Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН НЕФТЬ-ГАЗ КОРХОНАЛАРИ ИНВЕСТИЦИОН ФАОЛИЯТИНИНГ ҲОЗИРГИ АҲВОЛИ ВА УНГА ХОС БЎЛГАН ТЕНДЕНЦИЯЛАР'

ЎЗБЕКИСТОН НЕФТЬ-ГАЗ КОРХОНАЛАРИ ИНВЕСТИЦИОН ФАОЛИЯТИНИНГ ҲОЗИРГИ АҲВОЛИ ВА УНГА ХОС БЎЛГАН ТЕНДЕНЦИЯЛАР Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
45
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инвестиция / инвестицион фаолият / нефть­газ корхоналари / асосий капи­ талга инвестициялар / инвестицион фаолиятни молиялаштириш / бевосита хорижий инвестициялар номоддий активлар / айланма маблағлар / капитал таъмир / асосий капитал. / инвестиции / инвестиционная деятельность / нефтегазовые пред­ приятия / инвестиции в основной капитал / финансирование инвестиционной деятельности / пря­ мые иностранные инвестиции / нематериальные активы / оборотные средства / капитальный ремонт / основной капитал.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Самиев Сардор Искандарович

Мазкур мақолада республикамиз нефть­газ корхоналари инвестицион фаолиятининг ҳозирги аҳволига баҳо бериш ва унга хос бўлган тенденцияларни аниқлаш билан боғлиқ бўлган масала­ ларни ҳал қилиш кўриб чиқилган ва тегишли хулосалар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ИНВЕСТИЦИОННОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ НЕФТЕГАЗОВЫХ КОМПАНИЙ УЗБЕКИСТАНА И ЕЁ СПЕЦИФИЧЕСКИЕ ТЕНДЕНЦИИ

В данной статье рассматривается решение вопросов, связанных с оценкой современного состо­яния инвестиционной деятельности нефтегазовых компаний нашей республики и выявлением кон­кретных тенденций, и приводятся соответствующие выводы.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН НЕФТЬ-ГАЗ КОРХОНАЛАРИ ИНВЕСТИЦИОН ФАОЛИЯТИНИНГ ҲОЗИРГИ АҲВОЛИ ВА УНГА ХОС БЎЛГАН ТЕНДЕНЦИЯЛАР»

Самиев Сардор Искандарович,

Карши мух,андислик-иктисодиёт институти "Молия" кафедраси доценти

УЗБЕКИСТОН НЕФТЬ-ГАЗ КОРХОНАЛАРИ ИНВЕСТИЦИОН ФАОЛИЯТИНИНГ ^ОЗИРГИ А^ВОЛИ ВА УНГА ХОС БУЛГАН ТЕНДЕНЦИЯЛАР

УДК: 622.32:658.5

САМИЕВ С.И. УЗБЕКИСТОН НЕФТЬ-ГАЗ КОРХОНАЛАРИ ИНВЕСТИЦИОН ФАОЛИЯТИНИНГ ХОЗИРГИ АЦВОЛИ ВА УНГА ХОС БУЛГАН ТЕНДЕНЦИЯЛАР

Мазкур маколада республикамиз нефть-газ корхоналари инвестицион фаолиятининг х,озирги ах,волига бах,о бериш ва унга хос булган тенденцияларни аниклаш билан боFлик булган масала-ларни х,ал килиш куриб чикилган ва тегишли хулосалар берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: инвестиция, инвестицион фаолият, нефть-газ корхоналари, асосий капи-талга инвестициялар, инвестицион фаолиятни молиялаштириш, бевосита хорижий инвестициялар номоддий активлар, айланма маблаFлар, капитал таъмир, асосий капитал.

САМИЕВ С.И. СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ИНВЕСТИЦИОННОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ НЕФТЕГАЗОВЫХ КОМПАНИЙ УЗБЕКИСТАНА И ЕЁ СПЕЦИФИЧЕСКИЕ ТЕНДЕНЦИИ

В данной статье рассматривается решение вопросов, связанных с оценкой современного состояния инвестиционной деятельности нефтегазовых компаний нашей республики и выявлением конкретных тенденций, и приводятся соответствующие выводы.

Ключевые слова и понятия: инвестиции, инвестиционная деятельность, нефтегазовые предприятия, инвестиции в основной капитал, финансирование инвестиционной деятельности, прямые иностранные инвестиции, нематериальные активы, оборотные средства, капитальный ремонт, основной капитал.

SAMIYEV S.I. CURRENT STATE OF INVESTMENT ACTIVITY OF OIL AND GAS COMPANIES OF UZBEKISTAN AND ITS SPECIFIC TENDENCIES

In the article is considered the issues related to the assessment of the current state of investment activities of oil and gas companies in the Republic, the identification of specific tendencies in the sphere, and provided relevant conclusions.

Key words and concepts: investment, investment activity, oil and gas enterprises, investments in fixed assets, financing of investment activities, foreign direct investment, intangible assets, working capital, capital repairs, fixed capital.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 2(150)

Кириш.

Жах,он амалиётида маълумки, инвестицион фаолиятни молиялаштиришнинг х,ар бир шакли корхона уз капиталининг к,айтимига, яъни инве-стицияларнинг копланиш муддатларига ва унинг молиявий баркарорлик курсаткичларига, шу жумладан, инвестициялар ва инвестицион фао-лиятнинг самарадорлик даражасига, турлича таъ-сир курсатади. Шунинг учун х,ам бозор муноса-батлари ривожланган ва таркиб топган халкаро амалиётда, инвестицион фаолиятни молиялаш-тириш унинг юкорида кайд этилган манбала-ридан комбинацияли тарзда фойдаланиш тав-сия этилади. Тараккий этган бир неча мамла-катлар (АКШ, Буюк Британия, Германия, Франция, Швеция, Норвегия, Япония ва б.) тажри-басини урганиш асосида амалга оширилган тадкикотлар натижалари бундай комбинация-ларнинг бир неча вариантлари булиши мумкин-лигини курсатмокда.

Хозирги шароитда макроиктисодий баркарорликка эришиш, иктисодий ва инсти-туционал ислохртларни чукурлаштириш х,амда иктисодиётни стратегик ривожлантириш билан боFликl булган вазифаларнинг х,еч бирини инвестицион фаолиятсиз тасаввур этиб булмайди. Шу муносабат билан иктисодиётимизда чукур ислох,отларни давом эттириш, юртимизга замо-навий технологияларни олиб келиб, ишлаб чикаришни янгилаш ва модернизация жараён-ларини тезлаштириш сиёсатини изчил амалга ошириш лозим. Бу вазифаларни муваффак,иятли адо этиш учун капитал курилиш ва инвестици-яларни узлаштириш сох,асига алох,ида эътибор бериш ва масъулиятни ошириш талаб этилади. Хеч иккиланмасдан айтиш мумкинки, хрзирги давр ва якин истикболимиз такдирини х,ал эта-диган барча ютук, ва марраларимизнинг калити ана шу масалаларнинг ечимига боFликдир.

Ана шуларни х,исобга олган х,олда, хрзирги пайтда жалб этиладиган капитал куйилмалар, шу жумладан хорижий инвестициялар микдорини бир неча бараварга ошириш кузда тутилмокда. Бу маблаFларни иктисодиётимизда жиддий тар-кибий узгаришларни амалга оширишга, етакчи саноат тармокларини модернизация килишга, аввало энергетика, нефть-газ сох,аси буйича кенг микёсдаги лойих,аларни амалга оширишга йуналтириш мулжалланмокда. Жумладан, Узбекистан Республикаси молия вазирига

2017 — 2021 йилларда углеводород хом ашёси казиб чикаришни купайтириш дастурини молия-лаштириш учун жалб к,илинадиган 250 миллион АКШ доллари эквивалентидаги кредитлар буйича «Узбекнефтгаз» АЖнинг Ипак йули жамFармаси (ХХР) ва хорижий тижорат банклари олдидаги мажбуриятлари юзасидан давлат кафолатларини белгиланган тартибда бериш ваколати такдим этилиши1. Бундай шароитда инвестицион фаолиятни молиялаштириш билан боFлик1 булган маса-лаларни ижобий х,ал этиш алох,ида ах,амият касб этиши, табиий.

Мавзунинг долзарблиги мамлакатимиз ик,тисодиётининг таянч тармок,ларидан бирини, масалан, нефть-газ корхоналарини танлаш ва шу асосда бу ердаги мавжуд камчиликлар ва нуксонлар, уларнинг вужудга келиш сабабларини аниклаш ва бартараф этиш йулларини ишлаб чикиш мух,им ах,амият касб этади. Шунингдек, Узбекистан нефть-газ корхоналарида инвестицион фаолиятни молиялаштиришни такомил-лаштиришнинг асосий йуналишларини белги-лаш ва уларни илмий-амалий жих,атдан асос-лаш х,ам ута зарурдир.

Шу муносабат билан бу корхоналарда инвестицион фаолиятни фаоллаштириш максадида уни молиялаштиришни такомиллаштириш билан боFл и к булган муаммоларнинг турли-туман характердалиги ва ута мух,имлиги билан белги-ланади.

Мавзу буйича илмий изланишларнинг к,иск,ача тах,лили.

"Инвестицион фаолиятни молиялаштириш"-нинг узига нисбатан аник бир ёндашувни шак-ллантириш республикамиз нефть-газ корхоналарида инвестицион фаолиятни молиялаштиришни такомиллаштиришдаги фундаментал масалалар-дан биридир. Ифодаланишидан, яъни "инвестицион фаолиятни молиялаштириш"нинг узидан куриниб турибдики, унинг маъно-мазмунини англатишда, энг аввало, "инвестиция", "инвестицион фаолият" ва "молиялаштириш" кабилар х,ал килувчи ах,амиятга эга.

Мамлакатимиз нефть-газ корхоналарида инвестицион фаолиятни молиялаштиришни такомиллаштиришда эътиборга олиниши керак

1 Узбекистан Республикаси Президентининг 2020 йил 4 апрелдаги ПК,-4664-сон «Нефть-газ тармс^ининг молиявий баркарорлигини ошириш буйича биринчи навбатдаги чора-тадбирлар туFрисида»ги к,арори.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 2(150)

булган таянч нукталаридан бири бу инвести-цион фаолиятнинг узидир. Шу муносабат билан, дастлаб, "инвестицион фаолият" умумий фаолиятнинг узига хос бир тури эканлигини кайд этиб утиш жоиз. Шундан келиб чиккан холда бу ерда, аввало, "Инвестицион фаолият"га эъти-бор каратадиган булсак, Г.П.Подшиваленко, Н.И.Лахметкина ва М.В.Макароваларнинг фикрича "Инвестицион фаолият - бу даро-мад олиш ва (ёки) фойдали самарага эришиш максадида инвестицияларни жойлаштириш ва амалий харакатларни содир этишдир"1.

Афсуски, "Узбек тилининг изошли лугати"да "молия", "молиявий" ва "молият" деган сузларга изох берилган булса-да, негадир бу масалада "молиялаштириш" сузига эътибор берилмаган2. Бирок, бу сузнинг эквивалент варианти дунё бошка халкларининг тилларида бор. Хусусан, "молиялаштириш"нинг рус тилидаги варианти "финансирование" булиб, у узбек тилида"маблаF чикариш (ажратиш), маблаF билан таъминлаш"3 маъноларини билдиради.

Унинг инглизча варианти "■йпапстд"дан иборат. Унинг узбекчаси эса "миллий иктисод ривожланишини, ижтимоий-маданий тад-бирларни, мудофаани ва бошка ижтимоий эхтиёжларни зарурий молиявий ресурслар билан таъминлаш"ни англатади. Бу жараён, яъни молиялаштириш хужалик юритувчи субъектларнинг уз маблаFлари, давлат бюджетидан ажратмалар ва бошк,а манбалар хисобидан амалга оширилади4. Шунингдек, "молиялаштириш"нинг мазмун-мохиятига нисбатан бундай карашлар бошка манбаларда5 хам учрайди.

Демак, юкоридаги мулохазаларимиздан куриниб турибдики, "инвестицион фаолиятни молиялаштириш" деганда, энг аввало, ана шун-

1 Подшиваленко Г.П., Лахметкина Н.И., Макарова М.В. Инвестиции: учебное пособие. 3-е изд., пере-раб. и доп. - М.: КНОРУС, 2006. - С.21.

2 Узбек тилининг изохли луFати: 80000 дан ортик, суз ва суз бирикмаси. 5 жилдли. Ж.11. Е-М / Тахрир хайъати: Т.Мирзаев (рахбар) ва бошк,.; УзР ФА Тил ва адабиёт ин-ти. - Т.: "Узбекистан миллий энциклопе-дияси" Давлат илмий нашриёти, 2006. -Б.611.

Русча-узбекча луFат. Икки томли. II том. П-Я. Узбек Совет Энциклопедияси Бош редакцияси. - Т.: 1984. - Б. 669.

4 Язык бизнеса. Термины. - Т.: «Шарк», 1995. -С.579.

5 Финансово-кредитный словарь. Т.Ш. Р-Я. - М.: «Финансы и статистика», 1988. - С.292.

дай фаолиятни амалга ошириш учун зарур булган молиявий ресурслар (маблаFлар) билан таъминлаш тушунилади, деган мантик,ий хулоса келиб чикар экан. Шулар билан биргаликда, бу ерда инвестицион фаолиятни молиялаштириш жараёни уз ичига нималарни камраб олиши мумкинлигини хам аниклаб олиш керак. У эса, уз навбатида: а) амалдаги тартиб коидаларга мувофик молиялаштиришни очиш; б) кредит таксимловчиларга ресурсларни бериш; в) пул маблаFларининг максадли ва иктисод килиб самарали сарфланиши устидан назоратни амалга оширишни уз ичига олади. Уни молиялаштириш хажми эса кузда тутилаётган харажатлар ва уларни таъминлаш манбаларига боFлик.

Мацоланинг илмий янгилиги шундан ибо-ратки, илмий изланишларда масала кун тарти-бига яхлит тарзда мамлакатимиз нефть-газ корхо-наларида инвестицион фаолиятни молиялаштиришни такомиллаштириш аспектида куйилмаган, яъни уларда тадкикот объекти сифатида респу-бликамизнинг стратегик ахамиятга эга булган тармокларидан бири, яъни нефть-газ корхона-лари танланмаган.

Тадцицотнинг мацсади Узбекистон нефть-газ корхоналаридаги инвестицион фаолиятни хозирги ахволини тахлил этиш асосида унинг мавжуд нуксонлари ва уларнинг келиб чикиш сабабларини аник,лаш, шу асосда уларни молиялаштиришни такомиллаштириш буйича илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Тадк,ик,отнинг объекти сифатида республи-камиз нефть-газ корхоналарининг инвестицион фаолияти олинди.

Тадцицотда тизимлилик, киёсий-мантикий тахлилдан фойдаланилди.

Тадцицотнинг эмпирик манбаини Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси, Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги, «Узбекнефтьгаз», «Узтрансгаз», «Узнефтьмахсулотлари» ва тармокнинг бошка корхоналарининг амалий маълумотлари тахлили натижалари ташкил этди.

Асосий тахлил ва натижалар.

Маълумки, бозор иктисоди шароитида хар бир хужалик юритувчи субъектларнинг (бу ерда уларнинг юридик ёки жисмоний шахс эканлигини принципиал ахамиятга эга эмас) соFлом фаолият курсатиши, уларнинг хаётийчанлиги

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 2(150)

ва ракобатбардошлиги, жумладан, уша субъ-ектлар томонидан к,ай тарзда инвестицион фао-лиятнинг амалга оширилаётганлигига боFлик. У эса, уз навбатида, уни молиялаштириш масала-ларининг к,ай тарзда ,ал килинаётганлиги билан ,ам изо,ланади. Ушбу фикр бозор иктисодининг барча субъектларига, шу жумладан, нефть-газ корхоналарига ,ам дахлдор. Бирок, бу уринда, республикамиз нефть-газ корхоналари инвестицион фаолиятини молиялаштиришни тако-миллаштириш билан боFлик булган масала-ларни, дастлаб, бу ердаги инвестицион фао-лиятнинг ,озирги а,волига ба,о бермасдан ва унга хос булган тенденциялар ёки хусусиятларни аникламасдан ,ал килишнинг иложи йук экан-лигини ,ам таъкидлаб утишимиз лозим. Шунинг учун ,ам, аввало, республикамиз нефть-газ корхоналари инвестицион фаолиятининг хрзирги а,волига ба,о бериш ва унга хос булган тенден-цияларни аник,лаш билан боFлик булган масала-ларни ,ал килиш максадга мувофикдир.

Амалга оширилган тадкикотларимиз нати-жаларининг курсатишича, юкорида таъкидлан-ган масалаларни бир неча йуналишларда куриб чикиш мумкин. Бирок, биз бу жараёнда ихтиё-рийликка йул куймасдан, балки аксинча, республикамиз нефть-газ корхоналари амалиётида кейинги бир неча йиллар давомида ,укм сура-ётган реал вазиятдан келиб чикамиз. Шу маъ-нода мамлакатимиз нефть-газ корхоналари инвестицион фаолиятининг ,озирги а,волига ба,о бериш ва унга хос булган тенденция-ларни аниклаш билан боFлик булган масалаларни куйидаги кетма-кетликда куриб чик,ишни максадга мувофик деб ,исоблаймиз ва бунда шу со,а корхоналаридаги амалий хрлатдан келиб чикамиз:

1. Инвестицияларнинг умумий таркиби ва тар-кибий тузилмаси оркали ифодаланадиган инвестицион фаолият;

2. Асосий капиталга инвестицияларнинг таркиби ва таркибий тузилмаси оркали характер-ланадиган инвестицион фаолият;

3. Инвестицияларнинг технологик таркиби ва таркибий тузилмаси оркали намоён буладиган инвестицион фаолият;

4. Асосий капиталга инвестицияларнинг такрор ишлаб чикариш таркиби ва таркибий тузилмаси оркали уз аксини топувчи инвестицион фаолият;

5. Асосий капиталга инвестициялар молиялаштириш манбаларининг таркиби ва таркибий тузилмаси оркали характерланадиган инвестицион фаолият;

6. Асосий капиталга инвестицияларнинг яхлит ва тармоклар буйича умумий иктисодий сама-радорлиги оркали намоён булувчи инвестицион фаолият;

7. Асосий капиталга инвестицияларнинг копланиш курсаткичлари оркали акс этувчи инвестицион фаолият;

8. Бевосита (туFридан-туFри) хорижий инвестицияларнинг кулами оркали ифодаланувчи инвестицион фаолият.

Бу уринда кузланган максадга эришиш учун юкоридаги 8 та курсаткичнинг танланишида илмий тадкикотни амалга ошириш жараёнида жалб килинган мамлакатимиз нефть-газ корхоналари кейинги йиллардаги режа ва х,исобот маълумотларидан келиб чикилганлигини ало,ида таъкидлаб утмокчимиз.

Та,лил килишга киришар эканмиз, республикамиз нефть-газ корхоналарида инвестицион фаолиятни амалга оширишнинг мазмуни, максади, вазифалари ва унинг суръатларини бевосита инвестицияларнинг умумий таркиби ва таркибий тузилмаси белгиланишини эъти-борга олишимиз зарур. Ана шундан келиб чиккан ,олда, энг аввало, бу ерда республикамизнинг нефть-газ корхоналарига тегишли булган инвестицияларнинг умумий таркибини ва таркибий тузилмасини аниклаб олиш му,им а,амиятга эга (1-расм).

Бу расм маълумотлари "Узбекнефтьгаз" АЖда уз ифодасини топган Узбекистон Республи-каси нефть-газ корхоналаридаги инвестицияларнинг таркиби асосий капитал, капитал таъ-мир, номоддий активлар, айланма маблаFларни тулдириш ва бошка максадга йуналтирилган инвестициялардан иборат булиб, улар узининг таркиби жи,атидан иктисоднинг бошка тармокларидаги инвестицияларнинг таркиби-дан фарк килмаслигини курсатмокда. Уларга республикамизнинг нефть-газ корхоналарида 2011 йилда 1878,9 миллиард сумлик маблаFлар йуналтирилган булса, унинг даражаси 2020 йилга келиб 8707,5 миллиард сумга етган. Афсуски, ушбу курсаткичнинг даражаси 2011 -2020 йиллар оралиFида муттасил усиб бориш тенденциясига эга булмаган. Буни, албатта, маълум маънода,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 2(150)

1-расм. Узбекистон Республикаси нефть-газ корхоналаридаги инвестицияларнинг таркиби ва

таркибий тузилмаси1.

- "Уэбекнефтгаз" МХК (АЖ) буйича инвестицияларнинг умумий хажми — жами, млрц. с^мд а

--капитал таьмирга

- номоддии акгивларга

айланма маблагла!ви тулди|)ишга

бошка максадларга

201Л0

0,0 2014

ижобий холат деб булмайди. Айникса, унинг 2016-2017 йилдаги узгариши олдинги йиллар-даги тенденцияларга мос тушмайди. Масалан, 2017 йилда "Узбекнефтьгаз" АЖ буйича инвестицияларнинг умумий хажми 3508,1 миллиард сумни ташкил этиб, унинг 2015 йилдаги даража-сига нисбатан 661,2 миллиард сумга ёки 15,0%га пасайган. Бу, асосан, шу йилда асосий капиталга к,илинган инвестицияларнинг камайиши хисобига юз берган. Чунки 2015 йилда асосий капиталга килинган инвестицияларнинг даражаси 3903,4 миллиард сумни ташкил этган булса, унинг 2017 йилдаги даражаси 3508,1 миллиард сумга тенг булган ёки уша так,к,осланаётган йилга нисбатан, бор-йуFи, 90,0%ни ташкил этган, холос.

Бир пайтнинг узида, 1-расм маълумотлари республикамизнинг нефть-газ корхоналарида асосий капиталга килинган инвестициялар учун хам жами инвестицияларга хос булган тенденци-янинг характерли эканлигини курсатаётганлигини

1 "Узбекнефтьгаз" МХК ва АЖнинг тегишли йил-лардаги хисобот маълумотлари асосида тузилди. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 9 июлдаги ПК-4388-сонли Карори 3-банди "Узбекнефтгаз" АЖ бошк,аруви тизимини такомиллаштириш ва самарали ташкилий тузилмасини шак-ллантириш, тизим бошк,арувида ортик,ча буFинларни к,иск,артириш хамда таркибидан чик,аришга асосан "УзбурFунефтгаз"АЖ, "Узнефтгазк,азибчик,ариш"АЖ, "Узнефтмахсулот"АЖ, "Узнефтгазмаш"АЖлар МХК таркибидан к,иск,артирилган, МХК АЖга айлан-тирилган ва "Узтрансгаз"АЖ унинг таркибидан чикарилган.

к,айд этиб утиш жоиз. Шунингдек, инвестицияларнинг колган таркибий к,исмларига (капитал таъ-мир, номоддий активлар, айланма маблаFларни тулдириш ва бошка максадларга) нисбатан хам шундай фикрни билдириш мумкин. Жумладан, капитал таъмирлашга йуналтирилган инвестициялар 2011-2020 йиллар оралиFида мутта-сил равишда узгариб бориб, 2012 йилдаги 8,3 миллиард сумдан 2019 йилдаги 511,8 миллиард сумгача етиб борган булса, унинг 2017 йилдаги даражаси кескин камайган. Уз навбатида, ахволнинг бундай эканлиги тармок корхоналарида капитал таъмирлашга мулжалланган инвестицияларга нисбатан ягона, пухта уйланган сиё-сатнинг йуклигидан дарак беради ва бу нарса республикамизнинг нефть-газ корхоналарида инвестицияларни молиялаштириш масалаларида маълум бир муаммоларни келтириб чик,ариши, бизнингча, табиий.

Мамлакатимиз нефть-газ корхоналарида инвестицияларнинг номоддий активлар, айланма маблаFларни тулдириш ва бошка максадларга йуналтирилган к,исмлари хусусида ягона бир тен-денциянинг шаклланганлиги туFрисида гапириш анча мураккаб. Зеро, тахлил килинаётган йиллар давомида бу гурухга кирган факат номоддий активларгагина учун унинг дастлабки йилла-рида (2011, 2012 ва 2014 йилларда, бор-йуFи 0,1 миллиард сумдан 2,0 млрд сумгача маблаF сарф-ланган, холос. Колган йилларда ушбу мак,садлар учун инвестициялар умуман йуналтирилмаган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 2(150)

2-расм. Узбекистан Республикаси нефть-газ корхоналаридаги асосий капиталга

инвестицияларнинг таркиби ва таркибий тузилмаси1.

I "Узбекнефтгаз" МХК (ЛЖ) буйича асосий капиталга

инвестшшяла^яшш умумий хажми - жами, млрц. сумда

- бино ва иншооглар

I - машиналар ва дастговдар

2011 2012 2013 2014 2015

Фикримизча, юкорида кайд этилганларни ,исобга олган ,олда кейинги йилларда республикамиз нефть-газ корхоналари буйича инвестицияларнинг таркибий тузилмаси учун куйидагиларнинг хос эканлигини ,ам кайд этиб утиш керак: катта кисми асосий капиталга инве-стицияларга тегишли булишига карамасдан, уларнинг бу кисми учун шу даврда катъий бир тенденция таркиб топмаган ва у доимий равишда турли йилларда карама-карши йуналишда узгарувчанлик характерига эга.

Шундай килиб, юкорида таъкидланган ,олатлар мамлакатимизнинг нефть-газ корхоналаридаги инвестицион фаолиятга тегишли булган хусусиятларни узида мужассам этиб, улар бу ердаги инвестицион фаолиятни молиялаш-тиришни такомиллаштириш борасида тегишли к,арорлар к,абул килинаётган пайтда, бизнингча, ,исобга олинмоFи лозим.

1 "Узбекнефтьгаз" МХК ва АЖнинг тегишли йил-лардаги ,исобаг маълумотлари асосида тузилди. Узбекистан Республикаси Президентининг 2019 йил 9 июлдаги ПК-4388-сонли Карори 3-банди "Узбекнефтгаз" АЖ бошк,аруви тизимини такомиллаштириш ва самарали ташкилий тузилмасини шак-ллантириш, тизим бошк,арувида ортик,ча буFинларни к,иск,артириш ,амда таркибидан чик,аришга асосан "Узбуртунефтгаз"АЖ, "Узнефтгазк,азибчик,ариш"АЖ, "Узнефтмах,сулот"АЖ, "Узнефтгазмаш"АЖлар МХК таркибидан к,иск,артирилган, МХК АЖга айлан-тирилган ва "Узтрансгаз"АЖ унинг таркибидан чикарилган.

Олдин (юкорида) таъкидланганидек, энди мамлакатимиз нефть-газ корхоналари инвестицион фаолиятининг ,озирги а,воли ва унга хос булган тенденцияларни 2-курсаткич (яъни асосий капиталга инвестицияларнинг таркиби ва таркибий тузилмаси оркали ифодаланадиган инвестицион фаолиятга тегишли булган ,олат) оркали аниклашга ,аракат киламиз (2-расм).

2-расм маълумотларини та,лил килишга кири-шар эканмиз, аввало, республикамиз нефть-газ корхоналаридаги асосий капиталга инвестицияларнинг таркиби бошка корхоналардаги асосий капиталга инвестицияларнинг таркибидан фарк килмасдан, одатдагидек, уй-жойлар, бино ва иншоотлар, машиналар ва дастго,лар ,амда бошкалардан иборатлигини таъкидлаб утсак булади. Бирок, та,лил ишлари амалга ошири-лаётган 2011-2020 йиллар оралиFида улар тар-кибининг абсолют суммалардаги узгариши узига хос булган хусусиятларга эгалиги келти-рилган жадвал маълумотларидан яккол куриниб турибди. Уларнинг каторига, биринчи навбатда, бизнингча, бу ердаги асосий капиталга инвести-циялар ало,ида таркибларини характерловчи суммаларга тегишли булган курсаткичларнинг катъийлик, яъни баркарорлик характерига эга эмаслигини курсатиш мумкин. Бундай ,олатни уй-жойларга инвестицияларда 2013-2018 йиллар, бинолар ва иншоотларда 2014-2018 йиллар, машиналар ва дастго,ларда 2011-2012, 20162019 йиллар ва уларнинг "Бошкалар" гуру,ига

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 2(150)

кирувчиларда эса 2011-2015 йиллар ва 2017-2019 йилларда содир булган.

Фикримизча, республикамиз нефть-газ кор-хоналаридаги асосий капиталга инвестициялар алохида таркибларини характерловчи сумма-ларга тегишли булган юк,оридаги биринчи хусу-сиятдан унинг иккинчи хусусияти хам келиб чикади ва уни, бизнингча, куйидагича ифода-лаш мумкин: уй-жойларга йуналтирилган инве-стицияларнинг хажми айрим йилларда олдинги-сига нисбатан 4,0 мартагача ортган булса (маса-лан, 2015 йилга нисбатан 2016 йилда), бошка йилларда эса, аксинча, худди шунча мартага камайган (масалан, 2013 йилга нисбатан 2014 йилда); кулами (масштаби) биринчи холдагидек булмаса-да, деярли худди шундай манзара асосий капиталга инвестицияларнинг бошка куринишлари (масалан, бино ва иншоотлар буйича бундай холат 2014-2015 ва 2017-2019 йиллар, машина ва дастгохлар буйича 2011 -2012, 2016-2019 йиллар, "Бошкалар" буйича 2011-2015 ва 2017-2018 йиллар) учун хам хос: уларнинг хажми баъзи даврларда олдинги йилга нисбатан 4,0 мартадан купрокка ортган булса, бошка даврларда эса, аксинча, деярли шунча мартага камайган (2-расмга каранг).

Тадкикотларимиз натижаларининг

курсатишича, мамлакатимиз нефть- газ корхо-наларидаги асосий капиталга инвестицияларнинг таркибида "Бошкалар" гурухига кирувчи-ларга хос булган тахлил давридаги узгаришлар бу жараёнларга тегишли булган учинчи хусу-сиятни вужудга келтиради. Зеро, мантикий жихатдан олиб караганда, одатда, бу гурухга йуналтирилган инвестициялар асосий капиталга йуналтирилган жами инвестицияларнинг таркибида хал килувчи ахамиятга эга булмаслиги керак. 2-расм маълумотларининг курсатишича, бу талабга тахлил килинаётган 10 йил ичида факат бир марта (2018 йилда - 2,1%) катъий риоя килинган, холос. Колган барча йилларда унинг салмоFи 6,5%дан (2019 йил) 74,7%гача (2017 йил) етиб борган. Хатто, 2015-2017 йилларда бу гурухга кирувчи асосий капиталга йуналтирилган инвестицияларнинг салмоFи улар жамига нисбатан, мос равишда, 2015 йилда 58,7% ни, 2016 йилда 59,9% ни ва 2017 йилда, юкорида кайд этилганидек, 74,7%ни ташкил этган. Шунингдек, бу курсаткичнинг даражаси

2011-2014 йиллар оралиFида хам умумэътироф этилган меъёр даражасидан анча юк,ори дара-жаларда булган.

Бизнингча, бу ерда яна бир холатга жиддий эътибор бермок лозим. Гап бу уринда мамлакатимиз нефть-газ корхоналаридаги асосий капиталга инвестициялар таркиби ва таркибий тузилмасида кейинги йилларда (айникса, сунгги 2018-2020 йиллар оралитида) бинолар ва иншо-отларнинг катта салмокка эга булаётганлиги хусусида кетаяпти. Зеро, уларнинг салмоFи охирги 3 йилда, мос равишда, 80,5%, 87,7% ва 85,9%ни ташкил этган. Холбуки, гарчи керакли булса-да, бино ва иншоотлар нефть-газ корхо-наларида хам асосий капиталнинг нисбатан пассив кисмини ташкил этади. Шу нук,таи-назардан, жами асосий капиталга йуналтирилган инвести-цияларда уларнинг салмоFини бу даражагача ошириш, бизнингча, максадга мувофик эмас. Чунки бино ва иншоотларнинг салмоFини оши-ришга йуналтирилган инвестицион фаолиятни жадаллаштириш ва нефть-газ корхоналари махсулдорлигини ошириш уртасида корреля-цион боFликлик даражаси унчалик кучли эмас-лиги олдиндан маълум.

Аксинча, бу жараёнда республикамиз нефть-газ корхоналарида машиналар ва дастгохлар салмоFини оширишга к,аратилган инвестицион фаолиятни жадаллаштириш узининг маъносига эга. Бирок, афсуски, 2.1.2-расм маълумотларининг курсатишича, 2012 йилдан бошлаб, то 2019 йилгача бу корхоналарда машиналар ва дастгохларга йуналтирилган инвестицияларнинг салмоFи йилдан-йилга узлуксиз пасайиш (2012 йилда 42,3%, 2019 йилда эса - 5,6%, яъни салмок, карийб 8,0 мартагача пасайган) тенденциясига эгалиги билан характерланади. Вазиятнинг 2020 йилда (6,3%) олдинги 2019 йилга (5,6%) нисбатан бироз яхшилангани (0,7 ф.п.га) бу йуналишда килиниши керак булган хар кандай ишларга нисбатан, фикримизча, хеч кандай хотиржам-ликка асос була олмайди.

Шундай килиб, юкорида к,айд этилган муам-моларга нефть-газ корхоналаридаги асосий капиталга инвестицияларнинг таркиби ва тузил-маси нуктаи-назаридан караладиган булса, улар яна бир бор бу билдирилган фикрлар-нинг асосли эканлигини тасдик,лайди. Бу эса, уз навбатида, бу сохада бир к,анча муаммоларнинг

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 2(150)

мавжудлигидан (х,еч булмаганда, аник,лик кири-тиш, таркибий тузилмани оптималлаштириш (ок,илоналаштириш), унда асосий капитал актив кисмининг х,иссасини ошириш, х,исобга олиш ва бухгалтерия х,исобида акс эттиришни такомил-лаштириш ва х,.к.лар нуктаи-назаридан) дарак берадики, улар республикамиз нефть-газ кор-хоналарида инвестицион фаолиятни молиялаш-тиришни такомиллаштириш масалаларига нис-батан тегишли карорлар кабул килинаётганда, албатта, х,исобга олиниши керак. Бу уринда мам-лакатимиз нефть-газ корхоналари х,ар бири асосий капиталга инвестицияларнинг таркиби ва таркибий тузилмаси х,амда бу йуналишдаги инвестицион фаолиятнинг самарадорлигини ошириш буйича аник маълум бир даврга (маса-лан, навбатдаги 5 йилга) мулжалланган мах-сус Дастурга эга булиши ва бу борадаги ишлар ана шу дастур асосида амалга оширилишининг максадга мувофиклигини таъкидлаб утиш жоиз.

Эмпирик урганиш натижалари.

Нефть-газ корхоналарига хос булган хусуси-ятларни х,исобга олган х,олда инвестицион фаолиятни молиялаштиришнинг характерли белги-лари ва унга таъсир этувчи омиллар кенгай-тирилган тарзда аникланиб, улар тизимлашти-рилди, маблаFлардан фойдаланиш вариантла-рини танлаш оркали нефть-газ корхоналарида инвестицион фаолиятни молиялаштиришни такомиллаштириш йуллари белгиланган ва улар илмий-амалий жих,атдан асосланди, тармок корхоналари олдига куйилаётган вазифаларни х,исобга олиб «Узбекистон Республикаси нефть-газ корхоналарида асосий капиталга инвестицияларнинг уз маблаFлари х,исобидан молиялаш-тириш махсус Дастури» ишлаб чикилди;

Хулосалар.

Мамлакатимиз нефть-газ корхоналарида инвестицион фаолиятни амалга ошириш ва уни молиялаштириш амалдаги х,олати тах,лили доирасида нефть-газ корхоналари инвестицион фаолиятининг х,озирги ах,воли ва унга хос булган тенденцияларни аниклашга х,аракат килдик. Бирок, бизнинг фикримизча, юкорида баён этилганларни республикамиз нефть-газ корхоналарида инвестицион фаолиятни молиялаштиришни такомиллаштириш нуктаи-назаридан етарли даражада тулик деб булмайди. Бу туликликни таъминлаш мак,садида

юкоридагиларга кушимча равишда республикамиз нефть-газ корхоналарида инвестицион фаолиятни молиялаштириш манбалари, тартиби ва муаммоларини х,ам тах,лил к,илиб чик,мок, ва уларга таянган х,олда инвестицион фаолиятни молиялаштиришни такомиллашти-ришга хиз-мат килувчи тегишли хулосаларни чикариш максадга мувофик.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1. Мамлакатимиз нефть-газ корхоналарининг х,озирги шароитда соFлом фаолият курсатиши, жумладан, улар томонидан инвестицион фаолиятнинг кандай амалга оширилаётганлигига х,ам бевосита боFлик. Уз навбатида, инвестицион фаолиятнинг кай тарзда амалга ошири-лаётганлиги эса уни молиялаштириш масалаларига бориб такалади;

2. Нефть-газ саноати корхоналари инвестицион фаолиятининг х,озирги ах,волига бах,о бериш ва тегишли тенденцияларни аниклаш билан боFлик булган масалаларни, албатта, маълум бир мантикий кетма-кетликда куриб чикиш керак;

3. Нефть-газ корхоналаридаги инвестициялар умумий х,ажми узгаришига нисбатан 2011-2020 йиллар оралиFида бек,арорлик хос. Инвестицияларнинг катта кисми асосий капиталга инве-стицияларга туFри келса-да, бу даврда катъий бир тенденция таркиб топмаган ва у учун дои-мий равишда турли йилларда карама-карши йуналишда узгарувчанлик хос;

4. Ута мух,им ва ах,амиятли эканлигини х,исобга олган х,олда мамлакатимиз нефть-газ корхоналари асосий капиталга инвестицияларнинг таркиби ва таркибий тузилмаси буйича аник бир даврга мулжалланган махсус Дастурга эга булиши керак. Шунга мос равишда бу йуналишдаги ишлар шу дастурга мувофик равишда амалга оширилмоFи зарур;

5. Республикамиз нефть-газ корхоналаридаги асосий капиталга инвестицияларнинг молиялаштириш манбалари таркиби уларнинг уз маблаFлари, хорижий инвестициялар, карз маблаFлари ва бошкалар (хусусан, бюджетдан ташкари фондларнинг маблаFлари)дан ибо-рат. Бу уринда бюджетдан ташкари фондлар маблаFларидан манба сифатида фойдаланила-ётганлиги, энг аввало, бу корхоналарнинг мамлакатимиз иктисодиётида стратегик ах,амиятга эга эканлиги билан белгиланади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 2(150)

Адабиётлар руйхати:

1. ^^eMci^ Pecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2020 йил 4 aпpeлдaги «Heфть-гaз тapмoFининг мoлиявий бapкapopлигини omMpkim бyйичa б^инчи нaвбaтдaги чopa-тaдбиpлap ïyFpMc^a»™ ПК,-4664-тон кapopи.

2. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2019 йил 9 июлдaги "Ахрли вa иктиcoдиëтни энepгия pecypcлapи билaн бapкapop тaъминлaш, нeфть-гaз тapмoFини мoли-явий coFлoмлaштиpиш вa унинг бoшкapyв тизимини тaкoмиллaштиpиш чopa-тaдбиpлapи тyFpиcидa"ги ПК,-4388-тон K,apop^

3. Пoдшивaлeнкo Г.П., Лaxмeткинa H.И., Maкapoвa М.В. Инвecтиции: yчeбнoe пocoбиe. 3-e изд., пepepaб. и дoп. - М.: KHOPУС, 2006. - С.21.

4. Узбeк тилининг изox1ли лyFaти: 80000 дaн opтик cyз вa cyз биpикмacи. 5 жилдли. Ж.И. Е-М I Ïax1pиp x1aйъaти: Ï.Mиpзaeв (pax^ap) вa бoшк.; УзР ФА Тил вa aдaбиëт ин-ти. - Т.: "^e^ci^ миллий энциклoпeдияcи" Давлат илмий нaшpиëти, 2006. -Б.611.

5. Pycчa-yзбeкчa лyFaт. Икки тoмли. II том. П-Я. Узбeк Сoвeт Энциклoпeдияcи Бoш peдaк-цияcи. - Т.: 1984. - Б. 669.

6. Язык бизнeca. Тepмины. - Т.: «^ap^», 1995. - С.579.

7. Финaнcoвo-кpeдитный cлoвapь. Т. III. Р-Я. - М.: «Финaнcы и ^a^orna», 1988. - С.292.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ I ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 2(150)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.