Научная статья на тему 'ТАШҚИ МЕҲНАТ МИГРАЦИЯСИ: МУАММОЛАР ВА ЕЧИМЛАР'

ТАШҚИ МЕҲНАТ МИГРАЦИЯСИ: МУАММОЛАР ВА ЕЧИМЛАР Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
715
112
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жаҳон иқтисодиёти / глобаллашув / меҳнат бозори / ишсизлик / бандлик / миграция / меҳнат миграцияси / ижтимоий-иқтисодий тараққиёт / демографик вазият / касбий тайёргарлик. / мировая экономика / глобализация / рынок труда / безработица / миграция / трудовая миграция / социально-экономическое развитие / демографическая ситуация / профессиональное обучение / сельское хозяйство.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мухаммедов М.М., Арабов Н.У.

XXI асрда жаҳон иқтисодиётининг интеграциялашуви ва либераллашуви жараёнида меҳнат миграциясининг мамлакат ижтимоий-иқтисодий тараққиётдаги аҳамияти ва кенг жамоатчиликнинг унга бераёган эътибори йилдан-йилга ортиб бормоқда. Айниқса, меҳнат ресурсларига бой ва халқаро меҳнат миграциясининг асосий иштирокчиларидан бирига айналган Ўзбекистон учун меҳнат миграцияси муаммолари муҳим аҳамият касб этади. Шу сабабли мақолада Ўзбекистонда меҳнат миграциясининг келиб чиқиш сабаблари, унинг ўзига хос хусусиятлари, ҳозирги ҳолати ва истиқболлари ўзининг батафсил баёнини топган. Мамлакатда меҳнат миграциясининг пайдо бўлиши ва шиддат билан ривожланишининг ўзига хос чуқур сабаблари бор. Мақола муаллифлари ушбу жараёнларнинг юзага келиши ва авж олишини Ўзбекистоннинг мустақилликка эришиши ва режали иқтисодиётдан эркин бозор муносабатларига ўтиши билан боғлаганлар. Мустақилликнинг дастлабки босқичларида айнан меҳнат миграцияси мамлакатдаги иқтисодий тангликнинг ва ижтимоий зиддиятлардан ҳимояланишнинг асосий воситаларидан бири бўлганлиги эътироф этилган. Ҳозирга келиб Ўзбекистонда ўша даврларда кескин вазият босими остида шошма-шошарлик билан ташқи меҳнат миграцияси борасида шакллантирилган давлат сиёсати бугунги замон талабларига жавоб бермайди. Авваламбор у Янги Ўзбекистоннинг миллий иқтисодиётини жадал суръатлар билан тараққий эттириш стратегиясининг мазмун-моҳиятига мос эмас. Мустақиллик билан ўтган 30 йилдан зиёдроқ вақт мобайнида мамлакатда ижтимоий-иқтисодий вазият кескин ўзгарди, ишсизлик ва бандлик муаммоларини узил-кесил ҳал этишгнинг янги имкониятлари пайдо бўлди, ташқи меҳнат миграцияси ҳисобидан эришиш мумкин бўлган пировад натижалар кўлами кенгайди. Мақолада Янги Ўзбекистонда Тараққиёт стратегияси доирасида амалга оширилаётган кенг кўламли иқтисодий ислоҳотлар, уларнинг амалий натижаларидан келиб чиққан ҳолда давлатнинг меҳнат миграцияси сиёсатида туб ўзгартиришлар киритилиши лозимлиги асосланган. Ушбу сиёсатни такомиллаштиришнинг йўллари ишлаб чиқилган ҳамда республикада меҳнат миграцияини самарали ташкил этиш механизмлари таклиф этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В процессе интеграции и либерализации мировой экономики в XXI веке возрастает роль трудовой миграции в социально-экономическом развитии страны и, соответственно, растущее внимание общественности к ней. Проблемы трудовой миграции особенно актуальны для Узбекистана, который богат трудовыми ресурсами и стал одним из основных участников международной трудовой миграции. Поэтому в статье дано подробное описание причин трудовой миграции в Узбекистане, ее специфика, современного состояния и перспектив. Существуют важные причины возникновения и бурного развития трудовой миграции в стране. Авторы статьи связывают возникновение и развитие этих процессов с обретением Узбекистаном независимости и переходом от плановой экономики к свободным рыночным отношениям. На первых этапах независимости трудовая миграция признавалась одним из основных средств защиты от экономических трудностей и социальных конфликтов в стране. В настоящее время государственная политика в Узбекистане, поспешно сформированная под давлением критической ситуации того времени, не отвечает современным требованиям. С тех пор, на протяжении более 30 лет, резко изменилась социально-экономическая ситуация в стране, появились новые возможности для решения проблемы безработицы. В основу статьи включена необходимость кардинальных изменений государственной политики в области трудовой миграции на основе практических результатов широкомасштабных экономических реформ, реализуемых в Новом Узбекистане в рамках Стратегии развития. Разработаны пути совершенствования этой политики и предложены механизмы эффективной организации трудовой миграции в стране.

Текст научной работы на тему «ТАШҚИ МЕҲНАТ МИГРАЦИЯСИ: МУАММОЛАР ВА ЕЧИМЛАР»

ТАШКИ МЕХНАТ МИГРАЦИЯСИ: муаммолар ва ечимлар

Мухаммедов М.М.

СамИСИ, Иктисодиёт назарияси кафедраси профессори, и.ф.д.

Арабов Н.У.

СамДУ, Инсон ресурсларини бошкариш кафедраси мудири, профессор, и.ф.д.

Аннотация: XXI асрда жахон иктисодиётининг интеграциялашуви ва либераллашуви жараёнида мехнат миграциясининг мамлакат ижтимоий-иктисодий тараккиётдаги ахамияти ва кенг жамоатчиликнинг унга бераёган эътибори йилдан-йилга ортиб бормокда. Айникса, мехнат ресурсларига бой ва халкаро мехнат миграциясининг асосий иштирокчиларидан бирига айналган Узбекистон учун мехнат миграцияси муаммолари мухим ахамият касб этади. Шу сабабли маколада Узбекистонда мехнат миграциясининг келиб чикиш сабаблари, унинг узига хос хусусиятлари, хозирги холати ва истикболлари узининг батафсил баёнини топган. Мамлакатда мехнат миграциясининг пайдо булиши ва шиддат билан ривожланишининг узига хос чукур сабаблари бор. Макола муаллифлари ушбу жараёнларнинг юзага келиши ва авж олишини Узбекистоннинг мустакилликка эришиши ва режали иктисодиётдан эркин бозор муносабатларига утиши билан боглаганлар. Мустакилликнинг дастлабки боскичларида айнан мехнат миграцияси мамлакатдаги иктисодий тангликнинг ва ижтимоий зиддиятлардан химояланишнинг асосий воситаларидан бири булганлиги эътироф этилган. Хрзирга келиб Узбекистонда уша даврларда кескин вазият босими остида шошма-шошарлик билан ташки мехнат миграцияси борасида шакллантирилган давлат сиёсати бугунги замон талабларига жавоб бермайди. Авваламбор у Янги Узбекистоннинг миллий иктисодиётини жадал суръатлар билан тараккий эттириш стратегиясининг мазмун-мохиятига мос эмас. Мустакиллик билан утган 30 йилдан зиёдрок вакт мобайнида мамлакатда ижтимоий-иктисодий вазият кескин узгарди, ишсизлик ва бандлик муаммоларини узил-кесил хал этишгнинг янги имкониятлари пайдо булди, ташки мехнат миграцияси хисобидан эришиш мумкин булган пировад натижалар кулами кенгайди. Маколада Янги Узбекистонда Тараккиёт стратегияси доирасида амалга оширилаётган кенг куламли иктисодий ислохотлар, уларнинг амалий натижаларидан келиб чиккан холда давлатнинг мехнат миграцияси сиёсатида туб узгартиришлар киритилиши лозимлиги асосланган. Ушбу сиёсатни такомиллаштиришнинг йуллари ишлаб чикилган хамда республикада мехнат миграцияини самарали ташкил этиш механизмлари таклиф этилган.

Калит сузлар: жахон иктисодиёти, глобаллашув, мехнат бозори, ишсизлик, бандлик, миграция, мехнат миграцияси, ижтимоий-иктисодий тараккиёт, демографик вазият, касбий тайёргарлик.

Аннотация: В процессе интеграции и либерализации мировой экономики в XXI веке возрастает роль трудовой миграции в социально-экономическом развитии страны и, соответственно, растущее внимание общественности к ней. Проблемы трудовой миграции особенно актуальны для Узбекистана, который богат трудовыми ресурсами и стал одним из основных участников международной трудовой миграции. Поэтому в статье дано подробное описание причин трудовой миграции в Узбекистане, ее специфика, современного состояния и перспектив. Существуют важные причины возникновения и бурного развития трудовой миграции в стране. Авторы статьи связывают возникновение и развитие этих процессов с обретением Узбекистаном независимости и переходом от плановой экономики к свободным рыночным отношениям. На первых этапах независимости трудовая миграция признавалась одним из основных средств защиты от экономических трудностей и социальных конфликтов в стране. В настоящее время государственная политика в Узбекистане, поспешно сформированная под давлением критической ситуации того времени, не отвечает современным требованиям. С тех пор, на протяжении более 30 лет, резко изменилась социально-экономическая ситуация в стране, появились новые возможности для решения проблемы безработицы. В основу статьи включена необходимость кардинальных изменений государственной политики в области трудовой миграции на основе практических результатов широкомасштабных экономических реформ, реализуемых в Новом Узбекистане в рамках Стратегии развития. Разработаны пути совершенствования этой политики и предложены механизмы эффективной организации трудовой миграции в стране.

Ключевые слова: мировая экономика, глобализация, рынок труда, безработица, миграция, трудовая миграция, социально-экономическое развитие, демографическая ситуация, профессиональное обучение, сельское хозяйство.

Abstract: In the process of integration and liberalization of the world economy in the 21st century, the role of labor migration in the socio-economic development of the country and, accordingly, the growing public attention to it is increasing. The problems of labor migration are especially relevant for Uzbekistan, which is rich in labor resources and has become one of the main participants in international labor migration. Therefore, the article provides a detailed description of the causes of labor migration in Uzbekistan, its specifics, current state and prospects. There are important reasons for the emergence and rapid development of labor migration in the country. The authors of the article link the emergence and development of these processes with the acquisition of independence by Uzbekistan and the transition from a planned economy to free market relations. At the first stages of independence, labor migration was recognized as one of the main means of protection from economic difficulties and social conflicts in the country. At present, the state policy in Uzbekistan, hastily formed under the pressure of the critical situation of that time, does not meet modern requirements. Since then, for more than 30 years, the socioeconomic situation in the country has changed dramatically, new opportunities have

appeared to solve the problem of unemployment. The article is based on the need for fundamental changes in the state policy in the field of labor migration based on the practical results of large-scale economic reforms implemented in New Uzbekistan as part of the Development Strategy. Ways have been developed to improve this policy and mechanisms for the effective organization of labor migration in the country have been proposed.

Keywords: world economy, globalization, labor market, unemployment, migration, labor migration, socio-economic development, demographic situation, vocational training, agriculture.

КИРИШ (Introduction). Мехнат миграцияси хозирги бокичда жахон хужалиги ривожланишининг мухим феноменига айланди. Жахон хужалиги ривожланиб, мамлакатлараро интеграцион алокалар кучайиб борган сари мехнат миграцияси хам тобора кучайиб бормокда ва ушбу жараён келажакда янада тез суръатларда давом этади. Ривожланган мамлакатлар ва иктисодий колок мамлакатлар уртасидаги фаркларнинг узлуксиз чукурлашиб бораётгани хам ушбу жараёнларни жадаллаштиришга кучли таъсир курсатаётганлиги табиий.. Маъмурий-буйрукбозликка аосланган тоталитар режимнинг инкирозга учраши, мустакилликка эришган мамлакатларда, жумладан Узбекистонда, демократик жараёнларнинг бошланиб кетиши ва эркинликнинг карор топиши халкаро мехнат миграциясининг юзага келишига катта туртки берди. Мехнат миграцияси кишилик жамияти тараккиётининг хозирги боскичида миграциянинг узига муносиб иш ва юкори даромад топиш максадида амалга оширилган алохида тури булиб, иктисодиёти огир ахволда булган кам ривожланган мамлакатларда ишсизлик ва паст иш хакиниг уткир муаммоларини хал этишнинг асосий воситаларидан бирига айланди.

Табиийки, сиёсий мустакилликка эришган, лекин ижтимоий-иктисодий тараккиётда утмишдан колган кашшок мероснинг огир муаммоларини бартараф этиш заруратига дуч келган Узбекистон хам ХХ асрнинг феномени - мехнат миграцияси жараёнларидан четда колиш имконини тополмади. Баръакс, мехнат миграцияси мустакилликнинг дастлабки боскичларида мамлакатда юзага келган иктисодий танглик ва ижтимоий бекарорлик хавф-хатарларидан сакланишнинг асосий воситаси булиб хизмат килди. Чунки, айнан мехнат миграцияси ишчи кучи ресурсларига бой Узбекистон учун иктисодий танглик муаммоларини ва ижтимоий зиддиятларни юмшатиш имкониятини яратди. Юзага келган реал имкониятдан фойдаланмаслик энди мустакилликка эришган ёш давлат такдирини хавф остида колдириш билан баробар эди. Мехнат мигрантларини хорижга чикариш оркали Узбекистон мамлакат ичида ишсизликнинг кискаришидан ва мамлакатга пул утказмалари келиб тушиши туфайли тулов балансларидаги танкислик камайишидан манфаатдор эди.

Давлат мехнат миграцияси сиёсатини шакллантиришда, уни тартибга солиш механизмларини ишлаб чикишда мамлакат ичидаги ва жахон хужалигидаги вазиятни, ушбу мухим сохада юз бераётган кескин узгаришларни

хисобгэ олгaн холдэ иш тyтaди. Узбекистондэ X,aрaкaтлaр стрaтегияси доирaсидa aмaлгa оширилгaн кенг кyлaмли ислохотлэр тaшки мехнэт мигрaцияси учун янги вэзият юзaгa келишигa бaзa ярaтиб берди. Aйниксa, эхоли жон бошигэ ЯИМ хэжмини кескин ошириш, момлокотдо кaмбaFaлликни кискaртиришгa коротилгон чорa-тaдбирлaр дэвлэтнинг мехнэт мигрэцияси сиёсaтидa кескин узгэртириш учун ре&п имконият Ba зэрурий эхтиёж тyFдирди. Булэрнинг бэрчэси мехнэт миградиясига нисбэтэн дэвлэт сиёсэтини янги эсосдэ тэкомиллэштириш, aникроFи тубдэн узгэртириш зэрурэтини келтириб чикэрди. Бизнингчэ, дэвлэтнинг тэшки мехнэт мигрэциясигэ нисбэтэн янгичэ сиёсэти узидэ учтэ мухим тарсми экс эттирмоFи лозим. Бу, биринчидэн, эм^го оширилгэн ислохотлэр нотижосидо момлокотдо юзэгэ келгэн янги ижтимоий-иктисодий вэзият, янги имкониятлэр; иккинчидэн, Тороккиёт стротегиясидо миллий иктисодиётни тез суръэтлир билон ривожлэнтириш буйичэ белгилвнгвн стрэтегик возифолор во учинчидэн, тэшки мехнэт мигрэциясидэ глобол дорвжодо жэхон хужолигидо кечэётган мурэккэб жороёнлор.

Мавзуга оид адабиётларнинг та^лили (Literature review). ХХ эсрнинг охири XXI бошлэридэ жэхон хужэлиги микёсидэ кечэётгвн мурэккэб ижтимоий-иктисодий жaрaёнлaрдaн бири - бу тоборэ эвж олиб, интенсивлэшиб борэётган мехнэт мигрэциясидир. Мехнэт мигрэцияси кyрсaткичлaригa тэъсир курсэтувчи ички во тэшки омиллэрнинг сони куп, улэрни улчэшнинг имкони эсэ хэммэ вэкт хэм топилмвйди.Айни тайтдэ, мехнэт мигрэцияси тaрaккиётнингвa ижтимоий хэётнинг турли сохэлориго кучли тэъсир курсэтэди. Мехнэт мигрэцияси фэкэт мехнэт мигронтлорининг турмуш тэрзи, ижтимоий-иктисодий эхволи, бэндлиги, дэромэдлэри, психологияси, мэдэнияти, дунёкорошиго кучли тэъсир кyрсaтибгинa колмэйди. У ишчи кучи экспортёрлэрининг хэм, улэрни кэбул килувчи мэмлэкэтнинг хэм ижтимоий-иктисодий тaрaккиётигa жиддий вэ куп томонлэмэ тэъсир кyрсaтaди. Шу сэбэбли мехнэт мигрэнтлэри мaсaлaлaри жудэ куп, aникроFи сон-сэноксиз илмий ишлэрнинг вэ тэхлилий мэтериэллорнинг тэдкикот предметигэ эйлэнгэн. Фикримизнинг дэлили сифэтидэ ушбу мэвзугэ тээллукли бир мэълумот келтирмокчимиз. Мехнэт мигрэцияси муэммолэригэ бaFишлaнгaн илмий мэкололорни тэхлил килиш мaксaдидa мэхсус тэдкикотни эмэлгэ оширгэн мyтaхaссислaр мэвзугэ оид илмий мэкололор сонининг бехэд куплигини, шу сэбэбли сэнокни чеклэшгэ мэжбур булишгэнликлэрини эътироф этишгэн. Угар тэдникотлор нэтижосидо мехнэт мигрэциясигэ дэхлдор 8 нэфэр [5] журнвллэрдэ фэкэт икки йил, яъни 2017-2018 йиллэрдэ, 493 нэфэр илмий мэколэ чоп этилгэнлигини ^и^ношта^

Агар мэзкур йyнaлишдaги журнэллэрнинг борчосидо, эйтэйлик, кейинги 10 йил мобэйнидэ, чоп этилган бэрчэ илмий мaколaлaр сонини сэнэб хисобини олсэк, улэрнинг кэнчэ булиши мумкинлигини тэсэввур килиш кийин эмэс. Тадкикот нэтижолори нэфэкэт мехнэт мигрэцияси муэммолориго оид илмий мaколaлaр сонининг бехэд куплигидэн, бэлки улэрнинг тaрaкккдётнинг хозирги

боскичида жамият хаётига, унинг асосий макроиктисодий курсаткичларига таъсирининг серкирралигидан ва ута кучлилигидан далолат беради.

Мехнат миграцияси муаммосининг пайдо булиш тарихи узок утмишларга бориб такалади. Лекин унинг бугунги боскичдаги кулами хамда ижтимоий-иктисодий тараккиётни таъминлашдаги роли бехад ошди ва ушбу жараён шиддат билан давом этмокда. Нуфузли Gallup ижтимоий фикр институтининг социал тадкикотлари (2017 йил) натижасида олинган маълумотларга кура, хозирги кунда дунё ахолисининг 15 фоизи (750 млн. киши) агар имконият булганда, миграцияга тайёр эканликларини маълум килишди. Муаммонинг эътиборли жихати шундаки, хорижга мехнат сафарига чикиш истаги бор фукаролар сони геометрик прогрессияда усиб бормокда. Россияда амалга оширилган социалогик суров натижаларига мувофик, 2017 йилда респондентларнинг 17% хорижга мехнат миграциясига чикишни ихтиёр килган булсалар, 2020 йилга келиб уларнинг улуши 22% ни ташкил этди [3]. Агар жамиятда чукурлашиб бораётган глобаллашув жараёнларнинг бевосита таъсири остида, биринчидан, хорижга чикиб ишлаш имкониятларининг тобора кенгайиб бораётганлигини, иккинчидан эса, глобаллашув жараёнларининг хосиласи сифатида дунёнинг бой яшаётган ва кашшок яшаётган мамлакатлари уртасидаги тавофутларнинг чукурлашиб бораётганлигини инобатга олсак, халкаро мехнат миграциянинг истикболдаги куламлари хакида тугри хулосаларга келишимиз мумкин.

Бунинг натижасида унга нисбатан давр талабларидан келиб чиккан холда янгича, энг мухими мамлакатда ташки мехнат миграцияси хусусида самарали ва окилона сиёсат ишлаб чикиш имконини берувчи илмий карашларни шакллантириш зарур. Шу сабабли мехнат миграциясининг мохияти ва мазмуни, ишчи кучи миграциясига таъсир этувчи омиллар ва, уз навбатида, унинг мамлакатлар иктисодиётига таъсири, мехнат миграциясининг ижобий жихатлари ва салбий окибатлари, ишсизлик муаммолари, уларни бартараф этиш йуллари, мехнат миграциясининг сабаб ва окибатлари, мехнат ресурсларининг шаклланиши, жахонда юз бераётган мехнат миграцияси жараёнлари, мехнат миграциясини давлат томонидан тартибга солиш усуллари ва воситаларини тадкик этишга каратилган илмий изланишлар Кейнс Ж.М. [22], Пигу А. [24], Кастлес., Миллер М.Ж. [21], Дансегиер Р.М. [23], Эренберг Р.Д., Смит Р.С. [20], Ионцев В.А. [6], Карташов С.А., Одегов Ю.Г., Кокорев И.А. [7], Фалк М., Вортер М. [25] ларнинг асарларида урганилган.

Узбекистонда ишсизликнинг юзага келиши ва кескин тус олишининг хамда собик иттифокдош республикаларга нисбатан янада асоратлирок кечишининг сабаблари, мустакилликнинг дастлабки йилларида мамлакатда эркин бозор муносабатларини шакллантириш хамда утиш даврининг табиий кийинчиликлари окибатида юзага келган ва тобора авж олиб бораётган ишсизликнинг олдини олиш йуллари, мехнат мирациясининг ижтимоий-иктисодий тараккиёт жараёнларига таъсири, мехнат миграцияси муаммоларини бартараф этиш йуллари хамда республикада мехнат миграцияини самарали

тэшкил этиш мехaнизмлaригa оид тодкикотлор Aбдyрaхмонов ^Х. [1], Убэйдуллоево P.A., Aтa-Мирзaев О.Б., Умэровэ Н.О. [11], Мэксоково Л.П. [8], Умурзэков Б.Х. [12], Aртыковa Д.A. [2], Холмуминов Ш.Р., Хомитов К.З., Бобaнaзaровa Ж.Х., Aбдyрaмaнов Х.Х. [19] лэрнинг aсaрлaридa ургэнилгэн.

Тэхлилий ёндэшув нaтижaлaри шуни курсэтдики, хэлкоро мехнэт мигрэцияси жудэ куп ички вэ тэшки омиллэрнинг кучли тэъсири остидэ узгарувчэн мурэккэб иктисодий жэрэён. Вaзиятгa кэрэб, y муэйян вaктлaрдa кyчaйиб-пaсaйиш тенденциясигэ эгэ булиб, мэълум худуд, момлокот, минтaкaлaр ижтимоий-иктисодий хэётидэ содир бyлaётгaн жaрaёнлaргa мос рэвишдэ узининг ижобий, сэлбий, жоиз булсэ, сиёсий тэъсирини уткэзиш хусусиятигэ эгэ. Мaмлaкaтдa юзэгэ келгэн ижтимоий-иктисодий вaзиятдaн келиб чиккэн холдэ, сунгги йиллэрдэ Узбекистондэ тэшки мехнэт мигрэциясини тэртибгэ солиш борэсидэ кенг кулэмли ислохотлэр ом^га оширилмокдэ. Мехнэт мигрэциясигэ муносэбэт тубдэн узгэриб, дэвлэтнинг мехнэт мигрэцияси сиёсaтидa эътиборгэ молик узгэртиришлэр киритилди. Мустэхкэм конунчилик эсослэри ярэтилгэн холдэ хориждэ мехнэт фэолиятини эм^го оширувчи фукоролорга куплэб имконият вэ шэроитлэр ярэтишгэ эътибор кaрaтилaдигaн булди. Шу билэн биргэ, хозирги кундэ республикэмиздэ тэшки мехнэт мигрэцияси жaрaёнлaрини тэртибгэ солиш, хориждэ мехнэт фэолиятини эм^та ошириш учун хэлкэро шортномолор тузиш, улэрнинг республикэ тошкорисидо иш жойлэригэ хэвфсиз тэрздэ етиб боришини тэъминлэш учун кулэй шорт-шороитлор ярэтиш кэби мухим мaсaлaлaргa эътибор тоборэ кучэйиб бормокдэ. Лекин Узбекистондэ тэшки мехнэт мигрэциясигэ оид дэвлэт сиёсэтини янэдэ тэкомиллэштириш зэрурэти хэмон сэклэниб колмокдэ.

Тадкикот методологияси (Research Methodology). Тадкикот мехнэт мигрэциясидэн хэр иккэлэ томоннинг (ишчи кучи экспортёри вэ унинг импортёри) кузлэгэн мэксади вэ м^адта эришиш йуллэри, ушбу жэрэённинг иштирокчи мaмлaкaтлaр ижтимоий-иктисодий тaрaккиётигa тэъсирини тэхлил килишни нaзaрдa тутэди. Ундэ дэвлэтнинг мехнэт мигрэцияси сиёсэтининг шэклонишидо бевоситэ тэъсир кyрсaтaёгaн омиллэрнинг тэхлилигэ эсосий эътибор кэрэтилди. Тэдкикот мехнэт миградиясига оид нозорий вэ эмэлий илмий излэнишлэр нaтижaлaригa, шунингдек мэвзугэ дэхлдор меёрий-хукукий хужжотлорго aсослaнгaн холдэ эм^го оширилди.

Тэдкикот жороёнидо мехнэт мигрэциясининг холэти вэ ривожлэниш истикболлэрини ургэнишдэ диэлектик вэ тизимли ёндэшув, гурухлэш, индукция-дедукция, социологик тадкикот, мэнтикий вэ тaккослaмa тэхлил, киёсий вэ омилли тэхлил, стэтистик вэ динэмик ёндэшув усуллэридэн фойдолонилди. Aмaлгa оширилгэн тэдкикотдэн мехнэт мигрэциясини тэртибгэ солишнинг янги тaкомиллaшгaн стрэтегиясини шэкллэнтириш вэ мэмлэкэт ижтимоий-иктисодий тaрaккиётигa ижобий тэъсирини оширишгэ эришиш мэксэд килиб куйилгэн.

Тахлил ва натижалар (Analysis and results).

Узбекистонда мехнат миграциясининг юзага келиш сабаблари

Эркин бозор муносабатларини шакллантириш максадида утиш жараёнларини бошидан кечирган барча мамлакатлар тажрибасида бир иктисодий тизимдан бошкасига утишда ижтимоий ишлаб чикариш муносабатлари таркибида туб узгаришлар зарурлиги, утиш жараёни факат катта кийинчиликлар ва йукотишлар эвазига амалга ошиши мумкинлиги хеч кимга сир эмас. Ушбу тизимнинг энг мураккаб, муаммоли ва ахоли турмуш даражасини шакллантиришда мехнат муносабатлари катта ахамиятга эга эканлигини истисно этиб булмайди. Шу сабабли Узбекистонда хам мамлакат реал хаётида юз берган туб узгаришлар биринчи навбатда мехнат муносабатларига бенихоя кучли таъсир курсатди. Натижада иктисодий ислохотлар жараёнида бозор муносабатларига асосланган иктисодий тизимга хос, унинг ажралмас кисми ва доимий йулдоши булган ишсизлик феномени юзага келди. Иктисодиётда кечган объектив жараёнлар окибатида минглаб, миллионлаб кишилар ишсиз колди, узларининг даромад манбаидан ажралди. Эндигина мустакилликка эришган ёш республикада касбий таълим тизими мамлакатда шиддат билан шаклланиб бораётган бозорнинг реал талабларидан келиб чиккан холда малакали мутахассислар тайёрлаш ва кайта тайёрлаш тизимига хали мослашиб улгурмаган эди. Натижада мехнат бозорида ишчи кучи таклифи ва унга талаб уртасида сезиларли номутаносиблик юзага келди ва бозор ислохотлари чукурлашиб борган сари бу муаммо хам тобора кучайиб борди. Буларнинг барчаси иш хаки оила даромадининг яккаю-ягона манбаи булган ёлланма ишчилар учун хакикий фожиага айланди, уларни юзага келган танг вазиятдан чикиш, оилани таъминлаш чораларини излашга мажбур килди.

Узбекистонда ишсизликнинг юзага келиши ва кескин тус олишининг хамда собик иттифокдош республикаларга нисбатан янада асоратлирок кечишининг узига хос огир жихатлари ва чукур сабаблари бор эди. Булар каторига куйидагиларни киритишни лозим топдик:

- собик Иттифок тизимидан мерос булиб колган ижтимоий соханинг беухшовлиги. Расмий статистик маълумотларга кура, Узбекистонда кишлок хужалигида бандларнинг уртача иш хаки барча кардош республикалар орасида энг пасти булиб, у собик Иттифок уртача курсаткичларига нисбатан 17,8 %га, Латвия курсаткичларига инисбатан 37,5 %га, Эстония курсаткичларига нисбатан эса 47,8 % га паст эди [10]. Боз устига Узбекистонда оилаларнинг катталигини ва хар бир оилага тугри келадиган бокимандалар сонининг сезиларли даражада куплигини инобатга олсак, уша даврларда ижтимоий хаёт кечириш канчалик машаккатли булганлигини тасаввур килиш мумкин;

- собик Иттифок хукуматининг сунъий яратилган, лекин иш хаки ута паст, турмуш даражасини таъминлашнинг халкаро стандартларига батамом мос келмайдиган, киймати жихатидан ута арзон сунъий иш уринлари ташкил этиш воситасида ахолининг тула бандлигини таъминлаш сиёсати. Сунъий бандлик

ишчи ва хизматчиларнинг уртача иш хакига катта салбий, жоиз булса, фожиали таъсир курсатди;

- собик Иттифокнинг емирилиши окибатида республикалараро латерал (горизонтал) иктисодий алокаларнинг издан чикиши, Иттифок микёсида махсулот ишлаб чикаришга ихтисослашган йирик корхоналар фаолиятининг кескин кискариши ёки батамом тухтаб колиши;

- юзага келган мураккаб демографик вазият. 1990 йилда Узбекистоннинг ахолиси 1970 йилга нисбатан 1,7 мартага усди. Шу давр мобайнида собик Иттифок ахолиси - 19,2 %га, Украинаники - 10, 2 %га, Эстонияники - 16,7 %га усди, холос [10];

- бозор муносабатларига утиш даври кийинчиликлари таъсири остида ишлаб чикариш мутлак хажмининг кискариши;

- иктисодиётда чукур таркибий узгаришларнинг содир булиши;

- экспорт таркибида хомашё ресурслари улушининг юкорилиги;

- бозор иктисодиётига утиш жараёнида экстенсив омилларнинг интенсив омилларга алмашуви натижасида ишчи кучи нисбий ортикчалигининг юзага келиши ва х.к.

Хулоса килиб айтганда, Узбекистон бир вактнинг узида бир нечта утиш даврини бошидан кечирди.

Биринчидан, карамликдан мустакилликка утиш, бунинг окибатида Иттифок империясининг емирилиши хамда яхлит организм таркибида куп йиллик вертикал ва горизонтал иктисодий алокаларнинг издан чикиши натижасида собик Иттифок куламида махсулот ишлаб чикаришга ихтисослашган куплаб йирик корхоналарнинг ёпилиб кетиши ёки огир ахволга тушиб колиши.

Иккинчидан, бир иктисодий тизимдан бошкасига утиш, иктисодиётдаги чукур таркибий узгаришлар, талабнинг кескин кискариши ва хоказолар. Маъмурий-буйрукбозликка асосланган режали иктисодиётдан эркин бозор муносабатарига асосланган иктисодий тизимга утиш натижасида бокимандалик кайфиятидан ишбилармонлик ва тадбиркорлик фаолиятига утиш жараёни. Маълумки, собик Иттифокдан бизга мерос булиб колган ижтимоий хулк-атвор одамларнинг яшаши учун наф келтирадиган тинимсиз мехнат килиш кераклигини унутишга, бокимандалик кайфиятларининг кучайишига, жон куйдириб мехнат килишдан узини тийишга одатланишга олиб келди. Бозор муносабатлари инсоннинг нафакат тинимсиз самарали мехнат килишни, мехнат салохиятини тула руёбга чикаришни, балки ишнинг кузини биладиган, йукдан бор киладиган тадбиркор булишини хам талаб килди. Лекин кишиларда бундай улуг фазилатларни шакллантириш оммавий тарзда бирданига амалга ошмайди. У узок вактни ва куп мехнатни талаб килади.

Юкорида зикр этилган фавкулодда жараёнлар таъсири остида Узбекистон иктисодиётида канчалик огир, канчалик мураккаб вазият юзага келганлигини, кун буйи тер тукиб оиласини аранг тебратаётган оддий ишчи учун накадар машаккатли булганлигини тулик тасаввур килиш мумкин.

Мантикий тафаккур ва акл-идрок кузи билан вазиятни окилона бахолашнинг узи кифоя.

Дархакикат, Узбекистон мустакилликка эришган даврда кишлок хужалиги миллий иктисодиётнинг етакчи тармокларидан бири булиб, унда жами иктисодиётда банд булган ахолининг 1/3 кисми ижтимоий фойдали мехнат билан банд эди, хозир эса у 26,2 %гача тушди [18]. Шу давр мобайнида кишлок ахолиси таркибида мехнат ресурслари 1,6 мартага купайди. Натижада кишлок жойларида мехнат бозорида ишчи кучи таклифи ва унга булган талаб уртасидаги номутаносиблик янада кучайди. Умуман кишлок хужалигида банд булган ахоли сонининг тобора кискариб бориши ва жами иктисодиётда банд ахоли сонидаги улушининг пасайиши жахон хужалиги таркибида руй бераётган глобал тенденцияларга хос булиб, назаримизда, ушбу жараёнлар Узбекистонда келгусида янада жадаллашиши мукаррар. Иктисодий жихатдан ривожланган Еарб давлатларида ушбу курсаткич 3-5 % атрофида эканлиги, Германияда 2 %дан хам пастлиги, Нидерландияда бор-йуги 1 % эканлиги фикримизнинг ёркин далилидир. Бу шуни англатадики, гарб дехкони 20-33 кишини, немис дехкони 50 кишини, нидерланд дехкони 70 кишини, узбек дехкони эса атиги 4 кишини кишлок хужалиги махсулотлари билан таъминлайди. Бундай холатнинг асосий сабаби Узбекистонда кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг таркибида экстенсив омилларнинг улуши юкори, тармок ходимлари мехнатининг унумдорлиги эса жуда паст [3].

Мамлакатда изчил амалга оширилаётган кенг куламли иктисодий ислохотлар боскичма-боскич кишлок хужалигини тараккиётнинг динамик равон йулига олиб чикади. Келажакда у Узбекистон миллий иктисодиётининг шунчаки таркибий кисми эмас, балки уни юксалтиришнинг мустахкам пойдеворига, етакчи тармогига айланади. Тармокда замонавий техника билан куролланиш, инновацион технологияларни жорий этиш кенг куламда амалга оширилади, мехнат унумдорлиги ошиб, унинг иктисодиётда жами бандларга нисбатан улуши 5-6 %гача тушиши мумкин. Бу холат кишлок хужалигида банд булганлар сонининг кескин кискаришини билдиради ва мехнат бозорида ишчи кучи таклифи ошади. Натижада мехнат бозоридаги ишчи кучига талаб ва таклиф уртасидаги нисбат буйича номутаносиблик янада кучайиб боради.

Мустакилликнинг дастлабки йилларида мамлакатда эркин бозор муносабатларини шакллантириш хамда утиш даврининг табиий кийинчиликлари окибатида юзага келган ва тобора авж олиб бораётган ишсизликнинг олдини олиш, имкон кадар унинг куламини жиловлашнинг, яъни ишсизлик муаммосини самарали хал килишнинг икки йули бор эди.

Биринчи йул - бу мамлакатда куплаб янги иш уринларини яратиш ва утиш даври кийинчиликлари хамда тизимли узгаришлар окибатида барча ишдан бушаганларни, ишсиз булиб колганларни завод ва фабрикалар куриб, янгидан яратилган иш уринларига жойлаштириш. Муаммонинг ечими сифатида давлат иктисодий ислохотларнинг дастлабки боскичларидаёк кичик ва хусусий тадиркорликка кенг йул очиб бериб, унга имтиёзлар бериш, куллаб-кувватлаш

вэ ривожлэнтиришнинг тезкор чорэтарини куриш сиёсэтини тутди. Лекин, эндигинэ мyстaкилликкa эришгэн вэ утиш дэври инкирозини бошидэн кечирэётгэн мaмлaкaтдa ишсизлик муэммосини узил-кесил хэл этишдэ дэвлэтнинг молиявий имкониятлэри бенихоя чеклэнгэн эди. Боз устигэ хaлкимиздa тадбиркорлик билэн шyFyллaниш вэ унинг хисобидэн дэромэд топиш тэжрибэси хэли шaкллaнмaгaн эди. Чунки бунинг учун сифэтли вэ зэмонэвий мвхсулотлэр ишлэб чикэришгэ мослэшгэн куплэб янги зэвод вэ фэбрикэлорни очиш, улэрни юкори мaлaкaли кэдрлэр билэн тэъминлэш, кэттэ хэжмдэги инвестициялэрни жэлб этиш лозим эди. Ушбу йулнинг республикэ мaнфaaтлaригa кэй дaрaжaдa мос келиши вэ истикболли булишидэн кэтъий нэзэр, реэл хэётдэ уни эм^го оширишнинг хеч кэндэй иложи йук эди.

Иккинчи йул - эхолигэ бошкэ мaмлaкaтлaргa чикиб, тирикчилик килишлэри, оилэсини бокиш учун имконият ярэтиб бериш, aникроFи мехнэт мигрэциясигэ йул очиб беришдэн иборэт эди. Республикэмиз учун бозор иктисодиётигэ утиш жороёнидо ara шундэй мошоккотли вэ бекэрор вaзиятдa ишсиз колгэнлэрнинг бир кисми, aникроFи номигэгинэ бaндликдa булиб, мэош олиб юргэнлэр ёки ишдэн бушэб, ишсизлэр тоифэсига мэнсуб булгонлэр мэнэ шу иккинчи йулни томошта мэжбур булишди. Биринчи йул билэн муэммони ечиш вэ жудэ OFИр эхволгэ тушиб колгэн, иктисодий ночор эхоли кaтлaмлaригa ёрдэм курсэтиш, зэвод вэ фэбрикэлор куриб, куплэб янги иш уринлэри ярэтиш имкониятигэ эгэ бyлмaгaн ёш дэвлэт учун, y шуни хохлэйдими, йукми, кэтъий нэзэр, мехнэт мигрэцияси муэммоли OFИр вэзиятдэн чикишнинг яккэю-ягонэ йули эди, десэк хэто булмэйди.

Демэк, мехнэт мигрэциясигэ, унинг сэбэб вэ окибaтлaригa ижтимоий эдолэт юзэсидэн холисонэ бэхо берэдигэн булсэк, ушэ дaврлaрдa уз хэлкининг бошкэ мaмлaкaтлaрдa ишлэб, дэромэд топиши учун имконият бергэн дэвлэт учун хэм, бошкэ мaмлaкaтлaрдa ишлэб, оилэси учун мусофирчилик мэсъулиятини, унинг бэрчэ хэвф-хэторлорини уз зиммэсигэ олгэн юртдошлэримиз учун хэм ноиложликдэн чикишнинг ягонэ йули эди.

Янги Узбeкисmан ва maшци Me^am миграцияси сиёсamини шубдан узгaрmириш учун пайда булган янги имканияmлaр

Мустэкилликнинг дэстлэбки йиллэридэ мехнэт мигрэциясининг кенгэйиб боришини мaмлaкaтдa фэвкулоддэ юз бергэн OFир вэзият, ночор холэт, иложсизликдэн курэ курилгэн тезкор чорэ сифэтидэ кэбул килиш мумкин.

Хрзирги кундэ мехнэт мигрэцияси билэн боFлик мaсaлaлaргa дэвлэтимиз, шэхсэн дэвлэт рэхбэри кэттэ эътибор кaрaтмокдa. 2020 йилнинг сентябрь ойидэ момлокотимиз Президенти Ш.М.Мирзиёев томонидэн «Хэвфсиз, тэртибли вэ конуний мехнэт мигрэцияси тизимини жорий этиш чорэ-тэдбирлэри тyFрисидa»ги [13] кэрорнинг имзолэниши фикримизнинг ёркин дэлилидир. Ушбу кэрор, Президент рохборлигидо дэвлэтимиз томонидэн хэлк фэровонлигини ошириш, дэвлэтимизнинг хэлкэро нуфузини кутэриш,

мамлакатга яхши самара бермаётган мехнат миграцияси иллат ва камчиликларидан холос этишга каратилган дадил кадам. 2021 йил 1 январдан бошлаб ташкиллаштирилган мехнат миграциясини йулга куйиш ва унга асосан хорижга чикиб кетаётган шахсларни ишга юборишдан олдин мажбурий тартибда касб-хунарга укитиш ва тилни ургатиш тизимининг жорий этилиши -Узбекистонда мехнат миграцияси муаммосини юксак акл-идрок билан хал этишнинг асосий нуктасига айланди, десак хато булмайди. Карорда мамлакатда мехнат миграциясидай долзарб муаммони хал этишнинг аник механизмлари уз ифодасини топган ва уни амалга ошириш йуллари белгилаб берилган.

2020 йилнинг август ойида кабул килинган "Камбагал ва ишсиз фукароларни тадбирколрликка жалб килиш, уларнинг мехнат фаоллигини ошириш ва касб-хунарга укитишга каратилган хамда ахоли бандлигини таъминлашга оид кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги Президент Карорида [9] Узбекистонда мехнат миграцияси билан боглик муаммоларни самарали ечиш механизмларини яратиш ва жорий килиш назарда тутилган.

Шу уринда таъкидлаш жоизки, сунгги йилларда давлатимиз томонидан ташки мехнат миграция сиёсатини такомиллаштириш ва тартибга солиш борасида олиб борилаётган чора-тадбирлар замирида хорижда ишлаётган фукароларга нисбатан муносабат тубдан узгариб, мехнат мигрантлари билан мулокот урнатилди, уларнинг муаммо ва эхтиёжларини урганиш хамда хал килиш буйича янгича тизимда ишлаш жорий килинди. Жумладан, Бандлик ва мехнат муносабатлари вазирлиги томонидан ташки мехнат миграциясида фаолият олиб бораётган Узбекистон фукороларига амалий ёрдам бериш максадида хорижда мехнат фаолиятини амалга оширувчи шахсларни куллаб-кувватлаш хамда хукук ва манфаатларини химоя килиш жамгармаси ташкил этилди.

Бугунги кунда ушбу жамгарма маблаглари хисобидан мингдан ортик фукароларга ёрдам курсатилиб, хорижда кийин ахволда колган мехнат мигрантларини ватанга кайтариш, уларга юридик ёрдам бериш, жумладан, иш берувчилар томонидан туланмаган иш хакларини ундириш буйича амалий ишлар олиб борилаётгани диккатга сазовор. Жумладан, ушбу ишлар замирида мехнат мигрантларининг хаёти ва соглигини сугурталаш, уларнинг оила аъзолари учун ипотека кредитларини ажратиш, вактинчалик мехнат фаолиятини амалга ошириш учун хорижга кетаётган фукароларнинг транспорт харажатларини субсидиялаш, шунингдек, хорижда ишламокчи булган шахсларни талаб юкори булган касбларга укитиш, кайтиб келган мехнат мигрантларининг бандлигини таъминлаш максадида банд булмаган ёшлар ва аёлларнинг касбга укитиш харажатларини коплаш учун иш берувчиларга субсидия такдим этиш буйича кенг куламли лойихалар амалга оширилди. Айникса, ишсиз ахолини касбга тайёрлашда Корея халкаро хамкорлик агентиги (KOICA) тажрибаси асосида «Ишга мархамат» мономаркази хамда унинг худудий филиаллари ёрдамида ташки мехнат

мигрантларини хорижий тилларга, касбга ва хорижий мамлакатлар конунчилигини ургатиш буйича амалий тизим яратилди.

Бирок, ташки мехнат миграцияси жараёнларини тизимлаштириш ва амалий самарадорлигини оширишни назарда тутувчи чора-тадбирларнинг мухимлигига карамасдан, Янги Узбекистонда уни тубдан узгартириш зарурати мавжуд. Бизнинг фикримизча, у Янги Узбекистонда мамлакат ижтимоий тараккиётини юксалтиришнинг ва иктисодий усиш суръатларини жадаллаштиришнинг асосий бугинларидан бирига айланмоги лозим.

Узбекистонда ташци мехнат миграциясига оид давлат сиёсатини такомиллаштириш буйича айрим фикр-мулохазалар

Юкорида таъкидлаганимиздек, мустакилликнинг дастлабки боскичларида ташки мехнат миграцияси мехнат сафарини ихтиёр килган мигрантлар учун хам, унга имкноният яратиб берган ёш давлат учун хам огир вазиятни юмшатишнинг зарурий чораси сифатида майдонга чикди. Хрзирги кунда ташки мехнат миграцияси сохасида давлат томонидан хаётга тадбик этилаётган чоралар ишчи кучи экспортидан олинаётган иктисодий самарани кескин оширишга каратилган булиб, узининг мазмун-мохияти жихатидан том маънода олдинги сиёсатнинг такомиллаштирилган, аникрок килиб ифодалаганда, иктисодий самарадорлигини оширишни мулжалга олган, андозасидир. Бизнинг назаримизда, Янги Узбекистонда хозирги кунда юзага келган ижтимоий-иктисодий вазиятда ишчи кучи экспортини миллий иктисодиёт равнакига тускинлик килаётган, узок келажак нуктаи назаридан жамият манфаатларига батмом мос келмайдиган жараён сифатида карашимиз керак. Шу сабабли хорижда мехнат сафарида булган юртдошларимизни мамлакатга кайтариш, уларнинг сонини кескин кискартириш ва келажакда ундан батамом воз кечиш йулларини излаб топмогимиз лозим. Якин келажакда Узбекистонни ишчи кучи экспортёридан унинг импортёрига айлантириш давлат ташки мехнат миграцияси сиёсатида марказий уринни эгалламоги, унга эришишнинг самарали ташкилий-иктисодий механизмлари яратилмоги лозим.

Бизнинг ушбу мулохазаларимиз негизида ишчи кучи экспортининг мамлакат хазинасига келтираётган пировард натижаларининг кай даражада манфаатли эканлиги ётибди.

Дархакикат, ишчи кучи экспорти сиёсатига ургу бериш мехнат миграциясини Узбекистон мехнат бозоридаги ишчи кучи таклифи ва унга булган талаб уртасидаги номутаносибликни бартараф этиш, мехнат мигрантлари ишлаб топган даромад хисобидан миллий иктисодиётга кушимча мадад беришни таъминлайди.

Маълумотларга кура, 2019 йилда чет элда юрган мехнат мигрантлари томонидан Узбекистонга расмий каналлар оркали жунатилган маблаглар 4,6 млрд. АКШ долларини ташкил этган. Бунинг устига руйхатдан утмаган маблагларни, мехнат мигрантларининг шахсий истеъмоли харажатларини

(aйримлaрининг эсa оилaвий истеъмол хaрaжaтлирини) хдм кУши6 хисоблaсaк, мaнзaрa янaдa ойдинлaшaди (1-рaсм).

1-расм. Хориждан пул утказмаларининг умумий даромаддаги худудлар

буйича улуши (%)

Расмий статистик маълумотларга кура, 2019 йилда Узбекистан ахолисининг 2,5 миллион нафари ёки 7 %и мехнат мигрантлари хисобланади. Шундан 2 миллион атрофида фукаролар Россияда мехнат килади.

Мехнат мигрантлари томонидан жунатилган пул маблаглари 5,1 млрд. А^Ш доллари ёки мамлакат ЯИМнинг тахминан 10 %ни ташкил килади. Бунда хар бир мухожир ойига уртача 166,7 А^Ш доллари микдорида маблаг ишлаб топган.

Узбекистонда ташки мехнат миграциясини кискартиришнинг долзарб муаммоларини маъмурий йуллар билан, такиклаш, ман этиш асосида хал килиб булмайди. Сабаби 1990 йилнинг 18 декабрида БМТ Бош Ассамблеяси барча мехнат мигрантлари ва уларнинг оилалари хукукларини химоя килиш буйича Халкаро конвенция кабул килди. Энди шу сана Халкаро мехнат мигрантлари куни сифатида нишонланади. Ушбу хужжатнинг 9-моддасида барча мехнат мигрантари ва улар оила ахзоларининг хукуклари конун билан химояланиши таъкидланган [3]. Узбекистон БМТ нинг тулаконли аъзоси сифатида мамлакатда мехнат миграциясига доир масалаларни хал этганда ушбу хужжат талаб-тамойилларига риоя килишга мажбур.

Мехнат миграциясига бархам беришга доир мураккаб жараёнлар хусусида фикр юритар эканмиз, масаланинг яна бир мухим жихатини эътибордан четда колдирмаслигимиз шарт. кишилик жамияти якин вактларда пайдо булган иктисодий вокелик эмас. У бизга, узок утмишдан колган мерос. Кадим замонларда кишилар табиий офат, очарчилик, уруш-жанжаллардан, хаётнинг бошка муаммоларидан бошпана излаб, узларининг доимий яшаш жойларини тарк этганлар, бошка юртларда мусофирчиликда нисбатан яхширок шароитларда кун кечиришга мажбур булганлар. Кишилик жамияти тараккиётининг бугунги боскичдаги узига хос хусусиятларидан бири ана шу

кадим замонларда пайдо булган мехнат миграциясининг тобора кучайиб бораётганлигида.

Кейинги йилларда жахон хужалигида мехнат миграцияси геометрик прогрессия билан усиб бораяпти. Агар 1970 йилда дунё буйича халкаро мехнат мигрантлари сони 84,5 млн. кишини ташкил килган булса, 2020 йилга келиб у 281,0 млн. кишига етди, яъни шу давр мобайнида халкаро мигрантлар сони 3,4 мартадан зиёдрокка ошди. Жахон буйича мехнат мигрантларининг усиш суръатлари жами ахоли сонининг усиш суръатларига нисбатан анча юкори (шу давр мобайнида ер куррасида ахоли сони 2,1 мартага купайган). Халкаро мехнат мигрантлари сонининг жами ахоли сонига нисбатан анча юкори суръатлар билан усиб бориши натижасида уларнинг жами ахоли сонидаги улуши ошиб бориш тенденциясига эга. Атиги бундан ярим аср мукаддам ушбу курсакич 2,3 % ни ташкил килган ва йилдан йилга мунтазам равишда ошиб бориши натижасида, 2020 йилда 3,6 % гача кутарилган (2-расм).

Халкаро мигрантлар, 1970 - 2020

300000000,00 - 4,00%

3,50%

250000000,00 200000000,00

3,00/ 2,50/

150000000,00 ■ H I I H I H 2,00/

100000000,00 _ = 1,50/

1,00/

50000000,00 0,50/

0,00 — 0,00/

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020

■ Мигрантлар сони Мигpaнтлapнинг жами a^оли тapкибидaги улуши, % дa

2-расм. 1970-2020 йилларда халкаро мехнат мигрантларинингдинамикаси

[18]

Мутахассисларнинг фикрига кура, келажакда хам ушбу тенденция сакланиб колади. Бизнингча, у нафакат сакланиб колади, балки янада кучайиб интенсивлашиб боради. Бунинг асосий сабаблари, биринчидан, мехнат миграцияси учун катта имкониятларнинг пайдо булганлиги, иккинчидан ахоли турмуш даражасида мамлакатлараро табакалашувнинг тобора чукурлашиб бораётганлиги, учинчидан, ахоли онгининг усиб, яхширок шароитларда яшашга интилишининг кучайиши. Табиийки, жахон микёсида кечаётган ва объектив асосга эга булган мехнат миграциясига хос умумбашарий жараёнлардан Узбекистон батамом ажралиб кололмайди.

Демак, мехнат мигрантлари сонини кискартириш муаммосини факат иктисодий чоралар билан, яъни уларда чет элда яшаб ишлашга нисбатан Узбекистонда яшаб ишлашга кулай шароит яратиш асосида хал килиш мумкин.Ушбу муаммонинг хал этилиши Узбекистонда уртача иш хаки билан

мигрaнтлaр тaнлaгaн мaмлaкaтдaги yртaчa иш хэки Уртaсидaги кескин тaфовyтлaрни имкон кэдэр кискэртириш aсосидa yлaрни уз мaмлaктидa яшaб ишлaшгa рaFбaтлaнтириш билэн боглик.

Хyлосa килиб aйтгaндa, тaшки мехнэт мигрaцияси мaмлaкaтдa кискэ мyддaтлaрдa бaндлик мyaммосини х&л этишнинг энг осон Ba кaмчиким йули. Лекин узок келaжaк нуктэи нaзaридaн ёндaшсaк, мехнэт мигрэциясини респyбликa мaнфaaтлaригa мое келмaйдигaн фэолият тури сифэтидэ униг бэтэмом тугэтиш сиёсaтини тутсэк, бугун мехнэт мигрэциясидэн келaётгaн дaромaдлaрдaн вэктинчэ воз кечишгa тугри келэди. Бу энчэ мурэккэб Ba мaшaккaтли йул булиб, жудэ кэттэ сaъй-xaрaкaтлaрни вэ кэтъий чорэтар куришни тэкозо этэди. Бу вэктинчэ кийинчиликдaр вэ иктисодий йукотишлэр эвaзигa aмaдгa ошэди. Бирок бу йукотишлэр келaжaкдa мaмлaкaтгa улкэн сэмэрэ билэн уз кэйтимини бериши мукэррэр. ал6эттэ, бугун мехнэт мигрэциясини кискaртиришдaн курилгэн хэр бир сум йукотиш, эйтэйлик, 5 йилдэн кейин ёки 10 йилдэн кейин кэнчэ сум булиб кэйтиши мумкинлигини эник хисоблэб беришнинг иложи йук. Лекин унинг ижобий булиши, микдор жихэтидэн иктисодиётгэ жэлб этидaётгaн инвестициялэр келтирэдигэн дэромэдлэр нормэсидэн юкори булиши мукэррэр. Чунки хориждэ мехнэт мигрэциясидэ булгэн юртдошлэримизни мaмлaкaтгa кaйтaришдaн курилгэн зэрэр инсон кaпитaдигa сaрфлaнгaн инвестициягэ тенг ёки ундэн хэм юкори дэромэд келтириш хусусиятигэ эгэ.

Шуни элохидэ тэъкидлэмокчимизки, хэли дунё aмaлиётидa четгэ ишчи кучи сотишдэн бойиб кетгэн мaмлaкaт бyлмaгaн вэ бундэн кейин хэм булмэйди. Ишчи кучини четгэ сотиш экспортёр мaмлaкaт ялпи ички мэхсулоти хэжмини тэшки мехнэт мигрэциясидэ юргэн ишчи хизмэтчилэр мехнэти билэн ярэтгэн (ярэтиши мумкин булгвн) кушичэ киймэт микдоридэ кэмэйтирэди.

Ишчи кучи экспортини кискэртириш вэ мигрэциядэ булгэн юртдошлэримиз мехнэтидэн мaмлaкaтимиз ЯИМ хэжмини купэйтириш мaксaдлaридa фойдэлэниш сиёсэтини aмaдгa оширишгэ кaрaтилгaн иктисодий мехэнизмлэр ярэтилиб, улэр хэрэкэтгэ келтирилсэ, якин 5-6 йил ичидэ мaкродaрaжaдa узининг ижобий нaтижaдaрини берэ бошлэйди.

Maмлaкaтдa ишчи кучи экспортидэн бэтэмом воз кечиш вэ эстэ-секин уни хэлкимиз учун юрт хaзинaсини тулдириш мэнбэи сифэтидэги эхэмиятини пэсэйтириб бориш сиёсэти тэнлэниб, у мyвaффaкиятли aмaдгa оширилгэн тэкдирдэ, ушбу сиёсэт Янги Узбекистонгэ турт томонлвмэ мэнфвят келтиради.

Бу, биринчидэн, иктисодий усиш сyръaтлaрини жaдaлaштириш вэ миллий бойликни кутайтиришга кумэк берэди. Ушбу сэмэрэ мехнэт мигрэнтлэрининг мулкдор фойдэсигэ кушимчэ иш вэктидэ ярэтгэн кушимчэ киймэтини бошкэ дaвлaтлaрнинг хaзинaсини тулдиришгэ эмэс, бэлки мaмлaкaтимиз ялпи ички мэхсулотини кутайтиришга кушгэн хиссэси оркэли нэмоён булади.

Иккинчидэн, Узбекистоннинг хэлкэро нуфузини, имиджини оширишгэ кэттэ ижобий тэъсир курсэтэди.

Учинчидан, уз халки тугрисида гамхурлик килган, уни мусофирчилик кийнокларидан холос этган давлатга нисбатан халкнинг хурмати, ундан розилиги ортади.

Туртинчидан, жуда катта маънавий самарага эришилади. Бегона юртларда мусофирчиликда турли хил нохакликларга, камситишларга дучор булаётган юртдошларимиз миграция азоб-укубатларидан холос буладилар, уз она юртларида эмин-эркин хаёт кечириш имкониятига эга буладилар.

Мехнат миграцияси муаммосини узил-кесил хал килиш буйича уз фикр-мулохазаларимиз ва таклифларимизнинг айримларини баён этишни лозим топдик.

Биринчи таклиф. Мехнат миграциясини чекланган микдорда факат малакали ишчи кучини экспорт килиш эвазига амалга ошириш сиёсатини вактинча, уткинчи чора сифатида караш. Лекин узок келажакда уни боскичма-боскич кискартириш сиёсатини амалга ошириш. Бундай сиёсат кора мехнатга ишга жунатишга нисбатан анча юкори манфаат келтиради:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Биринчидан, ишчи кучи экспортидан келадиган даромад микдори кескин ошади;

Икинчидан, ёшларда малакали ишчи ёки малакали мутахассис булишга, яъни яхши укишга кизикиши ортади;

Учинчидан, ёшларда хорижий тилларни урганишга мойиллик ва тажриба ортади;

Туртинчидан, хорижда малакали ишларни бажарган ёшларимиз, уз юртига кайтганда, миллий иктисодиёт равнакига муносиб хисса кушиш салохиятига эга буладилар ва миллий иктисодиётга замонавий технологияларни кушишга салмокли хисса кушадилар. Масалан, хиндистонлик мехнат мигрантлари АКШнинг Силикон водийсида американинг юкори технологияларга асосланган корпорацияларида анча йиллар мехнат килиб тажриба орттирдилар. Улар Х,индистонга кайтиб келиб, янги компьютер дастурлар яратиш саноатининг ривожланишига асос солдилар.

Иккинчи таклиф. Мамлакатда ишсизлик муаммосини хал этиш, иктисодиётда банд булганларни муносиб иш хаки билан таъминлаш бевосита иктисодий усиш суръатларига боглик. Шу сабабли давлат арбоблари, масъулиятли лавозимлардаги амалдор шахслар, партия рахномалари, профессор-укитувчилар ва олимларнинг маошларини мамлакатда иктисодий усиш суръатлари билан уйгунликда ошириб бориш тартибини жорий этиш. Сабаби, мамлакатнинг иктисодий юксалиши, миллий иктисодиётнинг усиш суръатлари, колаверса тирикчилик утказиш, оилани бокиш илинжида узини уз Ватанида оила ва ота-онаси багрида яшаб, ишлаб юриш бахтидан махрум килган, бегона юртларда не-не машаккатлар билан халол мехнат килиб, барча камситиш ва кези келганда хакоратларга матонат билан бардош бериб, даромад топаётган мехнат мигрантларига эмас, айнан номлари юкорида зикр этилган тоифадаги мутасадди шахсларнинг хатти-харакати ва масъулиятига боглик.

Учинчи таклиф. "Иш хэки минимуми" вэ "Яшэш минимуми" тугрисидэ конунлэрни кэбул килиш вэ aмaлиётгa жорий этиш. Ушбу чорэ мaмлaкaтдa ярэтилгэн вэ бозор субъектлэри орэсидэ тaксимлaниши лозим булгэн миллий дэромэддэ ёллaнмa ишчилэрнинг улушини эдолэт юзэсидэн окилонэ дaрaжaдa кутэриш оркэли нэфэкэт мехнэт мигрэциясини хохиш килyвчилaр сонини кискэртириш, бэлки мaмлaкaтдa бошлэнгэн кaмбaFaлликкa кэрши курэш стрэтегиясини aмaдгa оширишнинг хэм мухим воситaдaридaн бири хисоблэнэди.

Туртинчи таклиф. Узбекистондэ тэълим сифэтини тубдэн ислох килиш. Mиллий иктисодиётдэ кэттэ ресурслэр сэрфи вэ хэлкимизнинг мaшaккaтли мехнэти эв&зига ярэтилгэн товэр вэ хизмэтлэрнинг жэхон бозоридэ рэкобэтбэрдош булиши учун улэр, биринчидэн, сифэти юкори, иккинчидэн эсэ, нэрхи эрзон булиши керэк (Хитой тэжрибэси). Сифэти юкори, лекин нэрхи эрзон рэкобэтбэрдош мэхсулотни фэкэт сифэтли мехнэт билэн ярэтиш мумкин. Сифэтсиз мехнэт билэн рэкобэтбэрдош мэхсулот ишлэб чикэриш тугрисидэ уйлэш - булутсиз мусэффо осмондэн ёмгир ёгишигэ умидвор булишдек гэп.

Киммэтбэхо ресyрслaрдaн рэкобэтбэрдош мaxсyлотлaр ишлэб чикэриш, демэк, мaмлaкaтдa куплэб янги иш уринлэри бэрпо этиш, мaмлaкaт иктисодий кудрэтини юксэлтиришнинг энг сaмaрaли йули - хэлкимизнинг хунэрини ошириш, иктисодиётдэ бэнд бyлгaнлaриннг мaдaкaсини, билим сэвиясини, креэтив кобилиятини ривожтантиришдир. Хвлкимиздэ бундэй ноёб фaзилaтлaрни шaкдлaнтaришдa тэълимнинг роли бенихоя кэттэ.

Тугри, кейинги йиллэрдэ дэвлэтимиз рэхбэри, Узбекистон хукумэти тэълимни ривожлэнтириш борэсидэ кенг кул^мли жудэ кэттэ ишлэрни aмaдгa оширмокдэ. Лекин aмaдгa оширилaётгaн чорa-тaдбирлaр тэълим сохэсидэ купрок микдор узгэришлэр сифэтидэ нэтижэ бермокдэ. Бугунги кундэ Узбекистон рэвнэки учун эйнэн сифэт узгэришлэр жудэ мухим. У мaмлaкaт иктисодий хэётигэ ики томонлэмэ ижобий тэъсир курсэтэди. Биринчидэн, юкори мaдaкaди рэкобэтбэрдош кэдрлэр хорижгэ сифэтли ишчи кучини экспорт килиш гоясини хэётгэ тадбик этиш учун реэл имконият тугдиради. Иккинчи томондэн эсэ, рэкобэтбордош, юкори сифэтли билим сохиблэрини тaйёрлaшгa эришиш миллий иктисодиётнинг глобэл жэхон хyжaлигидaги мэвкеини мyстaxкaмлaшнинг, демэк иктисодий усини жaдaдлaштиршнинг эсосий шэрти хисоблэнэди. Тэълим сифэтини убдэн ошириш учун мaмлaкaтдa тэълимннг шундэй модели ярэтилиши керэкки, у бутун хэлкнинг эсосий диккэт-эътиборини тэълимгэ, бутун куч-гэйрэтини рэкобэтбэрдош кэдрлэрни тaйёрлaшгa йунвлтирсин, юкоригэ хисобот бериш мaксaдидa рэкэмлэр ортидэн кувиш эмм^ти^ бэтэмом бэрхэм берилсин. Нaзaримиздa, бу ноёб модел хэлкимизнинг конидэ aзaл-aзaлдaн мустэхкэм жойлэшгэн, буюк aждодлaримиздaн бизгэ мерос булиб колгэн яширин имкониятлэрни руёбгэ чикэришгэ вэ уни мaмлaкaтимизни нэфэкэт мехнэт мигрэцияси иллaтлaридaн холос этишгэ, бэлки жонэжон Узбекистонни дунёнинг иктисодий жихэтдэн кудрэтли мaмлaкaтлaридaн биригэ aйлaнтиришгa хизмэт килмоги лозим.

Бугунги кунда айнан сифатли таълим Узбекистонни катта тараккиётнинг равон йулига олиб чикишнинг энг кам харажатли ва энг киска йулидир. Демак, инвестицион ресурслар етишмовчилигидан азият чекаётган, лекин тез орада иктисодий юксалишга эришишга интилаётган Узбекистон учун бу максадга эришишнинг энг макбул стратегияси. Бизнинг фикримизча, пировард самарадорлик нуктаи назаридан таълим сифатини кескин ошириш хисобидан юрт тараккиётига эришишга мукобил була оладиган ечим кук.

Бешинчи таклиф. "Мехнат миграцияси тугрисида" номли карор лойихаси ишлаб чикилиши ва кабул килиниши лозим. Ушбу тадбир ташки мехнат миграцияси жараёнларини тартибга солишда ва пировард самарадорлигини оширишда мухим роль уйнайди.

Назармизда, Узбекистонда мехнат миграциясига оид мураккаб ва ута долзарб муаммони ечишда унинг факат миллий иктисодиётга келтираётган кушимча даромадларининг узи билан чекланиб колиш унчалик тугри булмайди. Бу борада давла сиёсатини шакллантиришда бир катор мухим жихатлар хисобга олинмоги лозим. Чунки мехнат миграцияси тобора глобаллашиб бораётган жахон хужалигида кечаётган ва халкаро мехнат таксимоти билан узвий боглик мураккаб ва ута узгарувчан жараён. Бундан ташкари, ишчи кучи ресурсларини хорижга экспорт килаётган Узбекистон учун унинг ижтимоий ва иктисодий окибатлари, ушбу окибатларнинг мамлакат тараккиётига таъсири нуктаи назаридан ижобий хамда салбий жихатлари мавжуд. Ушбу окибатлар турли омилларнинг кучли таъсири остида у ёки бу томонга караб узгариши хам мумкин. Унга нисбатан давлат сиёсатини шакллантиришда ишчи кучи экспортидан олинаётган пировард самарани бахолашда узок келажак нуктаи назаридан ёндашиш керак. Бу ерда узокни кузлаб бир катор ички ва ташки омилларни хисобга олган холда комплекс ёндашиш максадга мувофик. Бизнингча, булар таркибига куйидагилар киради:

- тобора глобаллашиб бораётган жахон хужалигида содир булаётган ижтимоий-иктисодий жараёнлар ва уларнинг Узбекистонда мехнат миграцияси кулами ва курсаткичларига таъсири;

- мехнат миграциясини бошкариш ва тартибга солиш буйича халкаро меъёрий-хукукий хужжатларнинг талаблари ва уларга риоя килиш зарурати;

- мехнат миграциясининг Узбекистон халкаро имиджига, обруй-этиборига, ориий мамлакатларнинг у билан хамкорлик килишга кизикишнинг кучайишига таъсири;

- мехнат миграциясининг якин ва узок келажакда, узок келажакка устунлик берган холда, Узбекистон миллий иктисодиётига, унинг асосий макроиктисодий кусаткичларига таъсири;

- мехнат миграциясинингУзбекистон ижтимоий тараккиётига таъсири;

- мехнат миграциясининг мехнат мигрантлари ижтимоий-иктисодий хаётига, маданиятига, дунёкарашига, касбий малакасига, оилавий хаётига,

кеалажагига, даромадларига, бандлигига ва шахсий хаётининг бошка мухим жихатларига таъсири.

Юкорида келтирилган жихатларнинг хар бирини бахолаш ва уларни интеграл курсаткич сифатида ягона махражга келтириш алохида мустакил тадкикот предмети.

Хулоса ва таклифлар (Conclusion/Recommendations). Мамлакатда изчил амалга оширилаётган кенг куламли ислохотлар таъсири остида Янги Узбекистонда ижтиоий-иктисодий вазият кескин узгарди, давлатнинг ташки мехнат миграцияси сиёсатида туб узгартришлар киритишга хам мухим зарурат, хам реал имконият пайдо булди. Мухтарам Президентимиз илгари сурган Узбекистонни янада ривожлантириш, уни ривожланган 50 та мамлакат каторидан урин олишига эришиш, ахолининг турмуш фаровонлигини юксалтириш, тадбиркорликни ривожлантириш, бандлик даражасини ошириш, таълим сифатини такомиллаштириш, камбагалликка бархам бериш, инновацион иктисодиётни шакллантириш борасидаги ташаббусларининг хаётга тадбик этиш мехнат миграцияси масалалари билан узвий боглик. Тараккиёт стратегияси мехнат миграцияси муаммоларини окилона, узок келажакни кузлаб хал этилишини, халкаро миграцияда булган фукароларимиз салохиятини миллий иктисодиёт эхтиёжларига йуналтиришни таказо этади. Уз навбатида, ушбу ташаббусларнинг хаётга тадбик этилиши мухожирликда огир шароитларда мехнат килаётган фукороларимизни она юртига кайтиши учун кулай шароит, муносиб иш хаки билан таъминлаш учун шароит яратиш имконини беради. Бунинг учун аввало мехнат мигрантлари муаммоси Узбекистон ижтимоий-иктисодий тараккиётининг энг мухим, бугунги кун ва келажак нуктаи назаридан уз ечимини кутаётган марказий масалаларидан бири сифатида каралмоги лозим. Ушбу масала давлат органлари, жамоатчилик ташкилотлари, илму-фан ахли, кенг жамоатчилик ва уз-узини бошкариш органларининг доимий диккат марказида булмоги шарт.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати (References)

1. Абдурахмонов КХ. Мехнат иктисодиёти: Назария ва амалиёт / Дарслик. Кландар Абдурахмонов. Кайта ишланган ва тулдирилган 3-нашри. - Т.: Узбекистон Республикаси Фанлар академияси «FAN» нашриёт давлат корхонаси, 2019. - 592 б.

2. Артыкова Д.А. Проблемы достижения равновесия на рынке труда в условиях углубления рыночных реформ. - Т.: ТГЭУ. 2006.

3. БМТ Бош Ассамблеяси: Мехнат мигрантлари ва уларнинг оилалари хукукларини химоя килиш буйича Халкаро конвенция. https://www.ohchr. org/RU/ProfessionalInterest/Pages/CMW.aspx

4. Более 30 млн. россиян хотят эмигрировать. Интернет ресурс: https: //www.dw. com/ru/bolee-30-mln-rossii an-hotj at-jemi grirovat/a-58310364.

5. Доклад о миграции в мире 2020. https://www.google.com/

6. Ионцев В.А. Международная миграция населения: теория и история изучения. - М., 2005.

7. Карташов С.А., Одегов Ю.Г., Кокорев И.А. Трудоустройство: поиск работы. Учебное пособие / Под. ред. Ю.Г.Одегова. - М.: Издательство «Экзамен», 2002. - 348 с.

8. Максакова Л.П. Узбекистан: совершенствование управления трудовой миграции в аспектах принимающих стран // V Уральский демографической форум. Россия 2014.

9. Мирзиёев Ш.М. "Камбагал ва ишсиз фукароларни тадбирколрликка жалб килиш, уларнинг мехнат фаоллигини ошириш ва касб-хунарга укитишга каратилган хамда ахоли бандлигини таъминлашга оид кушимча чора-тадбирлар тугрисида" ги Президент Карори. https://www.google.com/

10. Народное хозяйство СССР в 1989. Статистический ежегодник. - М.: "Финансы и статистика", 1990. - С. 79.

11. Убайдуллаева Р.А., Ата-Мирзаев О.Б., Умарова Н.О. Узбекистон демографик жараёнлари ва ахоли бандлиги (илмий укув кулланма). - Т.: Университет, 2006

12. Умурзаков Б.Х. Организационно-правовые основы регулирования трудовой миграции в Узбекистане. Международный отношения. №2, 2008.

13. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 15 сентябрдаги "Хавфсиз, тартибли ва конуний мехнат миграцияси тизимини жорий килиш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПК-4829-сонли карори. https://lex.uz/docs/4997972

14. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24 майдаги "Бандлик сохасида давлат сиёсатини янада такомиллаштириш ва мехнат органлари фаолияти самарадорлигини тубдан ошириш чора-тадбирлари тугрисида"ги 5052-сонли фармони.

15. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24 майда кабул килинган "Узбекистон Республикаси Бандлик ва мехнат муносабатлари вазирлиги фаолиятини ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги 3001-сонли карори.

16. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. хттпс://уза.уз/оз/политисс/збекистон-республикаси-президенти-шавкат-мирзиеевнинг-олий-25-01 -2020.

17. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 2 мартдаги ПФ-5953-сон "2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегиясини «Илм, маърифат ва ракамли иктисодиётни ривожлантириш йили»да амалга оширишга оид давлат дастури тугрисида"ги Фармони.

18. Узбекистонда мехнат ва бандлик. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. - Т.: 2020.

19. Холмуминов Ш.Р., Хомитов К.З., Арабов Н.У., Бобаназарова Ж.Х., Абдураманов Х.Х., Саидов Н.Р. Кишлок ахолисини иш билан таъминлашнинг

стратегик йуналишлари. Монография. - Тошкент, «Инновацион ривожланиш нашриёт - матбаа уйи», 2020. - 278 б.

20. Эренберг Р.Д., Смит Р.С. Современная экономика труда. Теория и государственная политика / Пер. с англ. - М., 1996, 34-б.

21. Castles S., Miller M.J. The Age of Migration. Houndmills; Basingstoke; Hampshire; London: MacMillan Press Ltd., 2003.

22. Keynes J.M. The general theory of employment, interest, and money. -Springer, 2018. - 404 p.

23. Dancygier R.M. Immigration and conflict in Europe / R.M. Dancygier. - New York: Cambridge University Press, 2010.

24. Pigou A.C. Theory of unemployment. - Routledge, 2013. - 348 p.

25. Falk M., Biagi F. The impact of ICT and e-commerce on employment in Europe //Journal of Policy Modeling. - 2017. - V. 39. - №1. - P. 1-18.

26. Balsmeier, B., Woerter, M. Is this time different? How digitalization influences job creation and destruction. Research Policy, 48(8), 2020.

27. https://review.uz/oz/post/povshaya-konkurentosposobnost-nashix-graidan

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.