Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН НЕФТЬ-ГАЗ САНОАТИ РИВОЖЛАНИШИДА ЧЕТ ЭЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРИНИНГ ТУТГАН ЎРНИ'

ЎЗБЕКИСТОН НЕФТЬ-ГАЗ САНОАТИ РИВОЖЛАНИШИДА ЧЕТ ЭЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРИНИНГ ТУТГАН ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
152
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
НЕФТЬ-ГАЗ САНОАТИ / УГЛЕВОДОРОД ХОМ АШЁСИ / ИНВЕСТИЦИЯ / қЎШМА КОРХОНА / ИНФРАТУЗИЛМА / СИНТЕТИК ЁқИЛғИ / ГАЗ-КИМЁ КЛАСТЕРИ

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Файзуллаев М.А., Хужакулов С.У.

Ушбу мақолада Ўзбекистон нефть-газ саноатини ривожлантириш мақсадида чет эл инвестицияларини жалб этиш, улардан самарали фойдаланиш, мамлакат ёқилғи мустақиллигини таъминлашдаги ўрни, захираси катта ва фойдали конларни саноат эҳтиёжи учун ўзлаштириш имкониятлари, тармоқни модернизациялаш, техник ва технологик қайта жиҳозлаш бўйича дастурлар, импорт ўрнини босадиган маҳсулотлар ишлаб чиқаришни ҳажмини ошириш кабилар баён қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF FOREIGN INVESTMENT IN THE DEVELOPMENT OF THE OIL AND GAS INDUSTRY OF UZBEKISTAN

In this article, the attraction of foreign investment for the development of the oil and gas industry of Uzbekistan, their effective use, the role of the country in ensuring fuel independence, opportunities for industrial development of large and useful deposits, modernization, technical and technological re-equipment programs, import increase in the production of substitute products.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН НЕФТЬ-ГАЗ САНОАТИ РИВОЖЛАНИШИДА ЧЕТ ЭЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРИНИНГ ТУТГАН ЎРНИ»

Файзуллаев М.А.

Карши давлат университеты доценти

Хужакулов С.У.

Карши давлат университета студент магистратурыи

УЗБЕКИСТОН НЕФТЬ-ГАЗ САНОАТИ РИВОЖЛАНИШИДА ЧЕТ ЭЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРИНИНГ ТУТГАН УРНИ

Аннотация: Ушбу мацолада Узбекистон нефть-газ саноатини ривожлантириш мацсадида чет эл инвестицияларини жалб этиш, улардан самарали фойдаланиш, мамлакат ёцилги мустациллигини таъминлашдаги урни, захираси катта ва фойдали конларни саноат эутиёжи учун узлаштириш имкониятлари, тармоцни модернизациялаш, техник ва технологик цайта жиуозлаш буйича дастурлар, импорт урнини босадиган маусулотлар ишлаб чицаришни уажмини ошириш кабилар баён цилинган.

Калит сузлар: Нефть-газ саноати, углеводород хом ашёси, инвестиция, цушма корхона, инфратузилма, синтетик ёцилги, газ-кимё кластери.

Fayzullaev M.A. associate professor Karshi State University Xujakulov S. U. master

Karshi State University

THE ROLE OF FOREIGN INVESTMENT IN THE DEVELOPMENT OF THE OIL AND GAS INDUSTRY OF UZBEKISTAN

Annotation: In this article, the attraction of foreign investment for the development of the oil and gas industry of Uzbekistan, their effective use, the role of the country in ensuring fuel independence, opportunities for industrial development of large and useful deposits, modernization, technical and technological re-equipment programs, import increase in the production of substitute products.

Keywords: Petroleum industry, hydrocarbons, investment, joint venture, infrastructure, synthetic fuel, gas-chemical cluster.

Мамлакатга чет эл инвестицияларининг кириб келиши табиий ва мехнат ресурсларининг арзонлигига ва бошка шарт-шароитларга асосланади. Шунинг билан бирга иктисодиётда янги инвестиция лойихаларининг амалга оширилишини таъминлаш оркали улар янги

малака, технологиялар, "ноу-хау", бошкарув тажрибаси, тежамкорлик махоратларини ва бошка моддий ва номоддий бойликларни киритадилар. Чет эл инвестицияларининг мамлакат иктисодиётига жалб этилиши унинг иктисодий имкониятларининг кенгайишини тезлаштиради ва иктисодий кудратининг ошишини таъминлашга хизмат килади. Мамлакатнинг иш билан банд ахолисининг 1 фоизига якини фаолият юритадиган нефть ва газ саноати ялпи ички махсулот, бюджет даромадлари ва валюта тушумларининг асосий манбаларидан бири булиб, саноат ишлаб чикариши ва инвестицияларни жалб килиш таркибида мухим рол уйнайди. Нефть ва газ саноатининг бозор конуниятлари асосида ривожланиши ракобат учун шароит яратади, бу эса ишлаб чикариш, ташиш, кайта ишлаш самарадорлигини ошириш, энг мухими, истеъмолчиларни табиий газ билан узлуксиз таъминлаш имконини беради. Шунингдек, лойихаларни амалга оширишга нафакат маблагга, балки замонавий технологиялар ва тажрибага эга булган инвесторларни хам жалб этиш имконини беради.

Бир катор чет эл компаниялари мамлакат нефт-газ тармогида кушма корхоналар ташкил этиш, янги конларни кидириш, ишга тушириш ва биргаликда фойдаланиш, илгор хорижий тажрибаларни Узбекистон шароитида амалга ошириш юзасидан хар икки томон учун манфаатли битимларни тузмокда. Масалан, "Узбекнефтгаз" Миллий холдинг компаниясининг бевосита иштирокида амалга ошириладиган "Жануби-Гарбий Х,исор" лойихаси 2007 йил январда 36 йил муддатга имзоланди ва 2007 йил апрелда кучга кирди.

Россиянинг "Лукойл" компанияси 2008 йилнинг март ойида ушбу лойихага кушилди. Контракт худуддаги ишларни "Лукойл Узбекистон" операцион компанияси амалга оширади ва унда 800 га якин одам мехнат килади хамда уларнинг 90 фоизини Узбекистон фукаролари ташкил этади. Лойиха буйича 2012 йилнинг январ ойи холатига аникланган захиралар 1,1 трлн. куб. фут газ хамда 15 млн. баррел нефт ва газ конденсатини ташкил этади. 2010 йилда 2D/3D сейсмокидирув ва разведка казиш ишлари натижасида Жануби-Шаркий Кизилбайрок ва Шамолтегмас конлари очилди. Худуддаги йирик Жаркудук-Янги Кизилча конида газ туплаш пункти ишга туширилди ва Жануби-Гарбий Х,исорнинг контракт худудида биринчи марта табиий газ олинди (бу пайтга кадар Жанубий Кизилбайрок ва Кушкудук конларида нефть казиб олинган) [1]. Келгусида Одамтош ва Гумбулок йирик газ конларини ишга тушириш режалаштирилган.

Хрзирги боскичда тармокнинг асосий иктисодий йуналишларидан бири углеводород хом ашёсини чукур кайта ишлаш ва ундан кушимча кийматга эга махсулотлар ишлаб чикариш, хорижий инвестицияларни жалб этиш хамда экспорт географиясини кенгайтириш хисобланади. Бу борадаги лойихаларни амалга ошириш учун мамлакатимизга нефть ва газни казиб чикаришда етакчи катор йирик чет эл компаниялари жалб этилмокда. Россиянинг "Лукойл" нефть компанияси билан хамкорликда

"Кандим-Хаузак-Шоди-Кунгирот" махсулот таксимоти битими доирасида бунёд этилган Кандим газни кайта ишлаш мажмуаси улардан биридир. Кандим газни кайта ишлаш мажмуаси 2016-2018 йилларда куриб ишга туширилди. Мажмуа ва инфратузилма объектларини барпо этишда 10 мингга якин ишчи-мутахассис катнашди. Корхона фойдаланишга топширилгач, 2 мингдан ортик доимий иш урни яратилди. Кандим газконденсат конлари гурухи негизида бунёд этилган мазкур саноат корхонаси Узбекистон-Россия хамкорлигининг яккол намунасидир. Унинг ишлаб чикариш куввати йилига 8,1 миллиард куб метр табиий газни кайта ишлашга мулжалланган. Мажмуа тула кувват билан ишлаганда 212 минг тонна соф олтингугурт, 134 минг тонна баркарорлаштирилган газ конденсати олинади, тозаланган табиий газ экспортга йуналтирилади.

Мустакиллигимизни мустахкамлаш йулида олиб борилаётган изчил сиёсатнинг бир далили сифатида Сургил газ конини узлаштириш буйича амалга оширилган ишларни келтириш мумкин. 2006 йилнинг 29 март куни Биринчи Президентимизнинг Корея Республикасига давлат ташрифи давомида "Узбекнефтгаз" ва Корея Газ Корпорацияси (KOGAS) уртасида Сургил нефть-газ конини комплекс ривожлантириш буйича меморандум имзоланди. 2008 йил 8 май куни акцияларнинг УНГ ва КоГаз уртасида 50/50 таксимланиши асосида "Uz-Kor gaz chemical" кушма корхонаси ташкил этилди. 2012 йил 13 октябрда Сургил газ кони "Uz-Kor gaz chemical" кушма корхонаси ихтиёрига утказилди ва иш бошланди [2].

Умумий киймати 4 миллиард долларлик ушбу лойиханинг амалга оширилиши йилига 4,5 миллиард куб метр табиий газни кайта ишлаш хисобидан 3,7 миллиард куб метр газ, 387 минг тонна полиэтилен, 83 минг тонна полипропилен, 102 минг тонна пиролиз дистилляти ва бошка кимматбахо махсулотлар ишлаб чикариш имконини беради. Курилиши 2012 йилда бошланган Устюрт газ-кимё мажмуасида газни таксимлайдиган, этилен, полиэтилен, полипропилен ишлаб чикарадиган ва энергия манбалари билан таъминлайдиган жами бешта завод, шунингдек, замонавий инфратузилма объектлари барпо этилган. Улар дунёдаги энг замонавий юкори технологиялар билан таъминланган, энг сунгги русумдаги ускуналар урнатилган. Мажмуада 1300 га якин мутахассис фаолият курсатмокда [5].

Устюрт газ-кимё мажмуасида махсулот ишлаб чикариш жараёни синов тарикасида 2014 йлда бошланган эди. 2015 йилда 54,9 минг тоннадан зиёд суюлтирилган углеводород гази, 34 минг тоннадан ортик газ конденсати ишлаб чикарилди. Магистрал газ кувурларига 1,8 миллиард куб метрдан ортик этан ва газ, "Узбекэнерго" акциядорлик жамияти энергия тизимига 87,5 минг мегаваттдан зиёд электр энергияси етказиб берилди. Айни пайтда пиролиз дистилляти Бухоро нефтни кайта ишлаш заводига бензин тайёрлаш учун юборилмокда. Полиэтилен ва полипропилен катор хорижий давлатларга экспорт килинмокда. Шу кунга

кадар карийб 150 миллион долларлик 186 минг тоннадан ортик полиэтилен ва полипропилен Марказий ва Шаркий Осиё, МДХ ва Европа мамлакатларига жунатилди [3,4].

Мамлакат иктисодий кудратини оширишда энг катта инвестицион лойиха сифатида тан олинган "Шуртан газ-кимё мажмуасининг тозаланган метани негизида синтетик суюк ёкилги (GTL) ишлаб чикаришни ташкил этиш" лойихаси газ-кимё саноати йуналишида дунёнинг илгор технологик ечимларини узида акс эттирган. Ушбу лойиха МДХ, доирасидаги энг йирик мега-лойихалардан биридир. Бундай йирик мажмуа шу пайтгача жахонда факат 4 та давлатда - Катар (2 та), Нигерия, Жанубий Африка Республикаси ва Малайзияда барпо этилган. Заводда Япония, Корея, Сингапур, АКШ, Германия, Италия, Буюк Британия, Россия, Хитой каби 24 та давлатдаги 130 га якин етакчи корхоналарда ишлаб чикарилган 10 мингдан зиёд ускуналар урнатилган.

2019 йил 17 апрелда Узбекистон Республикаси Президентининг "Шуртан ГКМ тозаланган метани негизида синтетик суюк ёкилги ишлаб чикариш" инвестиция лойихасини молиялаштиришни ташкил этиш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги Фармони кабул килинди. 2019 йил апрел ойида Инвестиция лойихаси ва "Шуртан газ кимё комплексининг ишлаб чикариш кувватини кенгайтириш" инвестиция лойихасини бир-бирига боглик тарзда амалга ошириш тушунчаси доирасида инфратузилмаси умумий булган ягона нефт-кимё кластерни яратиш шунингдек, хорижий кредитлар фоиз ставкалари ва сугурта мукофотларини камайтириш хисобига лойиха киймати 3,73 миллиард АКШ доллардан 3,61 миллиард А^Ш долларгача, яъни 121 миллион А^Ш долларига оптималлаштирилган [6,7].

Лойиха "Узбекнефтегаз" компанияси таъсислигида амалга оширилиши мамлакатимизнинг ёкилги энергетика хавфсизлигини таъминлашда катта ахамиятга эга булиши билан бирга, соханинг жадал суръатларда тараккий этиб бораётганидан далолат беради. Лойиха доирасида йилига 3,6 миллиард метр куб табиий газни кайта ишлаш оркали 1,5 миллион тонна юкори сифатли "Евро-5" талабларига жавоб берадиган синтетик ёкилги ишлаб чикарилади. Шундан 724 минг тоннаси дизель ёкилгиси, 307 минг тоннаси авиакеросин, 437 минг тоннаси нафта ва 53 минг тоннаси суюлтирилган газни ташкил этади. Ушбу махсулотлар хдсобига, йилига 500 миллион долларлик импорт урни копланади, 200 миллион долларлик экспорт ва 2 триллион сумлик солик тушумлари таъминланади. Шу тарика, Шуртанда республикадаги биринчи йирик газ-кимё кластерига асос солинади. Бу кластерда махсулот ишлаб чикариш хажми хозирги 290 миллион доллардан 2025-йилда 1,8 миллиард долларга етказилади, яъни, 6 баробарга ошади. Ушбу кластер тизимидаги корхоналар 1 долларлик хом ашёдан 10 долларлик юкори кушилган кийматли тайёр махсулотлар яратади. "Uzbekistan GTL" махсулотлари

жахондаги энг юкори экологик талаблар ва стандартларга тулик жавоб беради. Бу ерда тайёрланадиган синтетик ёкилги анъанавий ёкилгиларга нисбатан 40 фоиз кам чикинди ва зарарли газ хосил килади. Бунинг хисобидан, йилига 13 минг 500 тонна зарарли газларнинг хавога таркалишига йул куйилмайди. Завод ишга тушганидан кейин жами 1 минг 300 та мутахассис юкори даромадли, доимий иш урнига эга булади [8]. Янги завод ишга туширилиши натижасида иктисодиётнинг реал тармокларини ривожлантириш, мамлакатимизнинг транзит салохиятини янада ошириш, шунингдек, нефть махсулотларига булган эхтиёжнинг асосий кисмини кондириш ва нефть импорти хажмини камайтириш оркали хорижий валюта сарфини тежашга эришилади.

2021 йил ишга туширилган "Uzbekistan GTL" негизидаги заводда нефть-кимё йуналишини ривожлантиришга кенг йул очилди. Биринчи боскичда юкори кийматли хом ашё синтетик нафтани кайта ишлаб, янги турдаги полиэтилен ва полипропилен билан биргаликда пиролиз дистилятини ишлаб чикариш кузда тутилган. Пиролиз дистилятидан янги турдаги махсулотлар ишлаб чикаришда фойдаланиш имконияти худудда технологик кластерни барпо этишга замин яратади, истикболда кимё, автомобилсозлик, фармацевтика, курилиш ва тукимачилик сохалари янада ривожланишида мухим омил булади.

Углеводородлар захирасининг усишини янада баркарорлаштириш ва ошириш хамда узок истикболга мулжалланган ишончли хомашё базасини яратиш максадида "Узбекистон нефть-газ сохасини 2030 йилга кадар ривожлантириш концепцияси" ишлаб чикилди. Концепцияни амалга ошириш натижасида нефть захираларини 132,4 млн.тоннага, конденсатни 102,6 млн. тоннага ва табиий газни 2,393 трлн.кубометрга етказиш кутилмокда. Бунинг учун мамлакатда 2030 йилга кадар сейсморазведка, кидирув, разведка ва параметрик бургулаш ишларини амалга ошириш кузда тутилган [9].

Узбекистон нефть-газ тармогини ривожланишида - углеводород хом ашёсини узлаштириш, казиб олиш ва кайта ишлаш билан боглик истикболли лойихалар, тармокни модернизациялаш, техник ва технологик кайта жихозлаш буйича дастурлар, импорт урнини босадиган махсулотлар ишлаб чикаришни хажмини ошириш, дунёдаги етакчи нефть ва газ компаниялари билан хамкорликни янада мустахкамлаш каби омиллар мухим ахамият касб этмокда.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Абидов А.А. Дунё нефтгазли худудлари ва акваториялари. - Т.: "Шарк", 2009, 38-бет.

2. Имомов Х.Х. Инвестицияларни ташкил этиш ва молиялаштириш. - Т.: "ЩТИСОД-МОЛИЯ", 2010. 122-бет.

3. Назаров У.С., Махмудов Ф.М., Игамбердиева Л.З., К стратегии инновационной деятельности при разработке месторождений нефти Узбекистана. Узбекистон "Нефт ва газ" журнали 2013, май. с. 133-134

4. Султонмуродова Д. Иктисодиётни модернизациялаш: иктисодий мазмуни, зарурлиги ва амалга ошириш шарт-шароитлари. - "Иктисодиёт ва таълим" илмий журнали, 2012,1-сон, 5-бет

5. Султонов Ш.А., Навотова Д.И. Узбекистон нефт-газ саноати ривожланишининг географик хусусиятлари // Географиянинг минтакавий муаммолари. Республика илмий-амалий конференцияси. - Жиззах: ЖДПИ, 2017. - Б. 138-139.

6.http://www.uza.uz/oz/politics/inson-manfaatlarini-taminlash-khal-imiz-turmush-farovonligin-25-02-2017...

7. https://sputniknews-uz.com/economy/20160523/2868110.html

8. https://www.uzgtl.com/about

9.https://xabardor.uz/uz/post/uzbekistan-gtl-zavodi-ishga-tushirildi-yana-bir-korxonaga-tamal-toshi-qoyildi

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.