Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА ЭКСПОРТГА ЙЎНАЛТИРИЛГАН МАҲСУЛОТЛАР ИШЛАБ ЧИҚАРУВЧИ СУБЪЕКТЛАРНИ ҚЎЛЛАБ-ҚУВВАТЛАШНИНГ АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА ЭКСПОРТГА ЙЎНАЛТИРИЛГАН МАҲСУЛОТЛАР ИШЛАБ ЧИҚАРУВЧИ СУБЪЕКТЛАРНИ ҚЎЛЛАБ-ҚУВВАТЛАШНИНГ АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
45
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ташқи савдо / халқаро иқтисодий муносабатлар / интеграция / экспорт / экспорт салоҳияти / маҳаллайлаштириш / тадбиркорлик. / Foreign trade / international economic relations / integration / export / export potential / neighborhood / entrepreneurship.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Рахмонов Азиз Искандарович

Мақолада Ўзбекистонда экспортга йўналтирилган маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи субъектларни қўллаб-қувватлашнинг асосий йўналишлари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article presents the main areas of support for the production of export-oriented products in Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА ЭКСПОРТГА ЙЎНАЛТИРИЛГАН МАҲСУЛОТЛАР ИШЛАБ ЧИҚАРУВЧИ СУБЪЕКТЛАРНИ ҚЎЛЛАБ-ҚУВВАТЛАШНИНГ АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ»

УЗБЕКИСТОНДА ЭКСПОРТГА ЙУНАЛТИРИЛГАН МА^СУЛОТЛАР ИШЛАБ ЧЩАРУВЧИ СУБЪЕКТЛАРНИ КУЛЛАБ-КУВВАТЛАШНИНГ

АСОСИЙ ЙУНАЛИШЛАРИ

Рахмонов Азиз Искандарович

СамИСИ, Иктисодиёт назарияси кафедраси укитувчиси

Аннотация. Маколада Узбекистонда экспортга йуналтирилган махсулотлар ишлаб чикарувчи субъектларни куллаб-кувватлашнинг асосий йуналишлари келтирилган.

Калит сузлар: Ташки савдо, халкаро иктисодий муносабатлар, интеграция, экспорт, экспорт салохияти, махаллайлаштириш, тадбиркорлик.

Annotation. The article presents the main areas of support for the production of export-oriented products in Uzbekistan.

Keywords: Foreign trade, international economic relations, integration, export, export potential, neighborhood, entrepreneurship.

Жахон иктисодиётида юз бераётган турли инкирозлар, тахдидлар ва бозордаги конъюнктура холатларининг узгаришлари шароитида баркарор иктисодий усишни таъминлашда махсулотлар экспорти хажмини ошириб бориш мухим ахамият касб этмокда. Дунё иктисодий холати истикболлари буйича эълон килинган БМТ маърузасида таъкидланганидек, "Экспорт иктисодий усиш суръатлари ва ривожланиш тенденцияларига таъсир курсатувчи асосий омил хисобланади. К^иска муддатда у иктисодий ривожланиш учун хорижий валютанинг асосий манбаи сифатида тулов балансидаги тафовутлар урнини тулдиришда мухим ахамият касб этса, узок муддатда экспортнинг диверсификациялашуви юкори иктисодий усиш суръатлари ва унинг баркарорлигини таъминлайди"1. Сунгги йилларда ривожланган А^Ш, Германия ва Япония хамда Осиёнинг ривожланаётган Сингапур, Жанубий Корея, ХХР, Малайзия, Гонконг, Тайвань каби мамлакатлар каторида Узбекистонда хам миллий ва худудий даражада экспортни ривожлантириш ва куллаб-кувватлашга алохида эътибор каратилмокда.

Бугунги кунда мамлакатимиз экспорт сиёсатининг бош максадларидан бири экспорт салохиятини юксалтиришга каратилган стратегик сиёсатни амалга ошириш, ташки савдо балансида ижобий сальдони таъминлаш, кредит мажбуриятларини уз вактида бажариш, мамлакат олтин валюта захираларини кенгайтириш, ички валюта бозорини эркинлаштиришга каратилган чора-тадбирларни муваффакиятли амалга оширишдир. Мамлакатимиз экспорт салохиятини юксалтириш, миллий иктисодиётни жахон иктисодиёти тизимига кенг куламда интеграциялашувини таъминлаш, иктисодиётда ракобатбардош ва

:World Economic Situation Prospects. United Nations, New York, 2020. P. 62

экспортбоп тайёр махсулотларнинг тури ва салмогини купайтириш, яъни экспорт махсулотлари таркибини диверсификация килиш жахон бозорида мустахкам урин олишнинг энг мухим шартидир.

Экспорт таркибини диверсификация килиш кушма корхоналар сонини купайтиришга, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришга, янги иш уринларини яратишга, экспортдан тушадиган валюта тушумларини оширишга, ишлаб чикариш харажатларини камайтириш ва натижада ахоли турмуш шароитини оширишга олиб келади. Маълумки, мамлакатимизнинг иктисодий салохияти экспорт хажмини тухтовсиз ошириб бориш имкониятини беради.

Мамлакат экспорт салохиятини ривожлантириш стратегиясининг мухим таркибий кисмларидан яна бири фаол экспорт сиёсатини юритишдир. Бундай сиёсатнинг мохияти - миллий товарларимиз билан бозорларни забт этиш, эгалланган уринларни бошкалар эгаллаб олишига, бизнинг экспортчиларимизни эгалланган бозорларидан сикиб чикаришга йул куймаслик лозим. Бунга эришиш учун махсулот сифатини яхшилаш, экспорт товарлари ассортиментини диверсификациялаш, экспортга чикарилаётган товарлар нархини пасайтириш учун харажатларни камайтириш йулларини излаш каби масалалар билан доим шугулланиш лозим булади.

Хрзирги кунда "Республиканинг экспорт салохиятини ошириш ор^али 2026 йилда республика экспорт хажмларини 30 миллиард А^Ш долларига етказиш" масаласи Янги Узбекистоннинг 2022-2026 йилларга мулжалланган тараккиёт стратегиясининг 28-максади бандларидакуйидагилар мухим йуналиш сифатида белгилаб берилган:

Экспортчи корхоналар фаолиятини куллаб-кувватлаш тизимини фаол давом эттириш оркали республика экспорт салохиятини ошириш.

Мавжуд имкониятларни тулик ишга солган холда махаллий саноат тармоклари экспорт салохиятини янада ривожлантириш.

Ташки бозор ва халкаро талабларга жавоб берадиган стандартларни жорий этиш ва машхур брендларни жалб килиш.

Хусусий секторнинг экспортдаги улушини 60 фоизга етказиш.

Автотранспорт воситалари экспортини 3 бараварга ошириш ва 1 миллиард АКШ долларига етказиш.

Туризм, транспорт, ахборот-коммуникация, жумладан дастурий таъминотлар ва бошка хизматлар экспортини 1,7 бараварга ошириш ёки 4,3 миллиард АКШ долларига етказиш.

Экспортчи корхоналарга курсатилаётган ташкилий ва молиявий ёрдам бериш тизимини такомиллаштириш.

Экспорт таркибида тайёр ва ярим тайёр махсулотлар хажмини 3,3 баравар купайтириб, Европа давлатларига GSP+ тизими доирасида тайёр махсулотлар экспортини кенгайтириш.

Махаллий ишлаб чикарувчи корхоналар томонидан ишлаб чикарилган махсулотларни хорижий давлатларга чикаришда кумаклашиш тизимини

такомиллаштириш хисобига экспортчи корхоналар сонини хозирги 6 500 тадан 15 000 тага, товарларнинг экспорт географиясини 115 тадан 150 тага етказиш.

«Янги Узбекистон — ракобатбардош махсулотлар юрти» гояси асосида 200 та экспортчини очик танлов асосида саралаб, уларни етакчи экспортёрларга айлантириш ва хар томонлама куллаб-кувватлаш.

Кушни давлатлар билан чегара худудларда эркин савдо зоналари фаолиятини йулга куйиш"2.

Узбекистон экспорт салохиятини ривожлантириш буйича санаб утилган умумий тадбирлар иктисодиётнинг муайян сохаларида экспортни ривожлантириш буйича аник дастурларга айланиши керак. Шу билан бирга, экспорт махсулотлари таркибини диверсификация килиш ва янги бозорларга чикиш учун мулжалланаётган тадбирлар экспорт хажмининг жиддий усишига олиб келишига мустахкам замин яратади.

Экспорт килинаётган махсулотлар таркибини диверсификация килиш, уларни импорт килувчи мамлакатлар географиясини кенгайтириш бу мамлакатлардан бири ёки бир гурухининг иктисодиётида муаммолар руй берганда хам экспорт хажмининг кескин пасайиб кетишига йул куймаслик имконини беради.

Бунинг учун эса куйидаги чора-тадбирларни амалга ошириш лозим:

• экспортга махсулот чикарадиган корхоналар учун такдим этилаётган имтиёзлар тизимини яна бир марта танкидий куриб чикиш;

• божхона тартибларини янада соддалаштириш, уларни амалга ошириш муддатларини кискартириш;

• ташки савдо операцияларини бажариш учун тарифларни пасайтиришга доир кушимча чоралар куриш;

• махсулот экспорти билан боглик барча хужжатлар ва рухсат бериш тартибларини расмийлаштиришнинг электрон шаклини кенг жорий этиш;

• махаллийлаштириш дастурларини ишлаб чикиш ва бошк.

Экспорт таркибини диверсификация килиш куйидаги ижтимоий-иктисодий вазифаларни хал килади:

- кушма корхоналар сонини купайишига олиб келади;

- кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиради;

- ахоли учун янги иш уринларини яратилади;

- ахоли турмуш шароитини оширади;

- экспортдан тушадиган валюта тушумлари ошади ва х.к.о.

Хрзирги кунда мамлакатимизда ахолининг турмуш даражасини оширишнинг асосий омилларидан бири - махаллий ишлаб чикаришни куллаб-кувватлаш оркали уни янада ривожлантириш хисобланади. Узбекистонга сунгги йилларда хориждан импорт килинаётган бир катор товарларнинг мамлакатимизга кириши назорат остига олинаётганлиги сабабли, сифатсиз

2 "

Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида"гиПФ-60-сон Фармони 1-ИЛОВАси 28-максади.

мaхсyлотлaр окими пaсaймокдa. Бу эсa Уз нaвбaтидa бозорлaрдa нaрхдaрнинг ошишигa сaбaб булди. Ушбу холэтни олдини олиш учун эсa мaхaдлийлaштириш дaстyрлaри оркэли импорт урнини босувчи мaхсyлотлaр ишлaб чикaрилиши лозим.

Миллий иктисодиётимизни ривождaнтиришнинг прогноз пaрaметрлaригa эришиш, унинг рaкобaтбaрдошлигини тaъминлaш, тaркибий тузилишини тaкомиллaштириш кaби yзaро боFлaнгaн вaзифaдaрни хэл этишдa мaхсyлотлaр ишлaб чикэришни мaхaдлийлaштириш кулшини кенгaйтириш мухим роль уйнэйди.

Ма^аллийлаштириш деганда - импорт килитадиган тaйёр мэхсулот, бутловчи буюмлэр Ba мaтериaдлaрни мaмлaкaтдa ишлэб чикэришни йулгэ куйиш оркэли унта булгэн ички тaдaбни кондириш Ba экспортини йулгэ куйиш тушунилэди.

Махаллийлаштириш дастурининг асосий максади - Узбекистон Респyбликaсидa экспортгэ мyлжaдлaнгaн Ba импорт урнини босэдигэн рaкобaтбaрдош зэмонэвий мэхсулотлэр ишлэб чикэришни йулгэ куйиш, мaхaллий хом-aшё Ba минерaд ресyрслaр негизидa ички Ba тэшки бозор тaлaблaригa жaвоб берaдигaн мaхaдлий мaхсyлотлaрни ишлэб чикэришни рaFбaтлaнтиришдaн иборэтдир. Шу билэн биргэ дэстур доирэсидэ ички тэрмок Ba тaрмоклaрaро, шу жумлэдэн республикэнинг кичик бизнес Ba йирик корхонэлэри уртэсидэги сэноэт кооперэциясини кенг йулгэ куйиш Ba уни янэдэ мyстaхкaмлaш куздэ тутилгэн.

Корхонэлэр уртэсидэги кооперэция aдокaдaрини кенгэйтириш Ba мэхсулот ишлэб чикэришни мaхaдлийлaштириш узэро чaмбaрчaс боFлaнгaн жaрaёнлaрдир. Тэрмок ичидэги Ba тaрмокдaрaро сэноэт кооперэциясининг кенгэйиши тэйёр мэхсулот, бyтловчи буюмлэр Ba мaтериaдлaр ишлэб чикэришни мaхaдлийлaшириш учун шэрт-шэроит ярэтади.

Тaдкикотлaргa курэ, нaфaкaт ривожлaнaётгaн, бэлки ривожлaнгaн мaмлaкaтлaр хэм иктисодий муэммолэрни хэл килишдэ ишлэб чикэришни мaхaллийлaштириш лойихaдaригa мурожээт килгэн. Мaхaдлийлaштириш иктисодий мохиятигэ курэ куйидэги мaксaдлaргa кaрaтилгaн:

- янги иш уринлэрини ярэтиш;

- мaмлaкaт миллий ишлэб чикaрyвчилaрининг ички Ba тэшки бозордэги рaкобaтбaрдошлигини тэъминлэш;

- стрэтегик сох&лэр устидэн дaвлaт нэзорэтини aмaдгa ошириш.

Мaмлaкaтимиздaги aмaддaги мaхaдлийлaштириш дэстури фэкэт

мaхaллий ишлэб чикaрyвчилaргa мyлжaдлaнгaн булиб, хорижий инвесторлaр ёки ишлэб чикaрyвчилaр билэн бyлaдигaн мyносaбaтлaргa эътибор кaрaтилмaгaн. Шу сэбэбли мaхaдлийлaштириш дэстурлэрини ишлэб чикиш Ba уни aмaдгa оширишдэ куйидэги мухим жихaтлaргa эътибор кэрэтишни мексадга мyвофик, деб хисоблэймиз.

Биринчидан, мaхaллийлaштириш дэстурлэрини инвестицион жозибадорлигини ошириш зэрур. Бундэ Узбекистон Жэхон сaвдо тэшкилотига

аъзо булишини хисобга олган холда махаллийлаштиришни узида акс эттирадиган, аммо миллий манфаатларни мос дастур ёки конун хужжатларини кабул килиши шарт.

Иккинчидан, махаллийлаштириш дастури лойихаларида иштирок этиш истагини билдирган хорижий ва махаллий инвестор ёки ишлаб чикарувчилар ташкил этган объектларда камида 90 фоиз махаллий ахоли ишлашини кузда тутувчи шартларни белгилаб куйиш лозим.

Демак, мамлакатда махаллийлаштириш жараёнларини фаоллаштириш ва корхоналар уртасида кооперация алокаларини кенгайтириш максадида мазкур жараённи тартибга солувчи ташкилий-хукукий механизмларни такомиллаштириш ва иктисодиётнинг реал сектори корхоналари усишининг институционал омилларини ривожлантиришни куллаб-кувватлаш зарур.

Х,ар кандай ислохот бир кун ёки киска вактда уз натижасини бермаслигини инобатга олсак, охирги йилларда мамлакат экспорт салохиятини ошириш, ривожлантириш ва уни куллаб-кувватлашга каратилган катор меъёрий хужжатларнинг кабул килинганлиги бу сохада якин келажакда уз самарасини берувчи кенг куламли узгаришлар юз беришига ишонч хосил килишимизга асос булади. Жумладан, мамлакат импорт хажмида ярмидан ортигини эгаллаётган кичик бизнес вакилларининг импорт хажмини кискартириш билан бирга уларнинг экспортдаги кичик булиб келаётган улушини оширишни куллаб-кувватлаш максадида мамлакат экспорт хажмида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари улушини ошириш мухим ахамият касб этмокда.

Бизнинг фикримизча, Самарканд вилояти саноат тармокларида импорт урнини босувчи ва экспортга йуналтирилган махсулотлар ишлаб чикаришни ривожлантириш учун инновацион тадбиркорлик фаолиятидан фойдаланиш лозим.

Президентимиз Олий Мажлисга Мурожаатномасида кенг камровли иктисодий ислохотлар негизидаги максадларга эришишнинг устувор вазифалари каторида тадбиркорлик фаолиятини куллаб-кувватлаш буйича ишлар жадал давом эттирилишини алохида таъкидлаб утди.

Давлатимиз рахбари мамлакатимизда тадбиркорлик фаолиятини жадал ривожлантириш зарурлигини буюк аллома Нажмиддин Кубро хазратларининг «Муваффакиятни - саъй-харакатда, муваффакиятсизликни эса - локайдлик ва дангасаликда курдим»,деган хикматли сузлари билан ифодалаб, «Хдкикатан хам, биз факат фаол тадбиркорлик, тинимсиз мехнат ва интилиш оркали тараккиётга, фаровон хаётга эриша оламиз»деган катъий фикрни илгари сурди.

Фаол тадбиркорлик тушунчасининг мазмунига Президентимиз алохида изох бериб утган эди. Жумладан, «Фаол тадбиркорлик бизнес фаолиятини инновацион, яъни замонавий ёндашувлар, илгор технология ва бошкарув усуллари асосида ташкил этадиган иктисодий йуналишдир»3.

3Узбекистон Респyбликaси Президенти Шaвкaт Мирзнеевнинг Олий Мaжлисгa мyрожaaтномaси.

http://uza.uz/oz/documents/zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-oliy-22-12-2017.

Мэълумки, тадбиркорлик нaзaриясигa курэ унинг куйидэги икки модели фэрклэтади4:

- aнъaнaвий (клэссик) тэдбиркорлик;

- инновaцион тадбиркорлик.

Анъанавий (классик) тадбиркорлик - бу иктисодий фэолиятни сaмaрaди тэшкилэтиш, унинг рентэбеллигини ошириш Ba хизмэт курсэтиш турлэрини кенгэйтиришдэ хужэлик юритишнинг aнъaнaвий усуллэридэн фойдaлaнгaн холдэ, ресурслэрдэн мaксимaд дaрaжaдa сэмэрэ олишгэ йyнaдтирилгaн aнъaнaвий, консервэтив тэдбиркорликдир. Анъэнэвий тэдбиркорлик мaмлaкaтдa эйни пэйтгэ кэдэр мэълум булгэн вэ кенг тaркaлгaн, фэолиятни тэшкил этиш Ba юритишдэ ижодкорлик, янгичэ ёндэшув Ba усуллэрни тэкозо этмэйдигэн, иктисодий юксэлишнинг купрок конъюнктурэвий yзгaришлaргa хос вaзиятлaрдaн унумли фойдэлэниш оркэли тaъминлaнишигa a^^a^an фэолият турлэри билэн шyFyллaниш оркэли aмaдгa оширилэди.

Инновацион тадбиркорлик - бу янгилик ярэтиш мэксвдидв иктисодиётдэги хэли мэълум бyлмaгaн ёки кенг тaркaлмaгaн омиллaрдaн фойдэлэниш ёки улэрни aнъaнaвий омиллэр билэн янгичэ тэрздэ yЙFyнлaштириш оркэли янгичэ ёндэшув эсосидэ олиб борилaдигaн тэдбиркорлик фэолиятидир. Инновэцион тадбиркорликнинг устун жихэти - бу унинг aнъaнaвий тэдбиркорликкэ нисбэтэн купрок нэтижэ олиб келиши хисоблэнэди. Бирок, эйни пэйтдэ тэъкидлэш лозимки, инновэцион тэдбиркорлик тэдбиркорлэрнинг олдигэ узигэ хос тaлaблaр куяди, улэрнинг доимий рэвишдэ ижод килиши Ba излэниши, янги билимлэрни узлэштириши Ba aмaдиëтгa жорий этиши, янги технологиялэрни кидириши Ba улэрдэн сaмaрaди фойдэлэнишини тэкозо этади.

Шунгэ курэ, Президентимизнинг тэъбиричэ, фэол тадбиркорликнинг эсосий шэрти инновэцион фэолият тури билэн шyFyллaниш хисоблaнaди. Бу эсэ тэдбиркорлик фэолиятидэ зэмонэвий ёндэшувлэр, илFор технология Ba бошкэрув усуллэридэн фойдэлэнишни куздэ тутэди.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Узбекистон Республикэсининг Конуни: Тэшки иктисодий фэолият тyFрисидaги янги тэхрирдэги конуни, 2000 йил 26 мэй, 77-П-сон.

2. Узбекистон Республикэси Президентининг 2017 йил 15 декэбрдэги «Тэшки бозорлэрдэ мaхaдлий мвхсулотлэр рэкобэтдошлигини тэъминлвш вэ экспортини рaFбaтлaнтиришгa доир кушимчэ чорa-тaдбирлaри тyFрисидa»ги ПФ-5286-сонли Фэрмони.

3. Узбекистон Республикэси Вaзирлaр Maхкaмaсининг 2021 йил 30 мэртдэги «Узбекистон Республикэсидэ экспортни молиявий куллэб-куввэтлэшни янэдэ кенгэйтириш чорa-тaдбирлaри тyFрисидa»ги 167-сонли Кдрори

4Узбекистон Респyбликaси Президенти Шлвкэт Mирзиëевнинг Олий Maждисгa Myрожaaтномaсини ургшиш Ba кенг жaмоaтчилик уртвсидв тaрFиб этишга бaFишлaнгaн илмий-оммaбоп кyллaнмa. - Т.: «Ma^aB^f», 2019, 106-107 - беглэр.

4. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги «2022 - 2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида»ги ПФ-60-сон Фармони.

5. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга мурожаатномаси. - http://uza.uz/oz/documents/zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-oliy-22-12-2017.

6. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасини урганиш ва кенг жамоатчилик уртасида таргиб этишга багишланган илмий-оммабоп кулланма. - Т.: «Маънавият», 2019.

7. Мирзиёев Ш.М. Инсон кадри, унинг хукук ва эркинликлари, конуний манфаатлари учун - Тошкент: "O'zbekiston" нашриёти, 2022.

8. www.stat.uz - Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги Статистика агентлигининг расмий сайти.

9. World Economic Situation Prospects. United Nations, New York, 2020. P. 62.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.