Научная статья на тему '1920-1930 ЙИЛЛАРДА ЎЗБЕКИСТОНДА СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ ХАЛҚ КОМИССАРЛИГИНИНГ БОЛАЛАР ҚАРОВСИЗЛИГИ МАСАЛАСИДАГИ ФАОЛИЯТИ'

1920-1930 ЙИЛЛАРДА ЎЗБЕКИСТОНДА СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ ХАЛҚ КОМИССАРЛИГИНИНГ БОЛАЛАР ҚАРОВСИЗЛИГИ МАСАЛАСИДАГИ ФАОЛИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Ветеринарные науки»

183
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қаровсиз бола / трахома / эмизикли бола / меҳрибонлик уйи / тарбияланувчи / санаторий / neglected child / trachoma / nursing child / orphanage / foster home / sanatorium

Аннотация научной статьи по ветеринарным наукам, автор научной работы — Усманов Фарход

Мақолада ўтган асрнинг 20-30 йилларда Ўзбекистон ҳудудида турли омиллар сабаб қаровсиз болалар сони ошиб кетиши, давлат органлари томонидан қаровсиз болалар сонини камайтириш, бартараф этиш соҳасида бажарилган вазифалари, болалар қаровсизлигининг жамият ижтимоий ҳаётида келтириб чиқарган муаммолари ва мазкур вазиятда Соғлиқни сақлаш Халқ комиссарлиги тизими томонидан олиб борилган чора-тадбирлар мазмун моҳияти, йўл қўйилган камчилик ҳамда муаммолар, қаровсиз қолган эмизикли болалар билан ишлаш тизими архив материаллари асосида ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ACTIVITIES OF THE PEOPLE'S COMMISSARY OF HEALTH IN UZBEKISTAN ON CHILD CARE IN 1920-1930

The article discusses the increase in the number of neglected children in Uzbekistan in the 20-30s of the last century due to various factors, the role of government agencies in reducing the number of neglected children, the problems of child neglect in society and the system of the People's Commissariat of Health. The essence of the measures taken, the shortcomings and problems, the system of work with neglected infants are covered on the basis of archival materials.

Текст научной работы на тему «1920-1930 ЙИЛЛАРДА ЎЗБЕКИСТОНДА СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ ХАЛҚ КОМИССАРЛИГИНИНГ БОЛАЛАР ҚАРОВСИЗЛИГИ МАСАЛАСИДАГИ ФАОЛИЯТИ»

1920-1930 ЙИЛЛАРДА УЗБЕКИСТОНДА СОГЛЩНИ САЦЛАШ ХАЛЦ КОМИССАРЛИГИНИНГ БОЛАЛАР ЦАРОВСИЗЛИГИ МАСАЛАСИДАГИ ФАОЛИЯТИ

Фарход Усманов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти таянч докторанти

АННОТАЦИЯ

Маколада утган асрнинг 20-30 йилларда Узбекистан худудида турли омиллар сабаб каровсиз болалар сони ошиб кетиши, давлат органлари томонидан каровсиз болалар сонини камайтириш, бартараф этиш сохасида бажарилган вазифалари, болалар каровсизлигининг жамият ижтимоий хаётида келтириб чикарган муаммолари ва мазкур вазиятда СоFликни саклаш Халк комиссарлиги тизими томонидан олиб борилган чора-тадбирлар мазмун мохияти, йул куйилган камчилик хамда муаммолар, каровсиз колган эмизикли болалар билан ишлаш тизими архив материаллари асосида ёритиб берилган.

Калит сузлар: каровсиз бола, трахома, эмизикли бола, мехрибонлик уйи, тарбияланувчи, санаторий.

ACTIVITIES OF THE PEOPLE'S COMMISSARY OF HEALTH IN UZBEKISTAN ON CHILD CARE IN 1920-1930

Farkhod Usmanov

Doctoral student of Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

ABSTRACT

The article discusses the increase in the number of neglected children in Uzbekistan in the 20-30s of the last century due to various factors, the role of government agencies in reducing the number of neglected children, the problems of child neglect in society and the system of the People's Commissariat of Health. The essence of the measures taken, the shortcomings and problems, the system of work with neglected infants are covered on the basis of archival materials.

Keywords: neglected child, trachoma, nursing child, orphanage, foster home, sanatorium.

КИРИШ

1917 йилги узгаришлар, подшо хоимиятининг кулаши, болшевикларнинг хокимият тепасига келиши билан бутун мамлакат буйлаб аввалдан мавжуд

муаммолар устига кушимча муаммоларни келтириб чикарди. Империалистик урушлар, фукаролик уруши, очарчилик, эпидемия, ахолининг таъминоти ёмонлашуви каби сабаблар туфайли ота-оналардан ажралган ёки ота-онаси бор аммо бокишга курби етмайдиган оила фарзандлари купайиб бориши билан каровсиз болалар сони хаддан зиёд ошиб кетиб, бутун мамлакат буйлаб, яхши хаёт илинжида кезиб юришига туFри келди. Бундай вазиятда Узбекистан, айникса Тошкент каровсизлар учун энг яхши масканга айланиши, ерли ахоли хаётига узининг жуда катта салбий таъсирини утказди. Бундай вазиятда махаллий хокимият томонидан олиб борилган саъй харакатлар кайсидир маънода самара берган булса хам уз навбатида болалар каровсизлигини бартараф эта олмади.

Мавжуд муаммоли вазият барча давлат органлари зиммасига жуда катта масъулиятни юклаган булиб, СоFликни саклаш Халк комиссарлиги хам мазкур масаладан четда колмади. К,аровсиз болаларни кулга олиш ва уларни тегишли тартибда болалар муассасаларига жойлаштиришда бевосита иштирок этган тиббиёт сохаси узига хос амалий ишларни бажарган булсада, болалар хаётини яхшилашга деярли эриша олмади. Аксинча, мавжуд муассасалардаги санитар-гигиеник вазиятни ёмонлаштириб, болалар соFлиFида муаммолар пайдо булишига сабабчи булиб хам колди. Бунга эса энг аввало Марказ томонидан етарлича эътибор каратилмаганлигини катта сабаб сифатида келтириш мумкин. Шунингдек, мухтарам юртбошимиз Ш.М.Мирзиёев томонидан айнан мазкур масалага жуда катта ахамият бераётганлигининг узи хам Узбекистоннинг буюк келажак сари интилишини англатади. Зеро, мухтарам юртбошимиз томонидан билдирилган; "Бизни хамиша уйлантириб келадиган яна бир мухим масала - бу ёшларимизнинг одоб-ахлоки, юриш-туриши, бир суз билан айтганда, дунёкараши билан боFлик. Бугун замон шиддат билан узгаряпти. Бу узгаришларни хаммадан хам купрок хис етадиган ким - ёшлар. Майли, ёшлар уз даврининг талаблари билан уЙFун булсин. Лекин айни пайтда узлигини хам унутмасин. Биз киммиз, кандай улуF зотларнинг авлодимиз, деган даъват уларнинг калбида доимо акс-садо бериб, узлигига содик колишга ундаб турсин. Бунга ниманинг хисобидан еришамиз? Тарбия, тарбия ва факат тарбия хисобидан" [1], деган фикрларнинг узиёк бугунги мавзунинг нечоFлик ахамиятли эканлигини исботлайди.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Болажаон узбек халки бола тарбияси, унинг нурли келажаги хакида каЙFурадиган дунёдаги камдан кам такрорланадиган миллат булиб, бола

тарбияси, унинг баркамол шахс сифатида шаклланиши бугунги давлатимиз диктат марказидаги асосий масалага айланиб бормокда. Тархий жараёнларда болалар такдирини урганиш ва ундан тегишли хулоса чикариш узбек фан, таълим олимлари диккат марказида булиб, бу бизга бу сохадаги изланишларни янада ривожлантиришга туртки бермокда.

Совет даври тарихчилари илмий монографиялари [2], [3], асарлари ва эсдаликлари [4], [5] маълумотлари билан тахлилий урганилди. Шунингдек, мавзу манбаси сифатида Узбекистон Миллий Архиви (УзМА) фондларидан фойдаланилди [6], [7], [8].

НАТИЖАЛАР

К,ишки давр кириб келиши билан Россиянинг турли минтакаларидаги каровсиз болалар кишки совукдан узини асраш учун Туркистон худудидаги илик хавосига интилиши туфайли каровсизлар салмоFи хаддан зиёд ошиб кетган. 1924 йил декабр ойига келиб каровсиз болалар сони Туркистонда 2 000 дан ошиб кетган булса, 1 000 дан ортик кисми биргина Тошкент шахри хиссасига туFри келган.

Мазкур вазиятда Марказий ижро кумитаси кошидаги Марказий болалар комиссияси каровсиз болаларни кабул килиш ва жойлаштириш ишлари билан машFул булган. Август-декабр ойлари мобайнида болалар комиссияси томонидан 1 144 бола кабул килинган булиб, улар билан ишлаш окибатида 150 нафари мехрибонлик уйларига юборилган, тегишли тартибда ота -оналари билан боFланиш имкони булган 282 нафар бола ватанига кайтариб юборилган, 57 нафари эса ишга жойлаштирилган. К,аровсиз болалар сони йил сайин ошиб бориши ижтимоий мухит ва ахоли кайфиятига хам албатта узининг катта таъсирини утказмасдан колмади.

Жумладан СоFликни саклаш Халк комиссарлиги хам болалар соFлиFини таъминлаш, уларга тиббий-санитар холатни яхшилаш каби масалаларда масъул этиб белгиланди ва уз навбатида амалий чора тадирларни бажарди. Болалар саломатлигини таъминлаш максадида болалар комиссияси СоFликни саклаш ХК билан хамкорликда Тошкентда 1924 йилнинг узида санатоия колониясида 100 та, Чимганда туберкулёзлар учун санаторияда 30 та кушимча жойлар ажратилиши бунга биргина мисолдир [9].

Шу уринда мазкур давр болалари соFлиFи буйича келтирилган статитстик маълумотлар хам анчайин аянчли булиб, Республикада умумий болаларнинг 7 711 нафари туберкуез ва 32 164 нафари касалманд болаларни ташкил этиши, СоFликни саклаш ХК олдига улкан масъулиятни юклаши табиий хол эди.

Мавжуд имкониятдан келиб чикиб, юкорида сони келтирилган касал болалар билан ишлаш учун хар бир туберкулез болага 10, касалманд болага 5 червон (ун сумлик пул)дан маблаF, умумий 240 180 червон пул талаб килган ва рус хокимияти мазкур масалага бундай маблаF ажратиши мушкул иш эди. Ва бу уз навбатида кейинги даврда муаммолар купайишига замин яратган [10]. СоFликни саклаш ХК томонидан хал этилиши зарур муаммолар булишига карамасдан етарли имконият ва назорат булмаганлиги сабабли болалар каровсизлигини бартараф этишда фаол иштироки 1925-1930 йилларда намоён булмади. Хдтто мавжуд мехрибонлик уйларида СоFликни саклаш тизими эътиборсизлиги туфайли кайнаган сувларни алохида идишларда кайнатиш хам йулга куйилмаганлиги фикримизни исботлайди. Бу эса уз навбатида болаларнинг доимий совук сув истеъмол килиши, бунинг окибатида эса шамоллаши кучайиб пешоб тутолмаслик аломатлари кучайган. Мазкур давр мехрибонлик уйларида утказилган урганишлар туфайли тарбияланувчиларнинг жуда купида пешоб тутолмаслик касаллиги булганлиги сабабли курпалари хидланиб, ётокхоналарига болаларнинг узидан бошка хеч ким кира олмайдиган даражага етиб борган. Бу факт эса каровсиз болалар сонини кучада купайишига сабаб була олган. Чунки мазкур муассасалардаги болалар бу каби ахволда хаёт кечиришдан кура имкон килиб мехрибонлик уйидан кочиш ва кучадаги жиноятчиликка узини ташлашга мажбур булишган [11].

ФарFOна вилоят болалар комиссияси раиси Иванов томонидан билдирилган фикрга кура, вилоят СоFликни саклаш бошкармаси мехрибонлик уйидаги болалар холати буйича умуман етарли чора тадбир амалга оширмаган, у ердаги касал болалар соFлом болалар билан бирга колаётгани, натижада соFлом болалар хам касаллик юктириб олиш холатлари купайганлигини минг афсус билан билдириб утган [12].

Мазкур давр меъёрларига кура 3 ёшгача булган ёш болалар химояси, Fамхурлигига СоFликни саклаш ХК ва унинг худудий булимлари масъул булган булса, 3 ёшдан 18 ёшгача булган болалар химояси, Fамхурлигига Маориф ХК хамда унинг худудий булимлари масъул булган [13]. СоFликни саклаш ХК болалар каровсизлиги масласида куплаб муаммоларга тукнаш келиши албатта биринчи галда Марказ сиёсатининг нотуFрилигида эди. Бунга сабаб килиб мисол келтирадиган булсак, Тошкент, Андижон, Самарканд шахарларида СоFликни саклаш ХК ихтиёрида мавжуд булган ёш болаларни даволашга мулжалланган мехрибонлик уйлари фаолияти тухтатилгани хам мазкур сохада муаммоларни купайтирган [14]. 1932 йил 3 декабр санасида ташкил этилган 3-республика йотилишида Бундан ташкари яна бир мухим муаммо бу кадрлар етишмаслиги

масаласи эди. УзССР СоFликни саклаш ХК Диваев уз маърузаси билан иштирок этиб, мавжуд муаммолар туFрисида маълумотлар келтириб утган. Жумладан, СоFликни саклаш ХК болаларнинг туFри парваришланиши, соFлом усиши, санитар-гигиеник холати яхши булишига масъуллигидан келиб чикадиган булсак бу масала анчайин долзарблиг, аммо мазкур масалада ижобий натижага эришиш имконияти жуда ёмон ахволда эканлигини маълум килган. Сабаби Узбекистон буйича 400 нафар шифокорга талаб мавжуд булган булса, хисобот даврида Республикада мавжуд шифокорлар сони 112 нафарни ташкил этган холос. Бундай холатда мехрибонлик уйларидаги тиббий фаолият умуман яхшиланиши мумкин булмаган холатга айланиши табиий. Статистик маълумотга кура мавжуд шифокорлар энг катта хисобда 20 % болаларни камраб олиши мумкин булган холос.

Мавжуд вазиятда СоFликни саклаш ХК шифокорлар сони билан боFлик муаммоларни бартараф этиш учун 6 ойлик махсус хамширалар курсини очишни режалаштирган ва улар врачлардан сабок олиб, катта ёрдамчига айланиши максад килинган. Мактаб ва болалар муассасаларидаги буш турган шифокор уринлари хамширалар билан тулдирилиб, шу оркали болалар муассасаларида тиббий хизмат ва санитар вазият яхшиланишига умид килинган.

Вазиятдан имкон кадар фойдаланган СоFликни саклаш ХК 1932 йилга келиб эса болалар соFлиFини мухофаза этиш максадида ёзги лагерлар ва санаторийларга жами 2 000 нафар мехрибонлик уйлари болалари юборилиб, лагерлар кошидаги соFломлаштириш маросимларига 7 000 нафар бола жалб килинди [15].

УзХКСнинг 1935 йил ноябрда болалар каровсизлигига карши курашиш туFрисидаги карор ижроси буйича йиFилиш утказилган. Мазкур йиFилиш маълумотларига кура кучадаги болалар каровсизлиги янада мураккаблашганлиги ракамларда намоён булган. Жумладан, карор ижроси буйича 5 887 нафар бола кучадан йотилган. Боалалр муассасаларини табакалаштириш оркали СоFликни саклаш ХК томонидан 6 та касалманд болалар учун мехрибонлик уйи ташкил этилиб, 945 бола камраб олинган. Умумий хисобда карор ижроси буйича амалга оширилган ишлар туфайли карор кабул килинган кундаги 16 995 нафар бола урнига 19 790 нафар бола болалар муассасаларига жойлаштирилган [16]. СоFликни саклаш ХК 1935 йилгача булган даврда Маориф ХК тасарруфида булган 100 кишилик трахома касаллиги бор мехрибонлик уйини тасарруфига олган булиб, бундан ташкари Тошкент шахрида 3 та 600 нафар тарбияланувчилари мавжуд касал мехрибонлик уйи ва трахома, льюис, гоноррея билан OFриган болалар учун 130 кишилик битта

мехрибонлик уйи, Кукон шахрида трахома касаллиги бор болалар учун 65 кишилик мехрибонлик уйи фаолиятини бошкариб борган. Бундан ташкари мавжуд мехрибонлик уйларидаги касалликка чалинган болалар учун алохида жойлар ажратилиб, улар соFлиFи учун масъуллик даражаси оширилган. Биргина мисол сифатида айтадиган булсак, хисобот кунида 753 нафар касалликка чалинган болалар СоFликни саклаш муассасаларида даволаниш учун олинган булса, шуни хам таъкидлаб утиш керакки бу камров етарли эмас эди. Наманган, Мирзачул, Когон, Термиз, КаттакУрFOн каби шахарларда мавжуд болалар муассасаларига врачлар бириктирилмаган булиб, у ерда умуман тиббий хизмат йулга куйилмаган. Куп холларда вазиятни юмшатиш учунгина 5 -6 мехрибонлик уйларига битта врач бириктириб куйилиш холатлари мавжуд эди [17]. СоFликни саклаш ХК асосан кичик ёшдагикаровсиз болалар таъминоти билан шуFулланган булиб, 1933 йил чин етим гудаклар учун 605 болага 8 та эмизикли боаллар уйи ташкил килган ва улар Бухорода 40, Самаркандда 10, Тошкентда 190, Куконда 70, ФарFOнада 30, Наманганда 25, КаттакУрFOнда 10, Андижонда 40 урин куринишида булган. Аммо мазкур муассасалар фаолияти урганилганда уларда таъминотлар узилиши окибатида куплаб салбий холатлар аникланган. Жумладан, эмизикли болаларга озука етмай колиши окибатида эмизикли мехрибонлик уйида болалар улими 40 % гача етгани канчалик аянчли ракамларни курсатиб бермокда. Бундан ташкари мехрибонлик уйларида кайнок сув имкони йуклиги сабаб касаллик купайиб кетган [18].

СоFликни саклаш ХК томонидан эмизикли мехрибонлик уйи учун жойлар сонини ошириш долзарб булиб колмокда ва уларнинг сонини камида 1 110 тага етказиш кераклиги таъкидланиб худудлар кесимда куйидаги тартибда таксимот килиниши буйича ёрдам суралган; Андижонга 20, Бухоро эски шахрига 40, Самаркандга 200, Тошкентга 300, Куконга 50, ФарFOнага 30, Наманганга 25, КаттакУFOнга 40 урин [19].

МУ^ОКАМА

Мавжуд маълумотлар шуни курсатмокдаки, бутун мамлакат буйлаб кенг кулоч ёйган болалар каровсиги масаласи Узбекистон худудида жудаям кенг куламда намоён булган. Ажабланарли жихати, доимий мажлис, карорлар, фармонлар марказида булган мазкур масала амалда катта муваффакиятга эриша олмади. Мазкур давр ижтимоий портретини кисман яратиб курадиган булсак, куча куйда, бозорлар, ошхоналар, вокзаллар умуман олганда одамлар гавжум булган барча жойларда куча болаларини туп туп булиб юрганини кузатиш мумкин эди. Энг ёмон тарафларидан бири мазкур каровсиз болалар майда

безорилик, киссавурлик, талончилик билан шуFулланишни одат килиб олган эди. Бундай муаммоли вазиятда барча давлат органи вакиллари имконияти доирасида чора-тадбирларни амалга ошира бошлашди [20].

Бу омилнинг узи мамлакат эртаси учун канчалик долзарб муаммо эканлигини намоён килаётган булса хам, Марказдан етарли эътибор каратилмаган. Талаб килинадиган маблаFлар ажратиш ишлари турли йуллар билан пайсалга солиниб, куп холатларда рад килинарди. Вахоланки харажатсиз ишнинг самарадорлиги яхши булмагани сингари, болалар каровсизлигини бартараф этишда самарадорликка эришиш учун каровсиз болаларга кучадаги хаётдан яхширок хаёт такдим этилиши лозим эди. Мавжуд архив маълумотларига таянадиган булсак, утган арнинг 30 йиллари урталарида Узбекистон худудида мавжуд болалар муассасаларида, айникса мехрибонлик уйларида санитар гигеник холат жуда ачинарли булиб, болалар 2-3 ойлаб умуман хаммомга олиб борилмаган. Болалар яшаш майдонида ифлос ва расво шароит мавжудлиги сабабли болалар орасида тери касалликлари купайиши кенг кузатилган. Санитария-гигиена коидалари ва туFри овкаланишни назорат килиб бориш максадида тиббиёт ходимлари деярли умуман бириктирилмаган. Бу эса уз навбатида вазиятни баттар чигаллаштириб, каровсизлик масаласини кун сайин аянчли окибатлар сари етаклаш билан баробар эди [21].

ХУЛОСА

Мазкур маколада келтириб утилган болалар каровсизлиги масаласи бугунги кун нуктаи назаридан олдини олиш профилактикаси сифатида каралиб, бу каби тарихий жараёнларни очиш оркали ёш авлод вакилларида Ватанга булган мухаббат, шукроналик хисси, киёсий тахлиллар асосида маълумотлар урганиш куникмаларини шакллантиришга хизмат килади.

Россиянинг турли минтакаларидан Узбекистон худудига турли миллат вакиллари фарзандларининг кириб келиши ва баFрикенг узбек халки уларни худди уз фарзанди сингари кабул кила олиши хамда Fамхурлик килиши бизнинг буюк миллат эгаси эканлигимиз, бу каби инсонийликнинг энг юкори куриниши билан дунё тарихида уз урнини яратаётган миллатимиз билан истаганча Fурурланишимиз мумкинлигини яна бир бор исботламокда.

REFERENCES

1. Шавкат Мирзиёев. Тошкентда булиб утган "Ижтимоий баркарорликни таъминлаш, мукаддас динимизнинг софлигини асраш - давр талаби" мавзуидаги анжуманда сузлаган нутки. 15.06.2017 йил. Тошкент.

2. А.А.Расулов. Туркистон ва Волгабуйи, Уралолди халклари уртасидаги муносабатлар. -Ташкент, 2005. -монография.

3. А.А.Ерметов. Узбекистон ички ишлар органлари фаолияти. -Ташкент, 2018. -монография.

4. К.Фозылходжаев. Детей принимал Узбекистан.- Ташкент, 1991, 56 с.

5. А.Алматинская, А.Авдеева. Свет нашых очей. -Ташкент, 1971.

6. Р-17 (Туркистон АССР Марказий Ижро Кумитаси фонди).

7. Р-86 (Узбекистон ССР Марказий Ижро кумитаси фонди).

8. Р-94 (Узбекистон ССР Маориф Халк Комиссарлиги фонди).

9. Р-17 фонд, 1 руйхат, 158 иш, 81-бет.

10. Р-17 фонд, 1 руйхат, 492 иш, 15-бет.

11. Р-86 фонд, 1 руйхат, 3585 иш, 12-бет.

12. Р-86 фонд, 1 руйхат, 3585 иш, 45-бет.

13. Р-86 фонд, 1 руйхат, 3585 иш, 50-бет.

14. Р-86 фонд, 1 руйхат, 4119 иш, 101-бет.

15. Фарход Абдираимович Усманов. (2020). УЗБЕКИСТОНДА БОЛАЛАР КАРОВСИЗЛИГИНИ БАРТАРАФ ЭТИШ ЧОРА-ТАДБИРЛАРИНИНГ АМАЛГА ОШИРИЛИШ МАСАЛАСИ (19301940 ЙИЛЛАР). Science and Education, 1(7), 641.

16. Р-94 фонд, 5 руйхат, 1713 иш, 14-бет.

17. Р-94 фонд, 5 руйхат, 2096 иш, 70-бет.

18. Р-94 фонд, 5 руйхат, 1721 иш, 20-бет.

19. Р-94 фонд, 5 руйхат, 1721 иш, 21-бет.

20. Р-17 фонд, 1 руйхат, 158 иш, 81-бет.

21. Р-94 фонд, 5 руйхат, 1713 иш, 38-бет.

22. Abduraxmonova, J. N., & Xolisov, B. A. (2020). Turkiston iqtisodiy kengashining o'lka ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga ta'siri. Утмишга назар, (2), 63-73.

23. Xolisov, B. A. (2020). Sovet hokimiyatini o'rnatilishi va boshqaruv siyosati. Oriental art and culture, 115-118.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.