Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ БОЖ-ТАРИФ ТИЗИМИ ВА УНГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР'

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ БОЖ-ТАРИФ ТИЗИМИ ВА УНГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

CC BY
40
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
протекционизм / ташқи иқтисодий фаолият / бож тарифи / тариф ва нотариф тартибга солиш / интеграция / божхона тўловларидан имтиёз / инвестиция / божхона божи ставкалари.

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — Захро Орифжоновна Куватова

Бож-тариф тизимидан давлат ташқи иқтисодий фаолиятни тартибга солиш мақсадида фойдаланиш билан бирга, божхона тўловларининг ягона, мақсадли тизимини яратиш ва уларни давлатнинг божхона чегарасидан ўтувчи товарларга қўллаш орқали ўз сиёсатини амалга оширади. Замонавий жахон иқтисодиётида оптимал бож-тариф тизимини жорий этиш эса мамлакат иқтисодиётини ривожлантириш учун муҳим дастак ҳисобланади. Ушбу мақолада божхона сохасидаги интеграция масалалари, уларнинг истиқболлари ва таъсир этувчи омиллар хусусида сўз юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ БОЖ-ТАРИФ ТИЗИМИ ВА УНГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 5 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ БОЖ-ТАРИФ ТИЗИМИ ВА УНГА

ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР

Захро Орифжоновна Куватова

ДБ^нинг Божхона институти zahrokuvatova@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Бож-тариф тизимидан давлат ташки иктисодий фаолиятни тартибга солиш максадида фойдаланиш билан бирга, божхона туловларининг ягона, максадли тизимини яратиш ва уларни давлатнинг божхона чегарасидан утувчи товарларга куллаш оркали уз сиёсатини амалга оширади. Замонавий жахон иктисодиётида оптимал бож-тариф тизимини жорий этиш эса мамлакат иктисодиётини ривожлантириш учун мухим дастак хисобланади. Ушбу маколада божхона сохасидаги интеграция масалалари, уларнинг истикболлари ва таъсир этувчи омиллар хусусида суз юритилган.

Калит сузлар: протекционизм, ташки иктисодий фаолият, бож тарифи, тариф ва нотариф тартибга солиш, интеграция, божхона туловларидан имтиёз, инвестиция, божхона божи ставкалари.

Мамлакатимизда олиб борилаётган ислохотлар самарасини янада ошириш, давлат ва жамият ривожини янги боскичга кутариш, иктисодиётни модернизация килиш, давлатнинг иктисодиётдаги улушини камайтириш ва таркибий узгартиришларни жадаллаштиришга каратилган ишларни изчил давом эттириш максадида бир катор ишлар амалга оширилмокда.

Ташки иктисодий фаолият мамлакат иктисодиётига бевосита таъсир этиб, уни самарали тартибга солиш миллий иктисодиётни ривожланишига замин яратади. Ташки иктисодий фаолиятни давлат томонидан тартибга солишда тариф оркали тартибга солиш мухим ахамиятга эга.

Мамлакатимизда ракобатбардош ишлаб чикаришни рагбатлантириш, тадбиркорликни ва соглом ракобат мухитини куллаб-кувватлаш, мамлакатнинг экспорт салохиятини кенгайтириш ва рагбатлантириш хамда ички бозорни сифатли истеъмол товарлари билан таъминлашга йуналтирилган соликка тортиш ва бож-тариф тизимини тартибга солиш, самарали тизимини шакллантириш буйича кенг камровли ишлар олиб борилмокда.

Утган давр мобайнида мамлакатда халкаро иктисодий хамжамиятга интеграциялашиш ва тадбиркорлик субъектлари томонидан ташки иктисодий фаолиятни амалга ошириш учун кулай шарт-шароитлар яратиш буйича изчил

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 5 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

ишлар олиб борилди. Шу билан бирга, божхона-тариф жихатдан тартибга солишнинг амалдаги тизими ракобатнинг бозор принциплари ривожланишини рагбатлантирмаяпти.

Хусусан, олиб кирилаётган товарларга нисбатан божхона туловларини тулаш буйича хаддан ташкари кенг имтиёзлар берилиши тариф жихдтдан самарали тартибга солиш имконини бермаяпти. Вахоланки, индивидуал преференциялар тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш учун тенг булмаган ракобат шароитларини яратмокда.

Давлат томонидан божхона имтиёзлари ташки иктисодий фаолият (ТИФ) катнашчиларини куллаб-кувватлаш, ишлаб чикаришни ривожлантириш, янги ишлаб чикариш корхоналарни барпо этиш, фаолият курсатаётган корхоналарни модернизациялаш, техник ва технологик жихатдан кайта жихозлаш, ишлаб чикаришда зарур буладиган хом ашё ва материаллар харид килиш, киритилган инвестицияларни коплаш максадида берилади.

2021-2022 йиллар давомида Узбекистон Республикасига олиб кирилаётган куйидаги товарларга нисбатан божхона органлари томонидан божхона туловларидан имтиёзлар такдим этилган (1-жадвал):

1-жадвал

Имтиёзлар салмоFи юкори булган товарлар

транспорт ва унинг эхтиёт кисмлари 38%

технологик асбоб ускуналар 15%

фармацевтика махсулотлари 8%

озик-овкат махсулотлари 8%

электротехника махсулотлари 8%

металл ва металл буюмлар 5%

Божхона туловларидан берилган имтиёзларни ошишига ишлаб чикаришни модернизациялаш, махаллийлаштириш дастурлари ва давлатимиз билан эркин савдо зонаси ташкил этган давлатларда ишлаб чикарилган товарларга берилган преференцияларнинг купайиши сабаб булган.

Узбекистон Республикасида божхона туловларидан кулланилган имтиёзлар таркибида импорт божхона божи - 50,7 фоизни,

ККС - 49,2 фоизни, акциз солиги 0,02 фоизни ва божхона йигимларидан берилган имтиёзлар эса 0,06 фоизни ташкил этган.

Юкоридаги тахлиллар натижасида англашимиз мумкинки, бож тариф ставкалари, божхона туловлари ва улардан бериладиган имтиёзларни назорат килиш, такомиллаштириш хамда айрим хужалик юритувчи субъектларга

SCIENTIFIC PROGRESS

VOLUME 4 I ISSUE 5 I 2023 ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

имтиёзлар, преференциялар, эксклюзив хукуклар бериш юзасидан шаклланган амалиёт буйича куплаб муаммолар мавжудлиги аникланди.

Хусусан, бож тариф ставкалари буйича:

биринчидан, божхона худудига товарларни олиб киришда ундириладиган импорт божхона божи ва акциз солиги ставкаларини белгилашга асносида мамлакатимизда хориждан импорт булаётган хом ашё товарларга, ярим тайёр махсулотларга хамда тайёр махсулотларга импорт божхона божи ставкаси бир хил ёки тескари холатлари учрамокда. Бундай холатларни хозирги пайтда амалда булган 2018 йил 29 июндаги П^-3818-сон ^арорлари асосида тузилган хомашё товарларга, ярим тайёр махсулотларга хамда тайёр махсулотларига белгиланган импорт божхона божи ставкаларини куйидаги жадвалда учта холатда акс этган импорт божхона божи ставкаларининг таккослама холатида куришимиз мумкин (2-жадвал):

2-жадвал

Импорт божхона божи ставкалари

№ Товар коди Товар номи Импорт божхона божи ставкалари

1 0808 яхна олма, нок ва бехи 15, лекин хдр кг.дан 0,2 А^Ш доларидан кам эмас

2009 ачитилмаган ва таркибига спирт кушилмаган, шакар ёки бошка ширин таъм берувчилар кушилган ёки кушилмаган мевали (узум шарбати) ва сабзавотли шарбатлар 10%

2 2523 буялмаган ёки буялган, тайёр ёки клинкер шаклидаги портландцемент, глиноземли цемент, шлакли цемент, суперсульфатли цемент ва шунга ухшаш гидравлик цемент 30%

3 6810 цемент, бетон ёки сунъий тошлардан ишлаб чикарилган, армирланмаган ёки армирланган махсулотлар 20%

иккинчидан, мамлакатмизда ухшаш товар сифатида декларацияланиши мумкин булган товарларга нисбатан бож ставкаларининг бир хилда

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 5 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

белгиланмагани бож-тариф сиёсатини амалга оширишда муаммоларга сабаб булмокда. Масалан, 3920 товар позицияси (Плиты, листы, пленка и полосы или ленты, прочие, из пластмасс, непористые и неармированные, неслоистые, без подложки и не соединенные аналогичным способом с другими материалами)да таснифланувчи товарларга нисбатан амалдаги миллий бож тарифига асосан 10% ли импорт божхона божи белгиланган. 3921 товар позицияси (Плиты, листы, пленка и полосы или ленты из пластмасс, прочие)да таснифланувчи товарларга нисбатан эса 15% ли импорт божхона божи белгиланган. Шунингдек, 8418 50 110 0 товар подсубпозицияси (Холодильные витрины и прилавки с холодильным агрегатом или испарителем для хранения замороженных пищевых продуктов)да таснифланувчи товарлар учун 10, аммо донасига 20,0 АКШ долларидан кам булмаган микдорда импорт божхона божи белгиланган, 8418 50 190 0 товар подсубпозицияси (Прочие холодильные витрины и прилавки (с холодильным агрегатом или испарителем))да таснифланувчи товарлар учун эса 10, аммо донасига 75,0 АКШ долларидан кам булмаган микдорда импорт божхона божи белгиланган. Бу эса бож ставкаси юкори микдорда белгиланган товарларни бож ставкаси пастрок микдорда белгиланган ухшаш товарлар сифатида декларациялаш холатига сабаб булмокда;

учинчидан, Узбекистон Республикасида амалда булган бож-тариф ставкаларининг Жахон савдо ташкилотига аъзо булишда мухим индикатор булиб саналган уртача улчанган ва уртача арифметик кийматларини паст даражада эканлигида хисобланади. Бугунги кунда мамлакатимизда импорт тарифи ставкаларининг уртача арифметик киймати 8,02 фоизга, уртача улчанган киймати эса 7,32 фоизга тенг. Уз навбатида бож-тариф ставкаларининг уртача кийматларининг пастлиги, тариф буйича ён беришларга багишланган музокаралар жараёнида номзод давлатнинг кучсиз мавкеига эга эканлигидан далолат бериб хамда музокаралар давомида узи учун макбул ва фойдали булган шартлар имзоланиши имкониятларини кескин пасайтириб юборади. Юкоридагилардан куриниб турибдики, агар Узбекистон Республикаси ташкилотга амалда булган бож-тариф ставкаларининг уртача киймати билан аъзо булса, миллий иктисодиёт ривожи учун салбий макроиктисодий окибатларга олиб келиши мумкин.

Божхона туловлари ва улардан бериладиган имтиёзларни назорат килиш, такомиллаштириш буйича фикр юритганда, бевосита божхона туловларидан имтиёз берилиши назарда тутилган норматив-хукукий хужжатларда товарлар ТИФ ТН кодлари нотугри акс эттирилганлиги таъкидлаб утиш жоиздир.

Шунингдек, Узбекистон Республикасининг асосий савдо шериклари саналган давлатлар билан узаро маълумотлар алмашиш механизми йуклигини келтириш мумкин. Вахоланки, асосий савдо шериклари хисобланган давлатлар

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 5 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257

билан реал вакт режимида экспорт килинган товарлар тугрисида маълумот алмашиши тизимини йулга куйиш самарали бож-тарифи сиёсатини олиб боришнинг мухим шартларидан бири хисобланади.

Шу билан бир каторда, мамлакатимиз халкаро хамкорлик йуналишида куйидаги муаммоли масалаларни хал этишни такозо этмокда:

• божхона сохасидаги куп томонлама халкаро шартномаларни миллий манфаатларга мослиги тулик урганиб чикилмаганлиги сохани ривожига туртки берувчи янги йуналишларни белгилашни чекламокда;

• асосий хамкор давлатларнинг ташки иктисодий сиёсатини мунтазам тахлил килиб борилмаганлиги ТИФ иштирокчиларининг ушбу давлатларда савдони кулай шартларда олиб боришини чегараламокда;

• божхона сохасидаги миллий мутахассисларнинг Жахон савдо ташкилоти ва бошка ихтисослашган ташкилотларда халкаро эксперт сифатида аккредитациядан утмаганлиги, уларнинг илмий салохиятини оширишга, илгор хорижий тажриба асосида сохани такомиллаштиришга салбий таъсир курсатмокда.

Таъкидлаш лозимки, мамлакатимиз миллий бож-тариф сиёсатини халкаро бож-тариф сиёсатига уйгунлаштиришга таъсир этувчи омилларни уз навбатида иккига ажратиш мумкин- ички ва ташки омиллар.

Ички омиллар сифатида Узбекистан Республикасига нисбатан хорижий давлатларнинг бож-тариф сиёсатини, савдо-иктисодий муносабатларда асосий шерик булган давлатларнинг географик жойлашувини, давлатнинг йирик божхона хамда иктисодий бирлашмаларга аъзолиги масалаларини, ахоли сони ва турмуш даражаси динамикаси, ялпи ички махсулотнинг усиши ва махаллий ишлаб чикарувчиларга нисбатан бериладиган имтиёзларнинг кескин ортиши, шунингдек коррупция омилини келтириш мумкин. Шу билан бирга, мамлакатмизда товарларни импорт килиб олиб келишда асосан бир хил импортёрлар берилган имтиёзлардан узга максадда фойдаланиш холатлари учрамокда. Бу уз навбатида монополия омилини юзага келишига ва мамлакатимизга киймат жихатдан юкори булган товарлар импорти факатгина санокли импортёрлар томонидан амалга оширилишига олиб келмокда.

Ташки омиллар сирасига Узбекистонда ишлаб чикариладиган хамда экспорт килинадиган товарларининг ракобатбардошлиги масаласини, республикага импорт килинаётган товарлар окимининг ошиб бораётганлиги, мамлакатнинг географик жойлашуви, Узбекистоннинг чет давлатлари билан товар айланмасининг йилдан йилга усиб бораётганлиги, Узбекистон иктисодиётига хорижий инвестициялар микдорининг ортаётганлиги, валюта курсларидаги Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 291

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 5 I 2023 _ISSN: 2181-1601

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7

y3rapnmnapHHHr MaMgaKaT HKrHCogHerara Tatcup этнm xonaraapuHu Kypcarum MyMKHH.

Xygoca ypHuga myHu TatKuggam ®;oh3kh, Muggufi So^-Tapu^ cuecarau xagKapo HKTHCogHH ннтегрaцнaгa MyBo^uKgamrapum YsSeKucroH PecnyönHKacHHHHr ^axoH xy^agurura ннтегpaцнa MogeguHu y3rapTHpumra KyMaKnamyBHH x,aMga TamKH uKTucogufi MaH^aaraapHu TatMHHnoBHH Bocura SyguS xucoSgaHagu. fflyHHHr ynyH My3oKapagap ^apaeHuga Y^SeKucTOH PecnyönuKacHHHHr TamKugoTra at3o Sygumgaru MaKcaguga MaMgaKaT Muggufi MaH^aaraapura x,aMga uKTucogufi xaB^crogurura cagSufi Tatcup KypcaraguraH oMuggapgaH neKgaHumHu Ha3apga TyraguraH MuKgopufi nerapagapHu xucoSra oguHumura эpнmнm MyxuM axaMu^T KacS этagн. Y36eKucTOH PecnySguKacu ^a^OH caBgo TamKunoTura at3oguKKa KaSyg KuguHraHugaH cyHr So^-Tapu^ cTaBKagapu SapKapopguru Ma^Sypufi x,aMga TaKguM этнgгaн TaKgu^gapgaru nerapaBufi KufiMaTgaH KyTapugMacguruHu uHoSarra ograH xpgga Muggufi MaH^aaraap ynyH xu3MaT Ku^yBHu So^-Tapu^ cuecaraHu umgaS nuKum Ba yHu My3oKapgapga xumoa Ku^a ogum ycTyBop Ba3u$a caHagagu.

OofigagaHHgraH agaßneTiap pyfixaTH:

1. 2016 fiug 20 aHBapgaru Y^SeKucTOH PecnySguKacuHuHr Bo^xoHa KogeKcu;

2. Y3SeKucToH PecnySguKacu npe3ugeHTuHuHr 2018 fiug 29 uwHgaru n^-3S1S-coHgu «Y^SeKucTOH PecnySguKacuHuHr TamKu uKTucogufi ^aoguaraHu aHaga TapTuSra cogum x,aMga So^xoHa-Tapu$ ^M^argaH TapTuSra cogum тнзнмннн TaKoMuggamTupum nopa-TagSupgapu Tyrpucuga»™ ^apMoHu;

3. Y3SeKucToH PecnySguKacu Ba3upgap MaxKaMacuHuHr 2021 fiug 2 geKaSpgaru "YsSeKucTOH PecnySguKacu xygygura oguS KupugaeTraH TOBapgapra HucSaraH Tapu$ KBoTagapuHu Kyggam TapTuSu Tyrpucugaru hu3omhu TacguKgam Tyrpucuga^ru 728-coh Kapopu.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.