Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ЎСИМЛИКЛАР ДУНЁСИНИНГ ХИЛМА – ХИЛЛИГИ ВА УЛАРДАН ОҚИЛОНА ФОЙДАЛАНИШ'

ЎЗБЕКИСТОН ЎСИМЛИКЛАР ДУНЁСИНИНГ ХИЛМА – ХИЛЛИГИ ВА УЛАРДАН ОҚИЛОНА ФОЙДАЛАНИШ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
723
52
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
яшил ўсимликлар / шамол эррозияси / табиий заҳира / доривор / манзарали ва маданий ўсимликлар

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Ҳайдаров Жаҳонгир Абдурахмонович, Эшонқулов Бахром Акромович, Исмонов Азизбек Мухаммадсолиевич

ушбу мақолада ўсимликлар дунёсининг инсон ҳаёти давомида қанчалик қимматбаҳо бойлик эканлиги ёритиб берилган. Ўисликлардан оқилона фойдаланиш, чучук сувни қадрига етиш, ҳайвонот ва набодот оламни асраб авайлашимиз ва келажак авлодга етказишимиз алоҳида таъкидлиб ўтилган. Шунингдек, Орол денгизи глобал муаммога сабаб бўлаётгани ва у ерда ҳосил бўлган тузларни атмосферага кўтарилиб кетмаслиги ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по биологическим наукам , автор научной работы — Ҳайдаров Жаҳонгир Абдурахмонович, Эшонқулов Бахром Акромович, Исмонов Азизбек Мухаммадсолиевич

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ЎСИМЛИКЛАР ДУНЁСИНИНГ ХИЛМА – ХИЛЛИГИ ВА УЛАРДАН ОҚИЛОНА ФОЙДАЛАНИШ»

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №9

УЗБЕКИСТОН УСИМЛИКЛАР ДУНЁСИНИНГ ХИЛМА - ХИЛЛИГИ ВА

УЛАРДАН ОЦИЛОНА ФОЙДАЛАНИШ

I )>*

Гайдаров Жа^онгир Абдурахмонович

Усимликлар карантини ва химояси илмий - тадкикот институти директори

Эшонкулов Бахром Акромович Усимликлар карантини ва химояси илмий - тадкикот институти стажёр тадкикотчи Исмонов Азизбек Мухаммадсолиевич Фаргона политехника институти Ёшлар билан ишлаш, маънавият ва маърифат булими услубчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.7220463

> > ;Н>

# I ]> #

Аннотация: ушбу маколада усимликлар дунёсининг инсон хаёти давомида канчалик кимматбахо бойлик эканлиги ёритиб берилган. Уисликлардан

(Меи ППНЯ гЬпЙ ПЯПЯНИШ и\/Ц\/к" ГЛ/ЙНИ к-Я ППИГЯ РТЫ III УЯЙйПНПТ т$я няглп ппт ппямни

»

окилона фойдаланиш, чучук сувни кадрига етиш, хайвонот ва набодот оламни

асраб авайлашимиз ва келажак авлодга етказишимиз алохида таъкидлиб утилган. Шунингдек, Орол денгизи глобал муаммога сабаб булаётгани ва у ерда хосил булган тузларни атмосферага кутарилиб кетмаслиги ёритиб берилган.

Калит сузлар: яшил усимликлар, шамол эррозияси, табиий захира, доривор, манзарали ва маданий усимликлар.

I >>>■ >

Инсон хаёт гултожи булса, унга хаёт берувчи яшил усимликлардир. Булар

---------л----^---------^-----л-----г,--------------------------г

биргина инсон хаётидагина эмас, балки табиатдаги мавжуд барча курт -кумурскалардан тортиб то улкан умурткали хайвонлар хаётида хам гоят катта

ахамиятга эгадир. Чунки, уларсиз тирик организмнинг яшаши мумкин эмас. усимликлар бизни озик - овкат, кийим - кечак, дори - дармон, курилиш материаллари учун хом ашё, ёкилги, чорва моллари учун ем - хашак; чорва моллари эса бизга гушт, сут, тери, ёг каби инсон учун зарур булган махсулотларни етказиб беради, колаверса, тирик организм учун хаётий зарур хисобланмиш хавони хам тозалаб етказиб беради. Мутахассисларнинг аниклашича, бир гектардаги урмонзор кунига 280-300 кг карбонат ангидриддан фойдаланиб, инсон учун керакли органик моддалар (ёг, оксил, витаминлар ва

т-

*

У о Iх ••

хоказо) туплашдан ташкари 180-220 кг гача нафас олиш учун соф хаво-оксигенни етказиб берар экан. Бундан ташкари, улар деярли барча минтакалардаги тупрок копламини сув ва шамол эрозиясидан, колаверса узлари усаётган жойлардаги тупрокнинг сув режимини хам бир меъёрда саклаб турадилар.

]#ф> - > > и>,* ^ * •>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №9

Кейинги йилларда матбуотда, радио ва теле дастурларда дунёнинг

купчилик мамлакатларида, шу жумладан, бизнинг республикамиз табиатида экологик танглик, ерларимизни экологик инкирозга учраётгани тугрисида маълумотлар берилмокда. Бу албатта купчиликни ташвишга солиши аникдир.

Таникли олим академик А.Г.Бабаевнинг маълумотига кура, планетамизнинг деярли 30% худуди кургокчил минтакада жойлашган булиб, унинг 145 млн.гектари сугориладиган, 170 млн.гектари лалмикор ва 3,6 млрд.гектари табиий утлоклар ва яйловлардан иборатдир. Бу минтакада Ер

г г г г г г

юзида яшовчи халкдарнинг деярли 1 млрд. ахолиси истикомат килиб, шу худудда тирикчилигини утказар экан. Лекин кейинги 50 йиллар давомида, бу минтакада антропоген ва техноген омиллар таъсирида серхосил ерларнинг маълум бир кисми инкирозга учраб, хосилдорлик пасайиб кетаётир. Мисол тарикасида 1989 йил 13 мартда «Правда востока» газетасида босилган собик СССР Олий Советининг махсус комиссияси Бухоро вилоятининг шимолий кисмида жойлашган Учкудук, Томди, Конимех ва Ромитан, Пешку туманининг «Кизил равот», «Жангелди» коракулчилик хужаликларининг яйловларини текшириб куришганда жами булиб 7 млн. гектар яйловни Орол денгизининг кум-тузи босиб фойдаланишга яроксизлиги аникданган. Демак Орол фожиаси,

шу кунга келиб республикамиз худудларида огир экологик тангликни олиб келгани исботланди. Умуман олганда республикамиз буйича хозир деярли 10 млн. гектар табиий яйловлар инсон ёрдамига мухтождир.

Бизларнинг кейинги 2013-2014 йилларда комиссия курсатган худудларда махсус олиб борилган кузатишларга караганда, бу утлокларнинг хозирги ахволи деярли 15 йил вакт утишига карамасдан илгари холатига келган эмас. Чунки, бу жойларда илгари таркалган куп йиллик ва бир йиллик майин озукабоп усимликларнинг таркиби камайиб кетган. Сакланиб колган бута ва бутачаларнинг сони ва сифати хам яхши эмас. Чунки, уларнинг ривожланиши, колаверса гуллаб мевалашига шу даврда хаво окими билан ёгилаётган кум-туз заррачалари тускинлик килаётир. Бундан ташкари, ерости сувлари хам пасайиб кетган. Хуллас, бу пайкалларни фитомелиорация усули билан яхшилаш керак.

Агар Марказий Осиё флораси 8000 турдан зиёдрок булса, шуларнинг

----Л СПЛ —____—

ярмидан купрогини - 4500 турни республикамизга хос гулли усимликлар

ташкил этади. Булар орасида 2000 дан зиёдроги ем- хашак (таркибида купчилик бута - дарахтлар, сув утлари, замбуруглар, лишайниклар, мохлар кирмайди), 1000 га якини бол (асал) берувчи, 700 - доривор, 650 - эфирмойли, 530 -

буёкбоп, 450 - тери ошловчи, 350 - инсон учун зарур озука берувчи усимликлар, 270 - манзарали гуллар, 200 дан зиёдроги хушбуй зиравор, 100 га якини сапонин сакловчи ва деярли шунча тур ёнгок данакли хилма - хил мевалардан

_ тт. * „ „ „ _

иборатдир. Лекин бу мавжуд биологик хилма - хилликдан собик шуролар

* Г •!»

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №9

даврида утказилган сиесат, айникса кишлок хужалиги сохасининг хамда шу

сохага тегишли экологик омиллардан нотугри фоИдаланиши, инсонни табиатдан устун куйилиши натижасида республика биологик ресурсларига жиддий зарар етказилди. Мисол тарикасида Орол денгизини куриши ва унинг окибатларини курсатиш мумкин.

Илгари биз купинча келажакни уйламасдан, адир ва паст тог енбагирларини хайдаб дон ва бошка экинлар экдик. Тез-тез булиб турадиган кургокчилик йилларидан кейин бу пайкаллар усимликсиз ташландик ерларга

^ г J r J г г

айланиб, шамол ва сув эрозияси таъсирида хар хил хажмда жарликларга „ «

айлантирдик. Бундан ташкари, шу ерларнинг курки хисобланган купчилиги сиз билан бизнинг туйимли озукамиз хисобланган еввойи енгок, олма, нок, анор, хурмо, дулана, писта, катронги, зира, тобулга, арча каби кимматбацо бута ва дарахтларни кесиб юбориш натижасида уларнинг майдони йил сайин камайишига олиб келдик. Масалан, илгари Fарбий Х,исор тоги ва унинг Тупаланг ва Сангардак дарелари хавзаларида кенг таркалган еввойи анжир,

m 1

анор, хурмо, писта, еввойи узум, чилон жийда каби ноеб усимликлар хозир деярли йуколиш арафасида турибдилар. Худди шундай холат купчилик ем-хашакбоп утлар, доривор, буекбоп, эфир мойли, ошловчи, манзарали, зиравор

iW -

каби фойдали усимликларнинг майдони ва уларнинг захираларини камайиб бориши ачинарлидир. Чунончи, хозир чорва моллари учун кимматбацо ем -хашак усимликлардан еввойи Гроссгейм бедаси (Medicago grosheimii Vass.), Гордягин катрони (Grambe gordjaginii Spray. et M. Pop.), октов чалови (Stipa aktauensis Roshev.), Жиззах карраги (Cousinia dschisakensis Kult.), зиракут

(Onobrychis tavernieffolia Stocks. et Boiss.) ва бошкаларни курсатиш мумкин.

С ТЛТХ ^ЛТГ1Л Т1ПТСТЧТ01Л О TTTItA ПО ТАГЧТГттХ» 1ТТП ТТП тгаттг' ТП1Л1/Т» П nn TT лпттгчтттттттттх т»о TT/"Vl"\TXT^ г\г\

Ёки бир вактлар адир ва тогларимизда кенг таркалган сапонинли ва доривор бех- етмак, базулбанг, сувурути, окпарпи, омонкора, танидли Максимович чухраси, эфирмойли мармарак, Эрон зираси, еввойи пиезлардан - пиези анзур, Пском пиези, еввойи саримсок, колаверса бахорда Ватанимиз чули, адирлар ва тогларида хилма-хил тусда алвон ейиб инсон дилини хушнуд килаетган еввойи лолаларимизни айтмайсизми! Узбекистонда бу бахор маликаларининг кизил, сарик, таргил, ок рангли 20 дан зиедрок тури булиб, буларнинг майдони кун сайин камайиб кетаяпти.

Республикамиз узининг баркарор ривожланиши учун мавжуд биологик хилма-хилликни саклаш мухимлигини назарда тутиб, 1995 йилда Халкаро Конвенцияга кушилди. 2000 йилдан буен БМТ нинг Ривожлантириш Дастури (ПРООН), Глобал экологик жамгарма Узбекистон Республикаси билан хамкорликда "Нурота - Кизилкум" биосфера резерватини яратиш лойихаси

буйича иш олиб бораетир. Яратилажак биосфера резерватининг умумий

„ „ „ ____ „ * ~ ____

майдони бир миллион гектардан ошикрок булиб, у Самарканд вилоятининг

* Г j*

"-wisr" I

: * ^ * п>

ы> >>

*: >

Й*

>>

#ф>

^ >3> 1

Я>

>3» Ы у! Й> #ф>

>j*

>

+й j> Я*

} >5>

I ]>с<. У

)Wvj J>

+И >

$4f

ш j

>

эй* *ф>

Ы р Ы >

3 >4» * - i>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №9

Пойарик, Кушробот, Навоий вилоятининг Нурота, Конимех ва Жиззах вилоятининг Фориш туманларини уз ичига олади. Бу худудларда дунёнинг бошка жойларида учрамайдиган ноёб биологик хилма-хилликни, Нурота тог тизмаси ва Кизилкум чулининг усимлик ва хайвонот дунёсини, шу жумладан Кизилкум тог Северцов куйи (Ovis polli severtzovi Nas.)- архарини, Кизилкум чул газели - жайронини (Gazella subgutturasa Guld.) саклаб колиш максадида яратилаётган ушбу биосфера резерватини келажакда ЮНЕСКО нинг "Инсон ва жамият" дастури асосидаги умумжахон курикланадиган худудлар тизимига киритиш максадга мувофикдир.

Республикамизда 15 минг турдаги хайвонлар, 4500 га якин усимликлар руйхатга олинган. Шулардан 184 турдаги хайвонлар, 301 турдаги усимликлар республикамиз "Кизил китоби" нинг кейинги нашрига киритилган. Бунинг учун республикамиз худудида 9 та курикхона, 2 та миллий бог мавжуд. Ушбу юкорида келтирилган хайвон ва усимликларни маълум бир кисми шу курикхона ва миллий бог худудида учрайди. Бундан катъий назар, бу мухим масала тугрисида барчамиз бош котиришимиз лозим. Республикамизда бу мухим масалага жиддий эътибор бериб келаётган «Экосан» халкаро жамгармаси фаоллари мавжуд муаммолар ечими хусусида тавсиялар ишлаб чикараётган бир пайтда атроф-мухит, колаверса бизнинг яшил дустларимиз хисобланган хилма-хил усимликлар дунёсига хам бефарк караш керак эмас. Чунки, биз келгуси авлод олдида уз бурчимизни бажаришимиз керак.

Адабиётлар:

1. Бабаев А.Г. Советский опыт по борьбе с опустыниванием него значение для африканских стран. Проблемы освоения пустынь, 1989, с.6.

2. Узбекистон Республикаси «Кизил китоби». Тошкент. «Chinor», ENK, 1998.

J

ж**

| ш

Щ >

Ц'Й

аи >

йВч

У

Ж

>

q

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ц >0

*4>

¡йи*

jj

9

S ]>Ъ ^H j>

ч >2*'

им>

»ь>

>

*Ф>

Ц >р pj>

I > >

q

q >0

Qj^f^S).

106

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.