Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА РАҚАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ ЖОРИЙ ЭТИШ МАСАЛАЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОН ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА РАҚАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ ЖОРИЙ ЭТИШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Рақамли технологиялар / рақамлаштириш / ақлли қишлоқ хўжалиги / автоматлаштирилган тизимлар / технология / учувчисиз қурилмалар / транспорт воситалари / автоматлаштириш / датчик / сенсор / дехқончилик / чорвачилик / балиқчилик / истеъмолчилар / Фермер / интеллектуал ферма.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Назаров Ҳусанбек Авазбек Ўғли

Ушбу мақолад аақлли қишлоқ хўжалигини юритишда рақамли технологияларни жорий этиш бўйича чет эл тажрибаси, шунингдек қишлоқ хўжалиги сохасида автоматлаштирилган тизимлардан фойдаланишга бўлган эҳтиёж ҳақида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА РАҚАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ ЖОРИЙ ЭТИШ МАСАЛАЛАРИ»

УЗБЕКИСТОН ЦИШЛОЦ ХУЖАЛИГИДА РАЦАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ

ЖОРИЙ ЭТИШ МАСАЛАЛАРИ Назаров Хусанбек Авазбек ^ли

Тошкент давлат иктисодиёт университети таянч докторанти,Озик овкат технологияси ва мухандислиги халккаро институти укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.11203757

Аннотация. Ушбу мацолад аацлли цишлоц хужалигини юритишда рацамли технологияларни жорий этиш буйича чет эл тажрибаси, шунингдек цишлоц хужалиги сохасида автоматлаштирилган тизимлардан фойдаланишга булган э^тиёж уацида суз боради.

Калит сузлар: Рацамли технологиялар, рацамлаштириш, ацлли цишлоц хужалиги, автоматлаштирилган тизимлар, технология, учувчисиз цурилмалар, транспорт воситалари, автоматлаштириш, датчик, сенсор, дехцончилик, чорвачилик, балицчилик, истеъмолчилар, Фермер, интеллектуал ферма.

Abstract. This article discusses foreign experience in the introduction of digital technologies in the conduct of smart agriculture, as well as the need for the use of automated systems in agriculture.

Keywords: Digital technologies, digitalization, smart agriculture, automated systems, technologies, drones, vehicles, automation, sensors, sensors, husbandry, livestock, livestock, consumers, farmers, intellectual farms.

КИРИШ

Бугунги кунда иктисодиётнинг барча сохаларида ракамли технологиялардан фаол фойдаланишни куришимиз мумкин.

Халк фаровонлигини оширишда асосий роллардан бирини уйнайдиган аграр соха хам бундан мустасно эмас. Бу йуналишда Узбекистонда кенг куламли ишлар олиб борилмокда, кишлок хужалигини тубдан узгартирадиган, сохага илгор ва инновацион ечимларни жадал жорий этадиган кишлок хужалигини ракамли трансформациясига каратилган катор йирик лойихалар амалга оширилмокда. Албатта белгиланган максадларга эришишда илмий ёндашув катта ахамиятга эга.

Нафакат битта соханинг, балки бутун мамлакатнинг тараккиёти айнан долзарб ва талаб килинадиган илмий тадкикотларга боглик. Шунга асосланиб, 2020 йилнинг 29 октябрида давлатимиз рахбари "2030 йилгача фанни ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисида"ги фармонни имзолади. Хужжатнинг максади илмий, интеллектуал ва молиявий ресурсларни тулик сафарбар килиш билан инновацион салохиятдан кенг фойдаланишни таъминлаш, келажакда фанни узлуксиз ислох килишнингустувор йуналишларини белгилашдан иборат.

МЕТОДОЛОИЯ

Таъкидлаш жоизки, бугун бу борада дастлабки кадамлар куйилди.

Шулардан бири Андижон технопаркида "Monterra" сунъий интеллект платформаси ёрдамида кишлок хужалиги ерларини бошкариш буйича инновацион пилот лойихаси амалга оширилмокда. Лойиха доирасида олтита йуналиш танланди, улар вектор форматида ракамлаштирилди ва онлайн платформага киритилди. Платформа спутник оркали олинган расмларни анализ килади. Ушбу дастурий восита Андижон вилоятидаги кластерлар мисолида иш олиб боради. Платформа ёрдамида кишлок

хужалиги ерлари эгалари тадкикот натижаларига кура сунъий йулдош технологияларидан фойдаланган холда керакли тавсиялар олишлари мумкин булади.

Электрон тизимнинг кулайлиги шундаки, у хосилни йигиб олгандан кейин хам махсулотни кайта ишлаш, кадоклаш, тозалаш, саралаш ва етказиб бериш жараёнида кулланилади. Аклли дехкончилик технологиялари юкори махсулдорлик ва сифатга эришиш, сув сарфи ва ишлаб чикариш харажатларини камайтириш, экинларни режалаштириш ва прогноз килишда хам мухим рол уйнайди. ^ишлок хужалигига инновацияларни жорий этиш сохасида энг аввало, мавжуд ер, сув ва бошка табиий ресурслардан окилона фойдаланиш имконини берувчи «Аклли кишлок хужалиги» концепциясига асосланган. ^ишлок хужалиги ишлаб чикаришининг замонавий синалган шаклларини жорий этиш, аграр секторда кишлок хужалиги ишлаб чикаришини максимал даражада автоматлаштириш, хосилдорликни ошириш ва молиявий курсаткичларни яхшилаш, шунингдек, мамлакат озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш имконини берувчи инновацион гоялар, ишланмалар ва технологияларни жорий этишга кумаклашиш каби вазифалардан иборат.

НАТИЖАЛАР

Президент фармонлари ва карорларига мувофик, 2020 йилдан бошлаб

кишлок хужалиги сохасида бозор механизмларини кенгайтириш, фермерларнинг кизикишини ошириш максадида давлат пахта ва галла учун бозор тартибини бекор килмокда. Шу муносабат билан давлатимиз рахбари 2020 йил 28 январдаги «2020 йилда Узбекистон Республикасининг кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган стратегиясида белгиланган вазифаларни амалга ошириш буйича чора-тадбирлар тугрисида» ги фармонни имзолади.

Концепциянинг асосий максадикишлокхужалигиэкинлари хосилдорлигини ошириш, чорвачиликнинг махсулдорлигини ошириш, кишлок хужалиги майдонларини касалликлардан, зараркунандалардан, шу жумладан хашаротлардан, бегона утлардан химоя килиш, шунингдек замонавий дехкончилик усулларини жорий этиш ва ишлаб чикариш куламини кутаришдир. Концепциянинг жорий этилиши туфайли далада мехнат унумдорлиги 30 фоизга ошади ва пахта териш тулик техника билан амалга оширилади. Биологик фаол моддаларга бой кишлок хужалиги экинларининг стрессга чидамли, серхосил, кучириладиган навларини яратиш 100 фоиз кафолатланган. Сунъий йулдош маълумотлари ва масофадан туриб зондлаш технологияларидан фойдаланиш кишлок хужалиги эрлари ва уларда этиштирилган экинлар холатини тез ва аник бахолашга имкон беради. Яна бир мухим йуналиш - "аклли иссикхона" технологиясидан фойдаланган холда лойихалаштирилган объэктлар сонини 500 тага этказиш. Чорвачиликда автоматлаштирилган ишлаб чикариш тизими жорий этилади, бунинг натижасида махсулот таннархи 15 фоизга пасаяди.

^ишлок хужалигини ракамлаштириш масаласида албатта ривожланган мамлакатлар тажрибасига таянган холда амалга ошириш максадга мувофикдир. Дунёда «аклли» кишлок хужалигига утиш секинлик билан, аммо ишончлик тарзда амалга ошириляпти. Бозорнинг катта кисми (53 фоизи) Шимолий Америкада жойлашган. 1Т-технологиялар ер майдонларида асосан дон экинлари етиштиришда фаол кулланиляпти ва бу «аник дехкончилик» номи билан аталяпти. Умуман олганда, куплаб мамлакатлар «аналог»дан «аклли»га утиш оркали уз кишлок хужалигини фаол ривожлантириб бораётганини тасдиклашяпти.

Албатта, буларнинг устида ишлаш учун хозиргидан тамомила бошкача машиналар ва агрегатлар керак. Таъкидлаш жоизки, кишлок хужалиги техникалари ишлаб чикарувчи дунёнинг етакчи компаниялари уз тараккиёт стратегияларини дехкончилик жараёнларини ракамлаштириш ва автоматлаштириш эхтиёжларидан келиб чиккан холда белгилаб олишни аллакачон бошлаб юборишган.

Масалан, А^Шнинг Жон Дир (Deere & Company) компанияси кишлок хужалиги техникалари ишлаб чикариш буйича дунёда етакчилардан бири. Компания уз тракторларига IoT (Internet of Things - нарсалар интернети) датчиклари ва веб-интерфейслар билан куллаб-кувватланган мажмуаларни жорий этишга киришган. Аграр техникалар сохасида «аклли» курилмаларни куллаш даражаси буйича Европа хозирча А^Шдан ортда колмокда.

Учувчисиз транспорт воситалари. Tractica консалтинг компанияси маълумотига кура, 2024 йилга бориб, кишлок хужалиги роботлари етказиб бериш 32 мингтага ошиб, 594 минг бирликни ташкил этади. Тахлилчилар аграр ишлаб чикариш комплекси (АИЧК)да роботлар куллашнинг куйидаги мухим сохаларига эътибор каратишади:

- хайдовчисиз тракторлар ва учиш аппаратлари;

- моддий ресурсларни бошкариш;

- кишлок хужалиги вегетацияси автоматлаштирилган тизимлари;

- урмон ва ер ости бошкаруви;

- корамол фермаларини бошкаришнинг автоматлаштирилган тизимлари.

Трактор ва юк ташувчи машиналарга урнатилган узиюрар тизимларнинг инсон

омили таъсирини камайтириш билан бир каторда, яна бир мухим афзаллиги бор: улар дон ва ёнилги угирлигини камайтиришга имкон беради.

Интеллектуал фермаларда нафакат хайдовчисиз транспорт воситалари, балки камера ва юкори сезувчи сенсорлар билан таъминланган учувчисиз учиш аппаратларидан хам фойдаланиш мумкин. Улар бир неча соат давомида кишлок хужалиги участкаларида тадкикот олиб бориш, камера ва сенсорлар ёрдамида йиккан маълумотларни фермерга етказиш, майдонлар электрон харитасини 3D форматда яратиш, экинларни самарали угитлаш максадида меъёрлаштирилган вегетация индексини хисоблаш, олиб борилаётган ишларни хатлаш, ерни химоялаш ва бошка имкониятларга эга. Хрзирда учувчисиз курилмалардан А^Ш, Хитой, Япония, Бразилия ва ЕИ мамлакатлари кишлок хужаликларида кенг фойдаланилмокда.

Дехкончиликда датчик ва сенсорлардан фойдаланиш - интеллектуал ферма ташкил этишда мухим кадам хисобланади. Унлаб квадрат километр жойдан улар радио каналлар оркали назоратдаги объектлар холати - асосан, тупрокнинг намлик даражаси, харорат, усимликнинг согломлик даражаси, ёнилги захираси ва бошка мухим параметрлар хакида узлуксиз маълумот етказиб тура олади.

Масалан, назорат нукталарига урнатиладиган сенсорлар тупрок хусусиятларининг асосий тизимларини аниклашга мослаштирилган. Датчиклар эса табиий хилма-хиллик (релеф, тупрок тури, ёруглик, об-хаво, бегона утлар ва зараркунандалар микдори), касалликка чалинган усимлик, хосилдорлик хакида олдиндан маълумот беради. Сенсор ва датчиклар нафакат экин етиштиришга, балки хосилни тулик саклашга хам ёрдам беради. Буларнинг бари усимликларни парваришлашга акл билан ёндашувни таъминлайди.

Электрон курилмалар чорвачилик ва баликчилик хужалигини самарали бошкаришга хам ёрдам беради - корамоллар жойлашган жой ва об-хаво узгаришларини

назорат килади. Бундай курилмалар оркали фермерлар аллакачон жониворлар хомиладорлиги, согиш вакти ва касаллик белгиларини аниклашни урганиб олишган.

^орамолларни сунъий йулдош оркали назорат килувчи «FindMySheep» машиналараро ечими бунга ажойиб мисол була олади. Бу тизим датчиклари харитада хар кандай хайвоннинг харакатини курсатиб, уларни бириктириб туради. «General Alert»нинг бошка бир тизими эса фермалардаги хайвонларни кузатиш билан бирга, уларнинг саломатликларини хам текширади. МУ^ОКАМА

^ишлок хужалигига интеллектуал технологияларни жорий этиш

истеъмолчилари, албатта, фермерлар ва фермер хужаликлари рахбарларидир. Технологик провайдерлар эса етказиб берувчилар хисобланади. Улар истеъмолчилар учун инновацион дастурлар ёки мобил иловалар, М2М ускуналари,датчикларвакузатувкурилмалари,алокаканаллари, маълумотларни тахлил килиш воситалари ва бошка аклли ечимлар ишлаб чикиш учун жавобгардир.

Аммо, хар бир ферма (хар бир фермер) хам интернетга уланган эмас. Х,атто тармокка уланиш учун унча катта булмаган фермага етарлича сармоя лозим. Бюджети кам хужаликларга кандай ёрдам бериш керак?

Япониянинг «SoftBank» медиакорпорацияси эса июль ойида Колумбияда аклли датчиклар парвози синовини якунлади. Шоли майдонлари учун мулжалланган бу курилма тупрок ва сувнинг озукавий микдори, намлик ва харорат даражасини улчайди хамда йигилган маълумотларни смартфонлар оркали хар бир фермерга индивидуал жунатади.

Узининг барча афзалликларига карамай, аклли кишлок хужалиги хали ривожланишнинг бошлангич боскичида. А^Ш нинг "Trimble" компанияси хисоботига кура, дунёдаги хар туртта фермадан факат биттаси маълумотлар йигиш базасидан фойдаланади. Бунга молиявий омиллар (бундай инфратузилмани ташкил этиш фермерлар томонидан салмокли дастлабки сармоя талаб килади) асосли тусик булиб турибди. Бундан ташкари, маълумотлар хавфсизлиги, дехкончиликдаги узига хос сиёсат ва об-хаво хам аксарият фермерларни иккилантиради. ХУЛОСА

Узок йулни босиб утган технологиялар хамон ривожланишда. Бугунги

кунга келиб, веб-интерфейсли курилмалар ва хизматлар анча куп оммалашди, шунинг учун хам нарсалар интернетига булган кизикиш рекорд даражада юкори уринни банд этиб турибди. Фермерликнинг анъанавий усуллари усиб бораётган озик-овкат талабига тенглаша олмайди, шу боис фермерлар аклли кишлок хужалигига тобора купрок мурожаат килишмокда. Ва бу келажаги порлок ягона соха булишига шубха йук.

Хулоса килиб айтганда, юртимиз замини серхосил, бахорда таёк суксак кузда мева беради. Лекин, ахолимизнинг йилдан йилга купайиб бораётганини, сув, электр энергияси ва бошка табиий захираларимизнинг чекланганини инобатга олсак, «аклли» кишлок хужалигининг накадар ахамияти катталигини англаб етамиз. Шундай экан, аграр сохага замонавий тизимни татбик этиш мухим вазифалардан биридир.

REFERENCES

1. Ш. М. Мирзиёев. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. / Тошкент: "Узбекистон", 2017.

2. Назаров Х., Исомиддинов И. Ракамли Иктисодиётга Утиш Жараёнидаги Муаммолар Ва Ечимлар //Nashrlar. - 2023. - С. 366-369..

3. Махкамович А. A., Авазбек Угли Н. Х. Кишлок Хо 'Жалиги Тармог 'Ини Замонавий Ахборот Технологиялари Оркали Ракамлаштириш Ва Инновацияларни Жадаллаштириш Истикболлари //Ко 'Кон Университети Хабарномаси. - 2023. - Т. 9. -С. 26-30.

4. Охунжон угли А. Б. Микромодулли Музлатгичларнинг Термоэлектрик Совутишида Пелътье Эффектидан Фойдаланишни О 'Рганиш //Икро Индехинг. - 2024. - Т. 8. - №. 1.

5. Б. Кулматова. Д. Буранова. "Таълим жараёнида электрон таълим ва ананавий таълимнинг интеграцияси".НамДУ илмий ахборотномаси.2020 йил 2-сон.366- 373 бет.

6. Бахтиёр УГЛи К. М. Типи Бузиладиган Гипербола-Параболик Тенглама Учун То 'Г 'Ри Ва Тескари Масаланинг Корреклиги Х,а;ида: Ви Романовский Номидаги Математика Институти Физика-Математика Фанлари Доктори Сз Джамалов Такризи Остида //Икро Индехинг. - 2024. - Т. 8. - №. 2 (2). - С. 216-224. 6. Б. Кулматова, З. Запаров, Д. Буранова, "Способы защити от интернет- мошенничеств". Научно-методический журнал "Academy". Россия. 2019 декабрь.

7. Б. Кулматова, Д. Буранова, "Требования к созданию электронных образовательных ресурсов и технологии их использования". Научно- методический журнал "Academy". Россия. 2019 июль.

8. Авазбек Угли, Н. Х. (2023). Мультисервисли Тармокни Тезкор Бошкариш Усуллари. Узбекистонда Фанлараро Инновациялар Ва Илмий Тадкикотлар Журнали, 2(17), 611615.

9. Боймирзаев Ф. Р. Параллел Тип Узгариш Чизиг 'Ига Эга Параболик-Гиперболик Типдаги Тенглама Учун Интеграл Улаш Шартли Чегаравий Масала //Узбекистонда Фанлараро Инновациялар Ва Илмий Тадкикотлар Журнали. - 2023. - Т. 2. - №. 19. - С. 715-727.

10. Рахматжон Угли Б. Ф. Аралаш Тенглама Учун Интеграл Улаш Шартли Чегаравий Масала //Иссн 2181-4120 Волуме 1, Иссуе 32 Новембер 2023. - 2023. - С. 123.

11. Рахматжон Угли Б. Ф. О 'Згариш Чизиг 'Ига Эга Параболик-Гиперболик Типдаги Тенглама Учун Интеграл Улаш Шартли Чегаравий Масала //Икро Индехинг. - 2024. -Т. 8. - №. 1.

12. www.strategy.uz

13. www.norma.uz

14. https://www.xabar.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.