок, узбек, туркман, козок каби халклар истикомат килгани учун бу тарихий-этнографик худуднинг миллий таркиби бой ва ранг-барангдир. Аммо айрим этник гурухлар ахолисининг камайиши, уларнинг бошка халклар билан ассимиляцияси ва миграция жараёнлари маданиятнинг аста-секин деформацияланишига, анъана ва урф-одатларнинг йуколишига олиб келади. Таъкидлаш жоизки, ушбу минтаканинг этник-маданий хилма-хиллиги ва турли маданиятларнинг узига хос тарихий узаро таъсири нафакат мамлакатимиз ахолиси, балки кичик халкларнинг тарихий ва маданий хусусиятларини урганиш учун келган чет элликлар орасида хам кизикиш уйготмокда. Узининг мазмунли узига хослиги ва сайёхларга миллатнинг маданий ва этник хаётида иштирок этиши учун яратилган имконият туфайли айтишимиз мумкинки, этнографик туризм Коракалпогистон ва бутун Узбекистон тараккиётида катта истикболларни курсатмокда. Махаллий ахолини ноанъанавий туризм махсулотларини яратишга жалб килиш ва рекреацион фаолиятни фаоллаштириш туфайли бу анъанавий иктисодиётни, тарихий ва маданий меросни саклаш ва такомиллаштиришнинг куплаб стратегик йуналишларидан бирига айланиши хамда худудларнинг баркарор ривожланишининг двигатели булиши мумкин.

Маълумки, Узбекистонда этнографик туризм энг оммабоп туризм турларидан биридир. Мамлакатимизга келаётган сайёхларнинг аксарияти мамлакат билан танишиш максадида келади. Албатта, туризм саноати ресурслари хар бир давлатнинг миллий бойлиги булиб, давлат мулки хисобланади. Бирок, уларнинг баъзилари жахон ахамиятига молик объектлар булиб, ЮНЕСКОнинг Бутунжахон мероси руйхатига киритилган. Бу руйхатга Узбекистоннинг 4 та шахри ва 31 дан ортик тарихий масканлари киритилган. Узбекистонда 7000 дан ортик тарихий ва гузал табиат-иклим ёдгорликлари мавжуд. Аммо бугунги кунда ушбу туристик ресурсларнинг факат 1/3 кисми туризм учун мавжуд [1].

Сайёхларни мамлакатимизга юксак маънавият ва буюк тарих узига жалб килади. Узбекистон халки кадимдан то хозирги кунгача бой тарихга, маънавий кадриятларга, миллий урф-одатларга эга булиб, улар асрлар давомида сакланиб, авлоддан-авлодга утиб келмокда. Унда миллатнинг орзу-умидлари, халк яшаётган табиий, географик ва ижтимоий мухит, халкнинг истеъдоди, махорати, кобилияти, этник, этногенези ва этник узига хослиги уз ифодасини топган. Узбекистон зиёрат ва тарихий туризмдан ташкари, этнографик туризм учун бой моддий ва номоддий ресурсларга эга мамлакатдир.

WWW.INFOCOM.UZ

КДОДМЫ 1ОТ1БО01УОТ" ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 8-SON

Колаверса, Узбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 27 июлдаги "Туризм йуналишидаги ислохотларни янада жадаллаштириш ва сохада давлат бошкаруви тизимини самарали ташкил килиш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПК-238 сонли Карорида Коракалпогистон Республикаси ва вилоятларда этнотуризм мажмуаларини ташкил килиш топшириги кетган [2]. Юкоридаги омиллар тадкикот мавзусининг долзарблигини аниклайди.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ

Туризмга багишланган адабиётларда этнографик туризмнинг таърифлари жуда куп. Умуман туризм сохаси ва хусусан этнографик туризм билан у ёки бу тарзда боглик булган турли олимлар этнографик туризм тушунчасига турлича таъриф беришади.

Россиялик М. Биржаков этнографик туризмни алохида миллатлар ва халклар билан танишишга, уларни маданий ва тил алмашиш максадида урганишга каратилган маданий туризмнинг кичик тури сифатида белгилайди [3].

Н. Моралева ва Е. Ледовскихлар этнотуризмни этник узига хослиги асосий туристик диккатга сазовор жой булган махаллий ахоли иштирок этадиган туризм индустриясининг бир кисми деб хисоблайдилар [4].

Этнографик туризмнинг узига хос хусусияти сайёхларнинг деярли хар кандай тоифаси учун жозибадорлиги булиши мумкин: чет элликлар; мамлакат фукаролари; аждодлари тарихи, анъаналари ва хаётига кизикувчи ёшлар; туристларнинг катта ёшдаги гурухи [5].

Профессор А. Эштаевнинг тадкикотларида этнографик туризмнинг максади маълум бир худудда хозир ёки доимо яшовчи муайян халк (этнос)нинг маданият, меъморчилиги, хаёти билан танишиш учун этнографик объектга ташриф буюришдир. Этнографик туризм мамлакатнинг табиий, тарихий ва маданий меросини асраб-авайлашнинг самарали воситасидир. Этнографик туризм - бу худудларга ташриф буюриш билан боглик маданий-маърифий туризм тури булиб, анъанавий турмуш тарзи кенг таркалган. Этник гурухларнинг анъанавий маданиятини урганиш ва таништириш максадида саёхат килишни уз ичига олган халклар хаёти, сунгра анъанавий хужалик шаклларига эга булган худудларга урганиш, худуднинг этнографик меросини саклашда, атроф-мухитни мухофаза килиш коидаларига, махаллий конунларга ва минтакавий урф-одатларга риоя килиш мазкур туризм турининг асоси хисобланади [6].

Этнографик туризмнинг асосий ресурси халкларнинг маданий-тарихий мероси хисобланади.

МЕТОДОЛОГИЯ

Тадкикотнинг индукцион йуналиши танланган булиб, илмий билишнинг иктисодий тахлил, мантикийлик, илмий абстракциялаш, гурухлаш усуллари

оркали тадкикот муаммоси очиб берилган. Хорижлик ва юртимиз олимларининг илмий ишлари тадкикотнинг назарий ва методологик асосларини ташкил этади.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Туризм жахон иктисодиётининг жадал ривожланаётган тармокларидан биридир. Унинг ортиб бораётган ахамиятини хисобга олган холда, туризмни хар томонлама урганиш худуднинг этник-маданий таркибий кисмига фаол мурожаат килмасдан тулик булмайди. Шу муносабат билан туризм индустриясининг энг баркарор ривожланаётган ва истикболли йуналишларидан бири булган, кичик этник гурухларга мансуб махаллий халкларнинг ижтимоий-иктисодий фаровонлигини таъминлашга кодир булган этнографик туризм фаол ривожланмокда. Эксперт прогнозларига кура, этник-маданий мотивация билан саёхат жорий асрнинг иккинчи чорагида халкаро туризмнинг баркарор турларидан бирига айланади, чунки айнан маълум бир туристик кизикиш объектининг кийматини этник-маданий омил белгилаб беради.

Этнографик туризм узок туманларнинг этник-маданий дам олиш учун жозибали ва обод маскан сифатидаги киёфасини яратишга, анъанавий хунармандчиликни тиклашга, мехнат ресурсларини кишлокларга жалб килишга, миллий байрамлар ва фестивалларни утказишга ёрдам беради.

Аввало, этнографик ва этник туризмнинг таърифини куриб чикишимиз керак. Ушбу атамаларнинг тез-тез ишлатилишига карамай, умумий кабул килинган таъриф йук, чунки туризмнинг ушбу турларини таснифлашда куплаб фикрлар ва ёндашувлар мавжуд. Келинг, улардан баъзиларини куриб чикайлик:

1-жадвал

"Этнографик туризм" тушунчасининг таърифи*

Муаллиф Таъриф

Трофимов Е.Н. турли халкларнинг анъанавий маданияти ва турмуши хусусиятларини саклаб колган мавжуд ахоли пунктларига ташриф буюриш, шу жумладан халк хаёти музейлари билан танишиш асосидаги маданий-маърифий туризм йуналиши [7].

Биржаков М.Б. алохида миллат ва халклар билан танишиш, уларни тил ва маданий алмашинув учун урганишга каратилган маданий туризмнинг кичик тури [3].

Малова Н.А. тарихий ватанга ёки кариндошларнинг тугилган жойларига ташриф буюриш билан боглик туризм тури [8].

Сундуев Ч.Ч. ва Хышиктуева Л.В бу маданий-маърифий туризмнинг йуналишларидан бири булиб, туристни махаллий ахоли мухитига чумиш, махаллий миллий маданият билан танишишни уз ичига олади [9].

* муаллиф томонидан ишлаб чикилган

Ван де Берг махаллий ахолининг маданий экзотикаси асосий туристик диккатга сазовор жой булган туризм шакли [10].

Харрон ва Уэйлер асосан этник ва/ёки маданий мероси сайёхникидан фарк киладиган одамлар билан шахсий, хакикий ва баъзан якин алокаларни излаш билан боглик саёхат. [11].

Кьюрек ва Джафари биринчи навбатда маданий фаркларни урганиш ва экзотик этнографик жамоалар билан алока килиш билан боглик туризм шакли [11].

Вуд туристнинг уз маданиятидан фарк киладиган маданиятни урганиш [11].

Макинтош ва Голднер экзотик халкларнинг маданий намоён булиши ва турмуш тарзини кузатиш учун саёхат [12].

Жадвал тахлили шуни курсатмокдаки, этнографик туризмнинг аник; таърифи хали келтирилмаган деган хулосага келишимиз мумкин, аммо мавжуд булган талкинларнинг купчилиги мохият жихатидан жуда куп ухшашликларга эга. Аксарият тадкикотчилар ушбу концепцияни этник гурухлар ёки худудларнинг маданий меросига кизикишдан келиб чиккан туристик саёхат сифатида белгилайдилар. Этнотуризмнинг асосий йуналиши дунёнинг турли худудларидаги халклар, этник гурухлар ва тилларнинг хилма-хиллиги билан ажралиб турадиган махаллий жамоалар маданиятига каратилган. Этник келиб чикиши (халк) - маълум бир худудда шаклланган ва умумий тарих, маданият, тил, дин ва турмуш тарзи билан бирлаштирилган одамларнинг ижтимоий-маданий жихатдан ажралиб турадиган гурухи. Турист, коида тарикасида, маданий кадриятлари узиникидан сезиларли даражада фарк киладиган ва у ушбу халкларнинг турмуш тарзи, анъаналари ёки ошхонаси оркали урганиши мумкин булган муайян этник гурухларга кизикади. Юкоридаги таърифларда асосий эътибор этник туризмда маданий фаркни излашга каратилган, чунки маданий/этник экзотика биринчи уринга чикади. Купинча экзотика узок ёки алохида худудларда яшовчи ва асосий жамиятларга нисбатан экзотик деб караладиган замонавий кишлок жамоаларини назарда тутади.

Шуни хам таъкидлаш жоизки, баъзи муаллифлар, масалан, рус тадкикотчилари В.Н. Пресняков ва М.А. Жулин, уз тадкикотларида этнографик туризмни этник туризм билан аниклайдилар [13]. Бошкалар, аксинча, бу тушунчалар бутунлай бошкача маънога эга деб хисоблашади. Масалан, А.И. Щукин уз диссертациясида этнографик саёхатларни этнография билан профессионал равишда шугулланадиган одамлар учун мулжалланган саёхатлар деб белгилайди. Этник турлар иштирокчилари туристларнинг катта кисми булиб, уларнинг максади маънавий эхтиёжларни кондиришдир [14].

Этнографик туризм билан чамбарчас боглик булган яна бир тушунча, яъни "этномаданий туризм" булиб, этник йуналтирилган саёхатнинг барча турларини бирлаштириш максадида киритилган.

Этномаданий туризм - бу этник-маданий соханинг хилма-хиллигини тушуниш истаги билан белгиланадиган турли хил туристик фаолият турларининг йигиндисидир [15].

Этномаданий мотивация билан саёхат факат этнографик ёки этник туризм билан боглик булмаслиги керак ва этномаданий туризмнинг куйидаги кичик турларини ажратиб туради: этнографик, этник, согинч, экологик-этнографик, этно-билиш ва антропологик туризм (1-расмга каранг).

1-расм. Этномаданий туризм классификацияси*

Бирок, этнографик туризмнинг такдим этилган таърифларга булиниши шартли, чунки купинча бир хил тур этник туризмнинг бир нечта кичик турларини бирлаштириши мумкин. Ушбу тадкикотда туристик саёхатларнинг юкоридаги барча турлари ягона кластер сифатида каралиб, "этнографик туризм", "этник туризм", "этномаданий туризм" ва "этнотуризм" атамаларига синоним тушунчалар сифатида таъриф берилган. Муаллиф туризмнинг ушбу турининг юкоридаги барча назарий жихатларини хар томонлама урганиб чикиб, этнографик (этник) туризмни маълум бир этник-маданий мууит, жумладан, унинг узига хос хусусиятлари, маданияти, анъаналари, турмуш тарзи ва архитектураси уацида билим олишга царатилган саёуат деб таърифлаган.

Куйида этномаданий туризмнинг ушбу кичик турларини батафсил куриб чикамиз.

*Бутузов А.Г. Этнокультурный туризм: учебное пособие - М.: КНОРУС, 2013, 248 с.

WWW.INF0C0M.UZ

КАОАМЫ !аТ!Б00!У0Т" ILMIУ-ELEKTR0N JURNДLI | 8-S0N

2-жадвал

Этномаданий туризмнинг кичик турларининг хусусиятлари

Этномаданий туризм Кичик турлари Тафсифи

Этник анъанавий ёки ухшаш турмуш тарзини олиб борадиган халкларнинг турмуш тарзи ва урф-одатлари билан танишиш учун саёхат килиш

Этнографик муайян этник гурухларнинг анъанавий ёки саноат ривожигачаа булган маданиятини урганиш, танишиш максадида саёхат килиш

Согинч билимга интилиш, уз халки ёки этник аждодлари маданияти билан танишиш ёки узининг собик яшаш жойларига, аждодлари, кариндошлари ва оила аъзоларининг яшаш жойларига саёхат килиш билан боглик саёхатлар

Эко-этнографик турли этно-худудий жамоаларнинг одатий яшаш мухитидаги узига хос маданияти билан танишиш максадида амалга ошириладиган саёхат.

Этно-билиш ёки этно-экскурсия тарихий ретроспекцияда этник маданиятларни хар томонлама урганиш учун саёхат

Антропологик ёки турмиш тарзи туризми хозирги мавжуд этник, этно-худудий гурухларнинг (ижтимоий-маданий туризм) ва утмишдаги жамоаларнинг (ретротуризм) турмуш тарзига кушилиш истагидан келиб чиккан саёхат.

Этнографик туризм куйидаги учта шаклда намоён булади:

1. Муайян этник гурухларнинг анъанавий маданияти хусусиятларини саклаб колган этник ахоли пунктларига ташриф буюриш (доимий ва вактинчалик).

2. Халк маиший хаётини акс эттирувчи музейларига ташриф буюриш. Сайёхларнинг очик осмон остидаги этнографик музейларга ёки маълум бир одамларга хос булган меъморий бинолар ва уй-рузгор буюмларини намойиш этадиган кишлокларга кизикиши ортиб бормокда. Шу билан бирга, турист маълум бир тарихий даврга тегишли булган объектни шахсан куриши, унинг максадини билиб олиши ва шу оркали уз ёки бошка этник гурухларнинг маданияти билан алокада булиши мумкин. ^ишлок уйларида миллий либослар кийиб, халк хунармандчилиги билан шугулланувчи ахолини учратиш мумкин. Худудда этнографик мерос объектлари канча куп булса, унинг туризм учун жозибадорлик даражаси шунчалик юкори булади.

3. Ижтимоий-маданий мероснинг номоддий шакллари, яъни анъаналар, байрамлар ва халк сайиллари, урф-одатлари ва маросимлари билан таништириш. Булар авлоддан-авлодга утиб келаётган ва маълум жамиятлар, синфлар ва

КАОДМЫ !ОТ!5О0!УОТ" !1М!У-Е1ЕКТКОМ | 8-БОМ

WWW.INFOCOM.UZ

ижтимоий гурухларда узок вакт сакланиб колган кадимий мерос элементларидир.

Этнотуризм туфайли сайёх анъанавий турар-жой ва хужалик иншоотларига эга кишлоклар ва овулларни зиёрат килиш учун ноёб имкониятга эга булади; махаллий халк ва уларнинг миллий либослари билан танишиш; кичик халкларнинг маиший ва хунармандчилик ишларида катнашиш; анъанавий ошхонани синаб куриш имконияти булади. Бошка маданиятларнинг этник хусусиятларини билиш узига хослиги билан ноёб булган турли этник гурухлар ахолисининг яхлит расмини тузишга ёрдам беради. Этник туризм эса миллатлараро якинрок алокаларнинг шаклланишига ва бу халклар вакилларининг узаро алмашинувига ёрдам беради.

Этномаданий туризм ривожланишининг назарий асосларини, айникса унинг антропологик, этно-таълим ва согинч туризм каби кичик турларини куриб чикиш ахолининг фазовий ташкил этилиши ёки ахолининг жойлашиши назариясига мурожаат килиш зарурлигини курсатади. Турар-жой деганда, одатда, нафакат ахолининг турли тоифадаги ахоли пунктларида таксимланиши, балки ахоли пунктлари ва одамларнинг фазовий харакатчанлиги уртасидаги функционал узаро таъсир хам тушунилади. Ахоли пунктларини урганиш этник-маданий туризмнинг ресурс базасининг узига хос хусусиятларини тушуниш учун фундаментал ахамиятга эга. Биринчидан, уларнинг тахлили туфайли маълум бир худуддаги турли ахоли пунктлари уртасидаги иктисодий, сиёсий, ижтимоий алокаларнинг эволюцияси муаммоси аникланади. Шахар ва кишлок тизимларини хар томонлама ретроспектив урганиш махсус яратилган этник-маданий мажмуалар доирасида хар кандай хронологик давр учун аввалги хаёт турмуш тарзини, агар керак булса, хатто бир-бирини кетма-кет алмаштирадиган бир катор йулларни хам аникрок такрорлаш имконини беради. Иккинчидан, хисоб-китоб тизимларини ривожлантиришнинг узок муддатли ва киска муддатли тенденцияларини тушуниш аник ахоли пунктлари такдирини яхширок башорат килиш имконини беради. Потенциал инвесторлар, айникса, хусусий тадбиркорлар учун ушбу холатни хисобга олиш куп жихатдан уларнинг муайян лойихаларни молиялаштиришга булган кдзикдшини белгилайди [16].

Сунгги пайтгача багрикенглик ва мултикултурализмнинг ижтимоий тартибнинг императиви сифатида тан олиниши этникмаданий туризмда сайёхлик имтиёзларининг кенг доирасига эга булган жуда катта аудиториянинг иштирокини таъминлайди. Х,ар бир этник маданиятнинг узига хослиги унинг она тилида сузлашувчилари томонидан хам, бошка маданият вакиллари томонидан хам туристик кдзикдш уйготади. Буни потенциал мижозлар эътиборини таргиб килинаётган туристик худуднинг этник-маданий хусусиятларига каратувчи реклама брошюраларининг самарадорлиги тасдиклайди.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Замонавий хакикат, шунингдек, одамларнинг уз этник келиб чикишини тушуниш ва мамлакатнинг бошка халкларининг маданий ютукларига кушилиш истаги билан ажралиб туради. Бу Узбекистонда ички ташкил етилган этнографик, этник ва экологик-этнографик туризмнинг ижобий динамикаси билан ёркин далолат беради.

Хрзирги боскичда тулаконли этникмаданий туризм бозорини шакллантириш жараёнининг карама-каршилигини акс эттирувчи ресурс базасининг бойлиги ва хилма-хиллиги унинг кейинги ривожланиши учун катта ахамиятга эга. Этнография объектининг таърифлари ва этнос таърифларига асосланиб, "этнографик объект" тушунчасини ажратиб курсатишимиз мумкин. Этнографик объект - анъанавий маданиятнинг этник узига хослиги намоён буладиган маданий-тарихий объект ёки ходиса. Уни бир этник гурух маданиятини бошкасидан ажратиб турувчи белгилар тизими сифатида тавсифлаш мумкин.

Этнографик деб таснифланиши мумкин булган куйидаги объектлар тоифалари мавжуд:

- этник гурухнинг анъанавий услубида курилган ва унинг маданий хаётининг узига хос даври билан боглик бинолари булган этнографик кишлоклар ва боглар;

- этник-маданий узига хослик намоён булган кишлок ахоли пунктлари, шахар массивлари ва алохида бинолар;

- анъанавий уй-жойлар (турар жой булмаган, лекин ташки куриниши ва ички тартибини саклаб колган; турар жой - анъанавий интерери, безаклари ва анъанавий уй-рузгор буюмлари тупламига эга);

- архитектура ва безакдаги анъанавий услублар мажмуаси билан ажралиб турадиган, муайян этник гурух вакилларининг диний мансублигини акс эттирувчи диний бинолар;

- этник хусусиятга эга археологик обидалар (маданий ёдгорликлар);

- анъанавий хужалик турига мос келадиган халк хунармандчилиги ва кундалик турмуш объектлари;

- фолклор жамоалари иштирокида ва миллий либослардан фойдаланган холда халк сайиллари ва тантаналари утказиладиган жойлар;

- музейлар (этнографик, тарихий-маданий, музей-курикхоналар, улкашунослик ва тарихий-улкашунослик музейлари) ва кургазмалар;

- халк хунармандчилиги ва анъанавий фаолият турларини кургазмали намойиш килиш учун жойлар.

Этнографик объектлар узларининг этник-маданий узига хослигини саклаб колишлари керак. Шунингдек, этник туризм нафакат этнографик объектларни, балки номоддий маданият элементларини, масалан, миллий байрамлар ва

фольклор фестиваллари, урф-одатлар ва анъаналар, махсус маросимлар ва хунармандчиликни хам уз ичига олади.

Этник-маданий мерос расмий ташкилотлар, норасмий уюшмалар -фолклор ихлосмандлари, ракс жамоалари, улкашунослик анъаналарининг ашаддий химоячиларидан доимий эътибор ва гамхурликни талаб килади. Этнографик, улкашунослик, тарихий ва бошка музейлар фондларини яратиш, саклаш ва доимий равишда купайтириш, этнографик кишлоклар, этнографик боглар барпо этиш, шунингдек, фолклор байрамларини утказиш ва таргиб этиш буйича гамхурликни у ёки бу тарзда этнографик мавзулар билан боглик этник-маданий бойликларни таргиб килиш, тарихий реконструкция ва бошка ходиса вокеалари асраб-авайлаш зарурлиги такозо этади.

Узбекистонда этнографик туризм тобора купрок этнографик кишлоклар (Туризм кишлоклари) институтига асосланган булиб, уларнинг аксарияти кишлок жойларида махсус яратилган. Этнографик туризмнинг шубхасиз афзаллиги этнографик кишлокларни оммалаштириш имкониятидир, улар якинида махаллий кишлок ахолисининг кундалик хаёти аллакачон узининг эски этнографик лаззатини йукотган. Бугунги кунга келиб, мамлакатнинг унлаб туманларида алохида этнографик кишлоклар ва уларнинг мажмуалари пайдо булган ва ривожланмокда.

Хозирги боскичда ички этнографик туризм турли профилдаги музейларнинг илмий ва ташкилий салохиятидан фаол фойдаланиш тенденцияси билан тавсифланади. Этнографик сайёхлар учун минтакавий микёсдаги музейларга ташриф буюриш кенг кузатилмокда. Аммо шунга карамай, ички этнографик туризмнинг заиф томони анъанавий турар-жойларни, халк ижодиёти коллекциялари, либослар, мусика асбоблари ва уй-рузгор буюмларини реконструкция килиш учун тегишли худудларда ва купинча миллий микёсда энг бой имкониятларга эга булган минтакавий этнографик ва улкашунослик музейларининг имкониятларидан етарли даражада фойдаланилмаётганлиги булиб колмокда. Худудий музей мажмуаларининг вилоят марказларидаги филиалларига нисбатан асосий устунлиги нафакат кургазмаларнинг туликлиги ва ифодалилиги, балки музейга ташриф буюрувчиларни анъанавий халк маданияти нозик жихатларини профессионал даражада етказа оладиган юкори малакали мутахассисларнинг мавжудлигидир.

Прогнозларга кура, туризмнинг ушбу тури узининг узига хослиги ва такрорланмаслиги туфайли келажакда катта талабга эга булади, чунки хозирги вактда этник хилма-хиллик акл бовар килмайдиган даражада камайиб бормокда. Этник туризм этник маданий меросни саклашга хисса кушиши ва худудларнинг иктисодий ривожланишининг омилига айланиши мумкин. Юкоридаги фикрларга таяниб Коракалпокистон Республикаси худудида Тупроккалъа

этнографик комплексини ташкил этиш мухим ахамиятга эга эканлигини яна бир исботлайди.

Туманда этнографик туризмни шакллантиришнинг узига хослиги шундаки, худуддаги мавжуд ресурслар этно-музей ташкил килиш имконини беради. Мавжуд ресурсларни хисобга олиш ва тахлил килиш, Коракалпогистон худудида сайёхлик бизнесини янада самарали ташкил этиш имконини беради. Музей туристларни жалб килувчи ва уларга хизмат курсатишда иштирок этувчи барча объектлар туризм ресурсларини камраб олади. Бунга табиий ресурслар (табиат ёдгорликлари, курикхоналар, дам олиш учун ландшафтлар) ва маданий (архитектура ёдгорликлари, музейлар, театрлар, машхур кишилар хаёти билан боглик жойлар) киради. Минтаканинг туризмни, айникса таълимни ривожлантириш истикболлари маданий ва тарихий ресурслар: тарих ва маданият ёдгорликларининг мавжудлиги билан белгиланади. Бунга халкларнинг урф-одатлари, кадриятлари ва турмуш тарзи маданияти хам киради. Элликкалъа туманида Этно-музей худудида ташкил этиладиган объектлар учун барча инфраструктура етарли хисобланади. Мазкур этно музей комплекс шаклида, яъни кадимда яшаган халкнинг тарихий кадриятларини узида мужассамлаштирган хунармандчилик намуналарини, миллий таомларини тайёрлаш ва таътиб куриш мумкин булган худуд, Тупроккалъа ёдгорлиги тарихий ахамиятини урганиш буйича маълумотларни узида мужассамлаштирган контекс, хамда туризмни ташкил этишдаги барча зарурий хизматларни уз ичига олади. Комплекс жойлашуви, Хоразмдан 30 км, Нукусдан 120 км узокликда жойлашганлиги ички ва халкаро маршрутларда иштирок этиш имконини беради [6].

Юкоридаги тажрибаларга таяниб Коракалпогистон Республикаси Элликкалъа туманида "Тупроккалъа этно-музейи"ни ташкил килиш максадга мувофик хисоблаймиз.

Маълум-ки, Элликкалъа туманидаги "Тупроккалъа" ёдгорлиги милоддан аввалги I-IV ва VI асрларга тегишли булиб, у 1938 йил рус тадкикотчиси С.П.Толстов экспедицияси томонидан кашф этилган.

Тупроккалъа сахни тугри турт бурчак шаклида булиб, 17,5 га ер майдони тенг. Унда 2000-2500 киши истикомат килган. Шахар гумбазсимон йулакли ва буржли мудофаа девори билан уралган.

Шахарнинг ичида жойлашган хонадонларнинг орасидаги йулаклар жуда тор булиб, гиштларга туширилган тамгалар оркали яшаган жамоаларнинг кайси урукка мансублигини аниклаш мумкин булган.

Хдйратланарлиси шуки, ташки деворларнинг калинлиги 7-9 метрга тенг. Шахарни археологик казиш жараёнида 100га якин турар жой ва саккизта

сарой аникланган. Заллар буртма накшлар ва рангли хайкаллар билан жихозланган.

"Тупроккалъа" эрамизнинг I-IV асрларида Хоразм давлатининг пойтахти хисобланган. Шахар тарихи хамон урганилмокда. Археологик ёдгорликка чикиш учун зинапоялар барпо этилган. Чунки, лойсимон йулаклар кутарилишга нокулайликлар тугдирган.

Вахоланки, Тупроккалъа нафакат узининг гаройиб меъморчилиги, балки кадимий Хоразм ёзувининг ноёб топилмалари билан хам машхур. Саройнинг жануби-шаркий кисмидаги туртта хонадан кадимги хоразм тилида ёзилган хужжатлар топилган. Кора сиёх билан ёгоч лавхалар ва чарм варакларга ёзилган жами 116 та хужжат топилди. Ёгочдаги хужжатлар ва ун саккизтаси жуда яхши сакланган. Хужжатлар хали тулик урганилмаган булса-да, уларнинг табиати аллакачон аникланган. Булар сарой архивидан олинган иктисодий хужжатлардир. Топилган хужжатлардан учтаси аник санага эга - 207, 231 ва 232 йиллар.

Подшохлар саройидан топилган топилмалар орасида архивдан ташкари хайкалтарошлик ва расмлар хам катта кизикиш уйготади. Тупроккалъа "Кадимги Хоразм тасвирий санъати музейи" деб бежиз аталмаган. Бу Хоразмнинг тулик казилган ягона меъморий ёдгорлигидир. Унинг катта-кичиклиги ва меъморий дизайни дахоси Тупроккалъани Хоразмнинг энг ноёб ёдгорликларидан бирига айлантиради.

Сарой алохида эътиборга лойикдир. Унинг канчалик улугвор ва хашаматли эканлигини тасаввур килиш кийин эмас, чунки унинг баландлиги 40 метрга етиб, хайкалтарошлик ва расмлар билан безатилган 150 хонали саройдан иборат. Казишмалар давомида олимлар Тупроккалъанинг кизикарли тафсилотига эътибор беришди: нафакат сарой бинолари, балки оддий фукароларнинг турар-жой бинолари хам эллинистик услубдаги бадиий расмлар билан безатилган, бу кадимий шахарнинг юксак маданиятидан далолат беради.

Калъа уч каватдан иборат эди. Унинг хоналарида жуда куп колдиклар топилган: озик-овкат колдиклари (суяклар, уруглар) дан идишларнинг булаклари ва бутун кисмларигача, турли хил идишлар, заргарлик буюмлари, хайкаллар (энг машхур хайкаллардан бири - Рухоний хайкали), расмлар ва хатто кадимги Хоразм ёзувлари хам.

Хашаматли саройнинг маркази, албатта, монументал девор расмлари ва антика безаклар билан безатилган тахт хонаси эди. "Кироллар зали"да кеч эллинистик санъатнинг хайкаллари, жуда реал юзлари булган турли хил портретлар ва хайкаллар топилган.

Тупроккалъа кургонидаги казишмалар шов-шувга сабаб булди ва жуда куп кизикарли материалларни берди, бу бизга шахар Кадимги Хоразмнинг илгор

пойтахти булганлиги, бу заминда кадимий маданият гуллаб-яшнаганлиги хакида хулоса чикариш имконини берди. Кучалар ва бинолар шу кадар яхши ишланганки, Тупроккалъани геометрия шохлиги деб аташ мумкин.

Юкорида келтирилган маълумотлар мамлакатимизда илк марта этнотуризмни ривожлантириш, кадимда яшаган махаллий халк этнографик маданияти бойликларини туризм махсулоти сифатида таргиб килиш оркали саклаб колиш, келажак авлодларга етказиб бериш хисобланади. Туманда этнографик туризмни шакллантиришнинг узига хослиги шундаки, худуддаги мавжуд ресурслар этно-музей ташкил килиш имконини беради. Мавжуд ресурсларни хисобга олиш ва тахлил килиш, Коракалпогистон худудида сайёхлик бизнесини янада самарали ташкил этиш имконини беради. Музей туристларни жалб килувчи ва уларга хизмат курсатишда иштирок этувчи барча объектлар туризм ресурсларини камраб олади. Бунга табиий ресурслар (табиат ёдгорликлари, курикхоналар, дам олиш учун ландшафтлар) ва маданий (архитектура ёдгорликлари, музейлар, театрлар, машхур кишилар хаёти билан боглик жойлар) киради. Минтаканинг туризмни, айникса таълимни ривожлантириш истикболлари маданий ва тарихий ресурслар: тарих ва маданият ёдгорликларининг мавжудлиги билан белгиланади [17]. Бунга халкларнинг урф-одатлари, кадриятлари ва турмуш тарзи маданияти хам киради.

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

Хулоса килиб шуни айтиш мумкин-ки, этнографик саёхатларни ривожлантириш имкониятлари жуда кенг, аммо бугунги кунда Узбекистон буйлаб хали тулик тадкик этилмаган.

Шуни таъкидлаш лозим, Республикамиз учун янги булган этнографик туризм аллакачон оммалашиб бормокда. Бунга нафакат Узбекистоннинг Тошкент, Самарканд, Бухоро, Хива, Термиз ва бошка кадимий шахарлари меъморчилиги, балки шу худудда яшаётган ахолининг турмуш шароити хам асос булади. Туризмнинг бу тури сайёхларнинг халкларнинг хакикий хаётига, халк анъаналари, маросимлари, ижоди ва маданияти билан якиндан танишишга булган кизикишига асосланади.

Элликкаълла туманида этнографик туризмни ривожлантиришни рагбатлантиришнинг куйидаги асосий йуналишлари таклиф этилади:

- Этник-маданий турдаги узига хос йуналиш сифатида минтаканинг жозибали кулай туристик имиджини шакллантириш;

- Туризмнинг энг истикболли турлари ва жозибадорларига сармоя киритиш хажмини ошириш зарур;

- Халкаро талаб ва стандартларга жавоб берадиган замонавий туризм инфратузилмасини (яшаш, озик-овкат, транспорт, дам олиш зоналари) яратиш

зарур. Бу, уз навбатида, махаллий хокимиятларнинг куллаб-кувватлашини талаб килади;

- Туризмни ривожлантириш максадида анъанавий халк хунарманд-чилигидан кенг фойдаланиш, шу муносабат билан сайёхларга жуда кенг турдаги ноёб сувенирларни таклиф килиш керак.

Бундан ташкари, этномарказда сайёхларни ишлаб чикариш жараёнига жалб килган холда хунармандлар томонидан сувенирлар ишлаб чикаришни ташкил килиш мумкин, бу жуда кизикарли булади ва савдо хажмини оширади.

Этнографик туризмни ривожлантириш худуднинг ижтимоий-иктисодий тикланиши ва ривожланишига, махаллий ахоли турмуш даражаси ва сифатини оширишга хизмат килади.

Юкорида айтилганларга асосланиб, муаллиф этнографик туризм дастурларида инновацияларни куллаш зарур деб хисоблайди. Келажакда Узбекистоннинг барча худудларида этнотуризмнинг генеалогик ва этнографик турлари - абориген, антропологик, джайлоо туризми каби кичик турларининг хусусиятларини урганиш ва ривожлантириш мумкин.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. М. Р. Болтабаев, И. С. Тухлиев, Б.Сафаров, С. А. Абдухамидов Туризм: теория и практика. — Т.: Fan va texnologiya, 2018, 400 с.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 27 июлдаги "Туризм йуналишидаги ислохотарни янада жадаллаштириш ва сохада давлат бошкаруви тизимини самарали ташкил килиш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПК-238 сонли Карори. // https://lex.uz/docs/6549286

3. Биржаков М.Б. Введение в туризм / М.Б. Биржаков. - СПб.: Изд-во «Герда», 2007. - 192 с.

4. Моралева, Н.В. Организация этнографического и аборигенного туризма: учебное пособие - М.: Библиотека коренных народов Севера, 2008. - 43 с.

5. Чернов В.А. Разработка и организация этнографических туров из сборника / В.А. Чернов // Экологический и этнографический туризм: становление, проблемы и перспективы развития: всеросс. науч. практ. конф. -Хабаровск: Изд-во ДВГУПС, 2009. С. 67-72.

6. Эштаев А. Тупроккалъа тарихий этно-музейини ташкил килиш истикболлари / "Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar" (Economics and Innovative Technologies) ilmiy elektron jurnali. - 1/2024, yanvar-fevral (№ 00069). 225-229 бет.

7. Трофимов Е.Н. Социальный туризм - необходимая потребность для жителей Москвы и России// Социально-оздоровительный туризм как основа реализации социальной политики государства в целях устойчивого социально-

экономического города Москвы: материалы Круглого стола. - М.: Логос, 2014, 310 с.

8. Малова Н.А. Этнический туризм: проблемы, тенденции, перспективы // Туризм и культурное наследие. - 2012. - № 2. - С. 132-137.

9. Сундуев Ч.Б., Хышектуева Л.В. Этнотуризм как одно из направлений культурно-познавательного туризма, 2009. С. 2 - 7.

10. A Review of "Industrial Tourism: Opportunities for City and Enterprise" Leo van den Berg, Christian Berger & Rachel Xiang Feng (Eds) Ashgate, Farnham, 2010. 242 pp.

11. Wood R. E., 1984, Ethnic tourism: the state and cultural changes in Southeast Asia. In: Annals of Tourism Research, Camden. С. 353-374

12. Yang L. Planning for Ethnic Tourism: Case Studies from Xishuangbanna, Yunnan, China - Waterloo, Ontario, Canada, 2007, 359 с.

13. Пресняков В.Н. Народные промыслы республики Мордовия и этнический туризм// География и туризм. Сборник научных трудов. - Пермь, 2010. С. 156 - 166.

14. Щукин А.И. Предпосылки и факторы развития этнического туризма на Северо-Западе Российской Федерации: автореф. дис. канд. геогр. наук / А.И. Щукин. - СПб.: СПбГУ, 2002, 193 с.

15. Бутузов А.Г. Этнокультурный туризм: учебное пособие - М.: КНОРУС, 2013, 248 с.

16. Ахмедов И. А. Этнографик туризмни ташкил этишнинг хориж тажрибаси/ "Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar" (Economics and Innovative Technologies) ilmiy elektron jurnali. - 7/2024, iyul. 33-37 бет.

17. Киличова, О. З. Актуальность и пути развития этнографического туризма в Узбекистане / О. З. Киличова, Ш. Б. Гаффаров. — Текст: непосредственный // Молодой ученый. — 2020. — № 13 (303). — С. 111-113. — URL: https://moluch.ru/archive/303/68345/ (мурожат килинган сана: 28.06.2024).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.