Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА БОЛАЛАР ҚАРОВСИЗЛИГИ МАСАЛАСИДА БОЛАЛАР КОМИССИЯЛАРИ ФАОЛИЯТИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА БОЛАЛАР ҚАРОВСИЗЛИГИ МАСАЛАСИДА БОЛАЛАР КОМИССИЯЛАРИ ФАОЛИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

115
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
марказий болалар комиссияси / қаровсиз бола / болалар инспекцияси / меҳрибонлик уйи / тарбияланувчи

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Фарҳод Абдираимович Усманов

Мақолада ўтган асрнинг 20-30 йилларда Ўзбекистон ҳудудида турли омиллар сабаб қаровсиз болалар сони ошиб кетиши ва болалар қарвосизлигини бартараф этиш чора-тадбирлари, болалар ҳуқуқини муҳофаза қилиш мақсадида ташкил этилган болалар комиссиялари фаолияти, камчилик ҳамда муаммолар, болалар билан ишлаш тизими архив материаллари асосида ѐритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА БОЛАЛАР ҚАРОВСИЗЛИГИ МАСАЛАСИДА БОЛАЛАР КОМИССИЯЛАРИ ФАОЛИЯТИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1206-1213

УЗБЕКИСТОНДА БОЛАЛАР КАРОВСИЗЛИГИ МАСАЛАСИДА БОЛАЛАР КОМИССИЯЛАРИ ФАОЛИЯТИ

Фарход Абдираимович Усманов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти, "Тарих" кафедраси

докторанти farhod.usmanov.1988@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Маколада утган асрнинг 20-30 йилларда Узбекистон худудида турли омиллар сабаб каровсиз болалар сони ошиб кетиши ва болалар карвосизлигини бартараф этиш чора-тадбирлари, болалар хукукини мухофаза килиш максадида ташкил этилган болалар комиссиялари фаолияти, камчилик хамда муаммолар, болалар билан ишлаш тизими архив материаллари асосида ёритиб берилган.

Калит сузлар: марказий болалар комиссияси, каровсиз бола, болалар инспекцияси, мехрибонлик уйи, тарбияланувчи.

КИРИШ

Советлар томонидан хокимиятнинг эгалланиши, уз навбатида бутун мамлакатга узининг турли даражадаги таъсирини курсатди. Турли тарихий омиллар сабаб мамлакат буйлаб катта куринишда болалар каровсизлиги шаклланган булиб, у узининг ижтимоий хавфини кун сайин йирик куринишда намоён этиб бориши окибатида, миллат ва жамият учун хавфни бартараф этиш максадида турли амалий ишлар килинган.

Жумладан, болалар хукукини химоя килиш ва уларни ижтимоий куллаб кувватлаш максадида турли комиссиялар ташкил этилиб фаолияти йулга куйилган. Аммо уларга Марказ томонидан моддий ва маънавий куллаб кувватлашнинг етарли даражада ташкил этилмаганлиги сабабли куплаб муаммолар пайдо булишига сабабчи булиб хам колди.

Шу уринда Президентимиз Ш.М.Мирзиёевнинг "Биз ёшларга доир давлат сиёсатини хеч OFишмасдан, катъият билан давом эттирамиз. Нафакат давом эттирамиз, балки бу сиёсатни энг устувор вазифамиз сифатида бугун замон талаб килаётган юксак даражага кутарамиз.

Ёшларимизнинг мустакил фикрлайдиган, юксак интеллектуал ва маънавий салохиятга эга булиб, дунё микёсида уз тенгдошларига х^еч

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1206-1213

кайси сохада буш келмайдиган инсонлар булиб камол топиши, бахтли булиши учун давлатимиз ва жамиятимизнинг бор куч ва имкониятларини сафарбар этамиз" -деган фикрларининг узи бугунги кунда мазкур масалага эътибор етарлича амалга оширилмокда.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Тарихий изланишлар узбекистонликларнинг куплаб сохалардаги фидокорлик, жонкуярлик хусусиятлари намоён булмокда. Жумладан, узбекистонликларнинг тарихда мавжуд болалар каровсизлигини бартараф этишдаги саъй харакатлари алохида ахамиятга эга фидокорлик дейиш мумкин. Совет хокимияти даврида мамлакатда олиб борилган бошкарувнинг ёвуз куриниши амалда ахолининг жабр ситам ичида хаёт кечиришига мажбурлади. Хусусан болалар хаётини яхшилаш борасидаги харакатлар деярли ачинарли булган. Болалар хаётини яхшилаш максадида ташкил этилган турли комиссиялар Марказ томонидан куллаб кувватланмаганлиги ва моддий асосга эга эмаслиги сабабли самарали фаолият олиб бора олмаган.

Совет даври тарихчилари илмий монографиялари [2], [3], асарлари ва эсдаликлари [4], [5] маълумотлари билан тахлилий урганилди.

Шунингдек, мавзу манбаси сифатида Узбекистон Миллий Архиви (УзМА) фондларидан фойдаланилди [6], [7], [8].

НАТИЖАЛАР

Россиядаги ХХ аср бошларидаги иктисодий, сиёсий узгаришлар ахоли катламига узининг катта таъсирини утказиб, болалар хаёти огирлашишини таъминлади. Сабаби турли иктисодий, сиёсий, ижтимоий муаммолар купайиб бориши билан оилалар пароканда булиши, оилаларнинг болаларини бока олмай колиши ва хоказо сабаблар билан болалар каровсиз холга ташлаб куйилиб,

W • • W Г-1 Т-1 ''

узининг хаётини кучада давом эттиришига олиб келди. Бу эса уз навбатида болаларнинг каровсизлигини кун сайин ошириб, улар уртасида жиноятчиликни хам ошириб борди.

Болалар каровсизлиги бутун Россияни камраб бориши билан Узбекистонга хам катта оким билан кириб келди. Бундай тахликали вазиятда болалар каровсизлигига карши курашиш давлат томонидан амалга оширилиши замон талаби булган. Шу нуктаи назардан, Ленин бошчилигидаги хокимият турли чоралар куришга мажбур булди. Давлат сиёсатида мазкур масала билан

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1206-1213

асосан Маориф Халк Комиссарлиги (ХК) машгул булиши белгиланган. Шунингдек, бу муаммо ечимида 1918 йилда ташкил этилган "Балогат ёшига етмаган болаларни химоя килиш комиссияси" зиммасига масъулият юкланган. [9]

Мазкур комиссия 1918 йилда ташкил топган булсада, РСФСР Адлия ХК томонидан балогат ёшига етмаган болаларни хам жиноий жавобгарликка тортиш ва озодликдан махрум килиш буйича рухсат берганлиги сабаб фаолияти жуда суст давом эттирилди. Натижада 1920 йилга келиб "Болалар милицияси" ташкил этилди. Аммо "Болалар милицияси" хам узини окламади. 1921 йилдан эса Бутунроссия Марказий Ижро Кумитаси (МИК) кошида "Болалар хаётини яхшилаш комиссияси" ташкил этилди. [10]

Бу комиссиянинг Туркистонда фаолияти буйича тухталадиган булсак, Волгабуйи минтакаларида очарчилик вакилларининг кучирилишини назорат килиш ва ташкиллаштириш максадида 1921 йил октябр Волгабуйидан очарчилик ахолиси жумладан болалар окимининг кириб келиши энг кучайган вактда Болалар комиссияси 3 кишилик вакилдан иборат тартибда Туркистонда Очларга ёрдам комиссияси таркибида ташкил этилган. 1922 йил апрелда Волгабуйидан болаларнинг келиши тугаши билан Комиссия уз фаолияти тухтатиб, функционал вазифалари Маориф ХКга утказилган ва бу уз навбатида худди кераксиз ташкилот сифатида мавжуд булган. Комиссиянинг ички муаммолари хам купайиб 1922 йил сентябрда аъзолар Туркистон МИКга Комиссия муваффакиятсизлиги асосий сабаби раис Кадушкин билан богликлигини маълум килишган. Мурожаатлар урганилиб, 05.10.1922 йил ТурМИК карорига кура Болалар комиссияси Очларга ёрдам Марказий Комиссиясига топширилган ва Эвакуация маркази рахбари Сушко комиссия раиси этиб тайинланган. 10.10.1922 йил мазкур комиссия РСФСРда "ТурМИК болалар хаётини яхшилаш комиссияси" номини олди. Шу вакт оралигида Комиссия МИК ва ХКСдан бир тийин хам олмасдан, маблаг топиш ва имкон яратишни асосий фаолиятига айлантиришга мажбур булган. [11]

Шундан сунг комиссия фаолиятида бир канча муваффакиятлар даври бошланган. 1922-1923 йил киш мавсумида комиссия асосий ёрдамини Фаргона водийсига каратган. Шу даврда 5 360 червон рубл пул, 20 608 аршин мануфактура, 4 225 кийим бош, 1 631 жуфт оёк кийим такдим этган. 1923 йил майдан октябргача муддатда эса асосий фаолияти Волгабуйи ва Киргизистон оч болаларини ватанига кайтариш булди. Ватанига юбориш тулик марказий

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1206-1213

комиссия хисобидан копланган булиб, жунатишда уларга кийим бош, билет, нарса-буюм, 2-3 хафталик озик-овкат, тиббий воситалар, кузатувчи шифокор кабилар билан таъминланган. Умумий шу вакт оралигида 3 200 бола Ватанига кайтарилиб, колган болаларнинг ота-онаси билан алока килиш имкони йуклиги, чин етим эканлиги ва манзили номаълумлиги каби сабаблар билан юборилиши 1924 йилга колдирилган. Улар сони тахминан 6 000 нафардан ортик булган. Август ойига келиб Марказий комиссиянинг вилоят, уездларда ташкилотлари тузилиб, МБК фаолияти кенгайтирилган.[12]

Туркистонининг туб ахолиси уртасида хам очарчилик холатлари шаклланган булиб, бунга турли минтакадаги ьурли омиллар сабаб сифатида курсатилган. Туркистоннинг тогли улкаларида кургокчилик келиши туфайли 11 000 га якин, Еттисувда 1916-1917 йиллар Туркистондаги огир очарчилик туфайли оддий дехкон ахоли очарчиликдан кочиб, Хитойга кетиб колган ва кейин камбагал, ялангоч, хеч кандай мулксиз хамда хеч кандай яшаш воситасисиз уз она Ватанига кайтган тахминан 70 000 киши куринишида очарчилик вакиллари шаклланган.

Сирдарё вилоятида кургокчилик туфайли ва кушимчасига Волгабуйи ва Киргиз Республикаснинг шимолий уездлари Перовский ва Казалинский худудларидан очарчилик вакиллари окимининг кириб келиши билан купайиб кетган. Самаркандда - 30 168, Фаргонада - 379 500 махаллий ахоли вакиллари ва очарчилик худудларидан келтирилган фукаролик уруши курбони сифатида мавжуд булган.

Мисол учун Кукон уезди Ариванская кишлоги 1922 йил бахорда 18 000 кишидан 12 000 ахоли кирилиб кетган. 01.05.1923 йил санасида Волгабуйидан келган 23 000 кишидан чин етим ва ярим етим Волгабуйи болалари 12 000 нафарни ташкил килган. Умумий хисобда 525 668 киши очлиги мавжд булиб, улардан 42 000 киши Очарчиликка ёрдам Комиссияси, 8 000 нафари Маориф ХК карамогига олинган. Очларга ёрдам умуман имкониятсиз колган. Туркман вилоятида 11 000, Самаркандда 30 168, Еттисувда 6 000 келтирилиб, 64 000 киши ёрдам берилишини кутиб турган.[13]

1923 йил якуни буйича ТМИК кошидаги болалар хаётини яхшилаш комиссияси йигилиши А.С.Сушко берган маълумотга кура Тошкент шахрида 760 нафар каровсиз болалар руйхати шакллантирилиб, 150 нафар бола 2 та вагонда Ватанига кайтариб юборилган. 500 га якин бола интернатларга

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1206-1213

жойлаштирилиб, "Ташса" ва "Красная заря" фабрикаларида 400 кишига кабулхона ташкил этилган. [14]

1924 йил маълумотига кура мамлакат буйлаб болалар каровсизлиги масаласи жуда ачинарли холатга келиб колган булиб, деярли умуман мактабгача тарбия мавжуд эмас. Ишчи ва хизматчилар куни буйи ишда, уй бекалари уй ишлари билан банд; болалар хеч кандай карови йук, куни буйи кучада сангиб, куча ахлоксиз ишлари билан шугулланади. Усмирлар кичик болаларни сурок савол килмай, хамма беэътибор харакатланади болаларнинг соглиги, тарбияси билан деярли хеч кимнинг иши йук холатда булган. [15]

Марказий болалар комиссиясининг олиб борган шунча саъй харакатарига карамасдан болалар каровсизлиги масаласи куплаб камчиликларини очиб берган. Жумладан, купчилик интернатлар ачинарли таъминотда, болалар полда думалаб ётиб, ифлос кийимда, бинолар таъмир талаб холга келиб колган, иссиклик йук, барча улкалар буйлаб болалар каровсизлиги купайиб, болалар жиноятчилиги ва фохишабозлиги ачинарли ракамларни такдим килган. Мазкур давр Марказ мавжуд муаммоларни бартараф этиш учун керак буладиган маблагни таъминлаб бера олмаган.[16]

Вояга етмаган ишлари буйича комиссия 1924 йил февралда мажбурий тартибда каровсизларни йигиш ва муассасаларга жойлаштириш буйича эсда коларли муваффакиятга эришган булсада, мазкур болаларни кабул килиб олган муассасалар 4 дан 3 кисм мол мулки мазкур болалар томонидан угирланиб бозорларда сотиб юборилишига эришилган. Бу болалардан 18 нафари йирик, эски ва янги жиноятлари учун Жинояткидирувга берилган, 10 нафари Мудофаа булимига 18-19 ёшдан кичик булмаган чакирувдагилар харбий хизмат учун топширилган. Угирланган кийим кечак, ёкилган ва бузилган жихозлар, синган ойналар (кулга олингач каршилик курсатган) жойи копланиши буйича ишлар килинган. Охирги турт ойлик даврда Тошкент шахрининг узида 400 нафар каровсиз болалар кулга олиниб, улардан 100 таси ватанига кайтариб юборилган.[17]

20.12.1926 йил УзССР МИ^ Президиуми маълумотларига кура Болалар комиссияси карамогида 1080 нафар бола мавжуд булиб, уларга йиллик харажати 468 697 рубл УзССр Маориф ХК ва унинг махаллий булимларида 5 682 бола, уларга йиллик харажат 2 038 527 рубл давлат бюджети карамогидаги болалар сони 100, уларга йиллик харажат 71 386 рубл давлат ва махаллий бюджетларда умумий хисобда 6 862 нафар бола бор, уларга йиллик

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1206-1213

харажат 2 578 610 рубл 1925/26 бюджет йилида давлат бюджетидаги мавжуд болаларнинг 500 нафарини махаллий бюджетга топширган булса, 1926/27 бюджет йилида барча болаларни махаллий бюджет хисобига утказиб юборган. Болалар комисияларининг асосий даромади КАЗИНО лар булиб, кутилган харажатларни коплаш имконини бермаган.

Кучадаги каровсиз болаларни йигиш ва жойлаштириш ишларига масъул болалар комиссияларида бу ишни амалга ошириш моддий асоси йук эди. 16.10.1926 йил УзССР МИК Президиуми карорига кура болалар комисиялари савдо фаолияти билан шугулланиб даромад олиши учун 50 000 рубл кредит ажратиш белгиланган ва Болалар комиссияси мазкур кредит билан таъминланиши учун СССР МИК карорига асосан СССР МИК захира фондидан 200 000 рубл олиш хукукига эга булган. [18] Аммо натижа кутилгандек булмаган.

СССР МИК ва Ленин фонди келишувига кура 4 000 кучада каровсизи бор УзССР га 942 936 рубл маблагдан атиги 20 000 рубл ажратган. 4 000 каровсизга хисоб-китобга кура 1 702 172 рубл талаб килинган.

СССР МИКнинг 13.08.1926 йилдаги № 56 сонли баёни карорига кура болалар карвосизлигига карши курашиш эхтиёжлари учун портер (уткир кора) ва эль (инглиз пивоси)нинг олиб кирилган юз килограмм ундириб тикилган бугдойга 7-35 рубл микдорида акциз солиги болалар карвосизлиги эхтиёжи учун мулжаллаб жорий килинган. Х,ар бир уйин картаси дастаси савдосига 2025 копейка кушимча йигим жорий килинган.

Давлат солигининг фойдадан ортигининг 50 % гача кисми болалар каровсизлигига карши курашишга йуналтирилган. Бу пулларнинг хаммаси СССР МИК кошидаги Ленин фондига бориб тушган. УзССР Молия ХК маълумотларига кура агар йигим 50 % микдорда йигилса тахминан 200 000 рубл ни ташкил этар эди.[19]

Шуни алохида таъкидлаш керакки болалар уйларидаги ва кучадаги умумий каровсиз болаларнинг 80 % кисми махаллий булмаган купчилиги европа иттифокдош давлатлари болалари хиссасига тугри келган.

Юкоридагиларни инобатга олган холда УзССР МИК СССР МИК дан 300 000 рубл субсидия ажратилиши буйича хат юбориб, Кашкадарё вилояти Бекбуди шахрида, Сурхондарё вилоятининг Шеробод шахрида рус типига хар томонлама жавоб берадиган шароитда махаллий ахоли болалари учун хар

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1206-1213

бирига 100 кишилик болалар уйлари куриш ва бу курилишга 150 000 рубл сарфланиши комиссия томнидан назоратга олинишини маълум килган.[20]

МУХ,ОКАМА

Мавжуд маълумотлар шуни курсатмокдаки, мамлакат болалари хаёти учун Узбекистонда имкониятлар кенгайиши учун харакатлар канчалик куп булмасин Марказ буни куллаб кувватламаган. Бутун мамлакат буйлаб кенг кулоч ёйган болалар каровсиги масаласи Узбекистон худудида жудаям кенг куламда намоён булган. Ажабланарли жихати, доимий мажлис, карорлар, фармонлар марказида булган мазкур масала амалда катта муваффакиятга эриша олмади. Мазкур давр ижтимоий портретини кисман яратиб курадиган булсак, куча куйда, бозорлар, ошхоналар, вокзаллар умуман олганда одамлар гавжум булган барча жойларда куча болаларини туп туп булиб юрганини кузатиш мумкин эди. Энг ёмон тарафларидан бири мазкур каровсиз болалар майда безорилик, киссавурлик, талончилик билан шугулланишни одат килиб олган эди. Бундай муаммоли вазиятда барча давлат органи вакиллари имконияти доирасида чора-тадбирларни амалга ошира бошлашди. Жумладан, Болалар комиссиялари хар томонлама пухта ишланган фаолият билан шугулланишга зур берган.

Бу омилнинг узи мамлакат эртаси учун канчалик долзарб муаммо эканлигини намоён килаётган булса хам, Марказдан етарли эътибор каратилмаган. Талаб килинадиган маблаглар ажратиш ишлари турли йуллар билан пайсалга солиниб, куп холатларда рад килинарди. Вахоланки харажатсиз ишнинг самарадорлиги яхши булмагани сингари, болалар каровсизлигини бартараф этишда самарадорликка эришиш учун каровсиз болаларга кучадаги хаётдан яхширок хаёт такдим этилиши лозим эди.

Мавжуд архив маълумотларига таянадиган булсак, Болалар комиссиялари Узбекистон худудида мавжуд болалар муассасаларида, айникса мехрибонлик уйларида, кучаларда мавжуд каровсиз болалар хаётини яхшилаш учун имкон кадар чора-тадбирлар амалга оширишга эришган.

ХУЛОСА

Мазкур маколада келтириб утилган Болалар комиссиялари фаолияти буйича умумий хулоса килиб куйидагиларни келтириб утиш мумкин;

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-1206-1213

Болалар комиссиялари мавжуд вазиятда зарурат булганлиги сабаб ташкил этилган. Болалар каровсизлигини бартараф этишдаги саъй харакатларнинг натижадорлиги кутилган натижаларни бермаганлигининг сабаби Марказ томонидан куллаб кувватлаш ва маблаг таъминоти булмаганлигидадир. Мавжуд шарт-шароитлар ва имкониятдан келиб чикиб Болалар комиссияси Узбекистонда куплаб яхши натижаларга хам эришган.

REFERENCES

1. Shavkat Mirziyoyev. We will build free, democratic and prospering Uzbekistan with our courageous and magnanimous people. Address by Shavkat Mirziyoyev at the joint session of the Chambers of Oliy Majlis dedicated to a Solemn Ceremony of Assuming the Post of the President of the Republic of Uzbekistan / - Tashkent: Uzbekistan, 2016. - 14-p.

2. А.Н.Расулов. Туркистон халки багрикенглиги. -Ташкент, 2011. -монография.

3. А.А.Ерметов. Узбекистон ички ишлар органлари фаолияти. -Ташкент, 2018. -монография.

4. К.Фозылходжаев. Детей принимал Узбекистан.- Ташкент, 1991, 56 с.

5. А.Алматинская, А.Авдеева. Свет нашых очей. -Ташкент, 1971.

6. УзМА Р-17 (Туркистон АССР Марказий Ижро Кумитаси фонди).

7. УзМА Р-86 (Узбекистон ССР Марказий Ижро кумитаси фонди).

8. УзМА Р-34 (Узбекистон ССР фонди).

9. А.Н.Расулов. Туркистон халки багрикенглиги. -Ташкент, 2011. -монография. 15-бет

10. А.Н.Расулов. Туркистон халки багрикенглиги. -Ташкент, 2011. -монография. 17-бет

11. УзМА, Р.17-фонд, 1-руйхат, 398-иш, 1-2-варак.

12. УзМА, Р.17-фонд, 1-руйхат, 398-иш, 3-варак.

13. УзМА, Р.17-фонд, 1-руйхат, 368-иш, 137-варак.

14. УзМА, Р.17-фонд, 1-руйхат, 368-иш, 150-варак.

15. УзМА, Р.34-фонд, 1-руйхат, 2419-иш, 27-варак.

16. УзМА, Р.17-фонд, 1-руйхат, 1391-иш, 282-варак.

17. УзМА, Р.17-фонд, 1-руйхат, 572-иш, 10-варак.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

18. УзМА, Р.86-фонд, 1-руйхат, 4400-иш, 6-варак.

19. УзМА, Р.86-фонд, 1-руйхат, 4400-иш, 7-варак.

20. УзМА, Р.86-фонд, 1-руйхат, 4400-иш, 8-варак.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.