Научная статья на тему 'Ўзбекистон иқтисодиётининг барқарор ўсишига солиқ сиёсати таъсирининг таҳлили ва прогнози'

Ўзбекистон иқтисодиётининг барқарор ўсишига солиқ сиёсати таъсирининг таҳлили ва прогнози Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
146
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
солиқ / имтиёз / ЯИМ / солиқ сиёсати / солиқ тизими / инфляция / солиқ тўловчилар / тушум / иқтисодий ўсиш / прогноз / таҳлил. / Tax / a privilege / gross national product / a tax policy / tax system / inflation / the tax bearer / receipts / economic growth / prognosis / the analysis

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ашурова Н. Б.

Мақолада Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётининг барқарор ўсишига таъсир этувчи макроиқтисодий кўрсаткичларга изчиллик билан амалга оширилаётган солиқ сиёсати кўрсаткичларининг таъсири ҳамда уларни омилий таҳлиллаш ва узоқ муддатли прогнозлаш бўйича хулоса ва амалий таклифлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ANALYSIS AND PROGNOSIS OF TAX POLICY INFLUENCE ON STABLE ECONOMIC GROWTH IN UZBEKISTAN

On the basis of complex researches there are provided analyses of taxing policy influence on macro-economic growth rates. As well, developed suggestions for Uzbekistan stable economic growth, on the basis of perfection of tax policy.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистон иқтисодиётининг барқарор ўсишига солиқ сиёсати таъсирининг таҳлили ва прогнози»

Ашурова Н.Б.

Навоий Давлат кончилик институти доценти, и.ф.н.

УЗБЕКИСТОН ИКТИСОДИЁТИНИНГ ВАРКАРОР УСИШИГА СОЛИК СИЁСАТИ ТАЪСИРИНИНГ ТА^ЛИЛИ ВА ПРОГНОЗИ

АШУРОВА Н.Б. УЗБЕКИСТОН ИКТИСОДИЁТИНИНГ БАРК.АРОР УСИШИГА СОЛИК СИЁСАТИ ТАЪСИРИНИНГ ТАЦЛИЛИ ВА ПРОГНОЗИ

Маколада Узбекистон Республикаси иктисодиётининг баркарор усишига таъсир этув-чи макроиктисодий курсаткичларга изчиллик билан амалга оширилаётган солик сиёсати курсаткичларининг таъсири х,амда уларни омилий тах,лиллаш ва узок муддатли прогнозлаш буйича хулоса ва амалий таклифлар келтирилган.

Таянч иборалар: солик, имтиёз, ЯИМ, солик сиёсати, солик тизими, инфляция, солик туловчилар, тушум, иктисодий усиш, прогноз, тах,лил.

АШУРОВА Н.Б. АНАЛИЗ И ПРОГНОЗ ВЛИЯНИЕ НАЛОГОВОЙ ПОЛИТИКИ НА СТАБИЛЬНЫЙ ЭКОНОМИЧЕСКИЙ РОСТ УЗБЕКИСТАНА

Приведены выводы и результаты комплексного анализа влияния налоговой политики на стабильный экономический рост в Республике Узбекистан. На основе проведенных исследований разработаны практические предложения по долгосрочному прогнозированию макроэкономических показателей.

Ключевые слова: налог, льгота, ВВП, налоговая политика, налоговая система, инфляция, налогоплательщик, поступления, экономический рост, прогноз, анализ.

ASHUROVA N.B. ANALYSIS AND PROGNOSIS OF TAX POLICY INFLUENCE ON STABLE ECONOMIC GROWTH IN UZBEKISTAN

On the basis of complex researches there are provided analyses of taxing policy influence on macro-economic growth rates. As well, developed suggestions for Uzbekistan stable economic growth, on the basis of perfection of tax policy.

Keywords: the Tax, a privilege, gross national product, a tax policy, tax system, inflation, the tax bearer, receipts, economic growth, prognosis, the analysis.

Мамлакатимиз узининг ички ва ташки вазифаларини, турли ижтимоий, иктисодий ва сиёсий чора-тадбирларни амалга оши-риши учун зарур булган мабла*ларнинг асосий кисми соликлар оркали тупланади. Жумладан, мамлакатимизда тадбиркорлик фаолиятидан ундириладиган соликлар республика ва мацаллий бюджетлар даромадларини шакллантиради, давлат ижтимоий дастурлари учун молиявий асос яратади, солик, туловчи юри-дик цамда жисмоний шахсларнинг тадбиркорлик фаолияти-ни бошкаради, уларнинг табиий ресурслардан унумли, окилона фойдаланишга булган интилишини ратбатлантиради, нарх бел-гилашга узининг таъсирини курсатади, ацолининг турмуш да-ражасини тартибга солиб туришга ёрдам беради.

Республикамизда баркарор иктисодий усишни таъминлаш ва иктисодий ислох,отларни чукурлаштиришда мамлакатни модернизациялаш ва иктисодиётнинг бар-ча сох,аларини янада ривожлантириш мух,им урин эгаллайди. Жамиятнинг иктисодий ри-вожланиши жуда серкирра жараён булиб, у иктисодий усиш, иктисодиётдаги тарки-бий узгаришлар, ах,оли х,аётининг сифа-ти ва шарт-шароитларининг такомиллашу-вини уз ичига олади. У х,еч качон бир текис, юкорилаб борувчи чизик буйича руй бер-майди. Иктисодий ривожланиш юксалиш ва инкироз даврларини, иктисодиётдаги микдор ва сифат узгаришларни, ижобий ва салбий томонларни уз ичига олиб, нотекис боради.

Мамлакат иктисодиётини модернизациялаш жараёнида солик тизимида х,ам иктисодий ислох,отлар амалга оширилмокда. Мамлакатимизда амалга оширилаётган солик сиёсатини янада такомиллаштириш, соликларнинг фискал ва раFбатлантирувчи функцияларини кучайтириш х,амда кичик бизнес субьектларини ривожлантириш ва иктисодиётда тутган урнини ошириш бугун-ги куннинг энг мух,им масалаларидан бири булиб колмокда. Хар кандай мамлакат-нинг иктисодий баркарорлиги бевосита шу мамлакатнинг молиявий курсаткичларига, ах,олининг яшаш шароитига, иш кучининг салох,иятига караб бах,оланади. Албатта, бу фаолиятларни амалга ошириш молиявий маблаFларни талаб этади. Мамлакатимизда, бир томондан, бюджет даромадларини баркарор шакллантиришни таъминлаш ва-зифасини соликлар оркали х,ал этиш йулга куйилган булсада, иккинчи томондан, тад-биркорлик ташаббусини куллаб-кувватлаш, иктисодиётни таркибий кайта куришнинг асоси булмиш инвестиция ва хужалик фаол-лигини оширишни раFбатлантириш вазифаси бевосита соликлар зиммасига юклатилди.

Президентимиз И.А.Каримов таъкид-лаб утганларидек, "2013 йилда мутаносиб ва баркарор давлат бюджетини шаклланти-риш максадида солик маъмурчилигини янада такомиллаштириш ва эркинлаштириш, мах,аллий бюджетларнинг даромад кисмини мустах,камлаш, бутун солик тизимини сод-далаштириш ва унинг ошкоралигини таъминлаш буйича тегишли тадбирлар кузда

тутилмокда. Шуларнинг х,исобидан солик юки даражасининг ошмаслиги таъминланиб, ялпи ички мах,сулотга нисбатан бу курсаткич 21,3 фоизни ташкил этади"1.

Бугунги кунда мамлакатимизда кенг кам-ровли солик ислох,отлари олиб борилмокда. Бу эса, уз навбатида, ах,оли реал даромадла-ри усиши, ишлаб чикаришни модернизация килиш, кичик ва хусусий тадбиркорликни куллаб-кувватлашни раFбатлантирадиган са-марали солик тизимининг вужудга келишига хизмат килмокда.

Шундай экан, олиб борилаётган тадкикот ишининг асосий мазмун-мох,ияти Узбекистон иктисодиётининг баркарор усишига таъсир этувчи макроиктисодий омиллар (ЯИМнинг усиши суръати, инфляция даражаси, ах,оли бандлиги, иктисодиётдаги кичик бизнес улу-ши кабилар) билан бир каторда мамлакатимизда изчил амалга оширилаётган солик сиёсати (солик ставкалари, тушумлари ва имтиёзлари каби) курсаткичларининг таъ-сирини омилий тах,лиллаш ва узок муддатли прогнозлаш буйича мух,им хулоса ва амалий таклифлар ишлаб чикишдан иборат.

ЯИМ усиш суръатининг асосий макроиктисодий ва бошка омиллар мажмуи

Х = {х1,х2,...,х6^,а } таъсирида 2013-2015 йиллар мобайнида узгариши куйидаги мос куп омилли чизикли регрессия тенгламаси оркали ифодаланди:

ЯИМ(Х,0 = -0,679 - 0,23*! + 0,769Х2 -

- 0,001x3 + 0,017х4 - 0,021х5 + (1)

+ 0,49 Ъс6 + 0,34/;

^ = 0,982;^ = 15,309 >- ^ = 0,063. (2)

бунда: X = {х1,х2,...,х6 } - асосий макроиктисодий омиллар, яъни х1 - инфляция даражаси; х2 - ЯИМнинг ах,оли жон бошига усиши, %; х3 - иктисодиётда банд булганларнинг умумий сонидаги улуши, %; х4 - солик туловчилар сони (минг киши); х5 - юри-дик шахслар сони, мингта; х6 - солик имти-

1 Каримов И.А. Бош максадимиз кенг куламли ислох,отлар ва модернизация йулини катъият билан да-вом эттириш. Т;- "Узбекистон" - 2013 йил. 21 бет

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 1

12 %

10 8 6 4 2 0

1-расм. Узбекистонда ЯИМ усиши ва солик; имтиёзларининг узгариши динамикаси

—♦— ЯИМ усиши, % " Солик имтиёзлари, ЯИМга нисбатан % хисобида

ёзлари, ЯИМга нисбатан % х,исобида; 1 - вакт (тренд) омили, йил; а - регрессия хатолиги.

Юкоридаги (2) ифодада келтирилган статистик мезонлар (К2, Фишер мезони) шун-дан далолат бериб турибдики, (1) ифода ЯИМ усиши микдорини ишончли тарзда прогноз килиш имконини беради.

ЯИМ усишига таъсир этувчи асосий макроиктисодий омиллар гурух,ига киритил-ган омил-курсаткичлар эса куйидаги (3)-(8) трендли регрессия тенгламалари оркали ^акконий ва ишончли ифодаланди, жумла-дан:

^ = -0,0008Г4 + 0,0306^ -0,45Ш2 + + 2,8762* + 0,9417, К2 = 0,7632;

х2 = 0,0335Г3 - 0,7003Г2 + 4,3086*--0,3167, Л2 =0,7727;

х3 = 9,66651п(0 + 54,509, Д2 = 0,941; (5)

х4 =494,73/0Дб, Я2 = 0,9664; (6)

х5 =307,9*0'2679, Я2 = 0,9521; (7)

х6 = 1,33381п(0 + 2,4653, Я2 = 0,9417. (8)

Узбекистонда ЯИМнинг усиши ва унга ижобий таъсир этувчи солик имтиёзларининг 2003-2015 йиллардаги узгариши динамикаси 1-расмда тасвирланган, 1-жадвалда эса тах,лил ва прогноз маълумотлари келтирилган.

Айнан шу курсаткичнинг истикболдаги 2016-2020 йиллар учун прогноз х,исоб-китобларини амалга оширишда 2003-2012 йиллардаги ретроспектив кузатишлар ва 2013-2015 йилларга (1) формула буйича х,исобланган (синергетик) маълумотлар кулла-нилиб, куйидаги мос, ишончли чизикли куп омилли регрессия тенгламаси кулланилди:

ЯИМ\Х) = 0,2056-0,087^ +0,76х2 +0Д576сс3 --0,141&с4 +0,0133лг5 -0,0133Ьс6 + 0,5495*:7 + (9) + 0,5495х8 +0,0439Х9.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 1

1-жадвал

Узбекистонда Я ИМ усишининг куп омилли тадлили ва прогнози*

Йил ЯИМ усиши,% (У) Инфляция даражаси, % (х1) ЯИМ/ ахрли, % (х2) Иктисодиёт- да банд булганлар, % (хЗ) Солик; туловчилар сони, минг киши (х4) Юридик шахслар сони, мингта (х5) Солик; имтиёзлари, ЯИМга нисбатан,% (Кб) Тренд ©

2003 4,2 3,8 3,2 56,1 499,5 317,1 2,5 1

2004 7,4 3,7 6,5 57,2 540,8 353,4 зд 2

2005 7,0 7,8 6,6 64,8 574,6 395,9 3,9 3

2006 7,5 6,8 6,8 69,1 649,0 477,1 4,5 4

2007 9,5 6,8 8,8 72,1 644,3 489,4 4,8 5

2008 9,0 7,8 8,5 73,1 663,9 501,8 5,1 6

2009 8,1 7,4 6,3 73,9 664,3 493,2 5,3 7

2010 8,5 7,3 6,7 74,3 682,4 521,4 4,8 8

2011 8,3 7,6 5,5 74,8 699,6 543,3 5,5 9

2012 8,2 7,0 6,6 75,7 721,0 602,9 5,3 10

2013 9,5 7,0 6,9 77,7 726,1 585,3 5,7 11

2014 10,3 6,7 7,5 78,5 736,3 599,1 5,8 12

2015 11,5 6,4 8,6 79,3 745,8 612,1 5,9 13

* Узбекистан Республикаси ДСК^ маълумотлари асосида муаллиф ишланмаси.

бунда: х1 - инфляция даражаси; х2 - ЯИМ-нинг ах,оли жон бошига усиши, %; х3 - КБнинг ЯИМдаги улуши, %; х4 - иктисодиётда банд булганларнинг умумий сонидаги улуши, %; х5 - солик туловчилар сони (минг киши); х6 -юридик шахслар сони (минг); х7 - солик им-тиёзлари, ЯИМга нисбатан % х,исобида; х8 -солик имтиёзлари, солик тушумига нисбатан фоиз х,исобида.

Хисобланган мезонлар (9) конуниятнинг омил-курсаткичлар мажмуи оркали х,акконий ва ишончли ифодаланганини курсатади.

ЯИМнинг омил-курсаткичлар узгариши таъсирида 2020 йилгача булган истикболли даврда баркарор усиш суръатлари сакланиб колиши 2-жадвалда келтирилган.

Жадвалдан куриниб турибдики, мамала-кат иктисодиётининг 2013-2020 йиллардаги истикболда баркарор усишини таъминлаш-да окилона олиб борилаётган солик сиёса-ти курсаткичлари, яъни солик туловчи жис-моний ва юридик шахслари сони х,амда улар-га берилаётган солик имтиёзларининг анча ошиши, ана шу имтиёзларнинг солик тушумига нисбатан улуши 32-33% даражасида баркарорлашуви оркали таъминланади.

Бажарилган тадкикот ишининг энг мух,им ва амалий ах,амиятли булган нати-

жаларидан бири шуки, ишда мамлакати-миз иктисодиётининг баркарор усиш дара-жасини истикболли прогнозлаш жараёнида куп вариантли (х,олатли, вазиятли) тажриба х,исоб-китобларини бажариш "сценарий"си ишлаб чикилган. 3-жадвалда Узбекистонда 2015-2020 йилларда ЯИМ усиш суръати-нинг окилона солик сиёсатига боFлик х,олда узгаришини тадкик килиш буйича олинган айрим натижалар келтирилган.

Умуман, юкорида таклиф этилган ёндашув, ишланмалар ва тажриба х,исоб-китоблари асосида Узбекистон иктисодиётининг баркарор усишига таъсир этувчи макроиктисодий омиллар (ЯИМнинг усиши суръати, инфляция даражаси, ах,оли бандли-ги, КБ улуши кабилар) каторида мамлакати-мизда изчил амалга оширилаётган солик си-ёсати (солик туловчилар таркиби, солик имтиёзлари) курсаткичларининг таъсирини х,ам омилий тах,лиллаш ва узок муддатли прогнозлаш буйича куйидаги мух,им хулоса ва амалий таклифларни баён этишимиз мумкин:

1. Иктисодиётнинг баркарор усиш курсат-кичининг узок истикболдаги прогноз х,исоб-китобларини амалга оширишда дастлаб-ки ретроспектив кузатишлар ва дастлабки (киска ёки урта муддатли) "синергетик" маъ-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 1

2-жадвал

Узбекистонда ЯИМ усишининг куп омилли тахлили ва прогнози**

Йил ЯИМ усипш,% (У) Инфляция даражаси, % (XI) ЯИМ/ вдоли, % (х2) КБ субь-ектларининг Я^Мдаги улупш, % (хЗ) Иктисодиёт- дабавд булганлар,% (х4) Солик туловчилар сони, минг киши (х5) Юридик шахслар сони, мингта (хб) Солик имтиёзлари, ЯИМга нисбатан,% (х7) Солик имтиёзлари, солик тушум-ларига нисб.,% (х8) Тренд(О

2003 4,2 3,8 3,2 35,0 56,1 499,5 317,1 2,5 15,1 1

2004 7,4 3,7 6,5 35,6 57,2 540,8 353,4 3,1 19,3 2

2005 7,0 7,8 6,6 38,2 64,8 574,6 395,9 3,9 22,5 3

2006 7,5 6,8 6,8 42,1 69,1 649,0 477,1 4,5 26,9 4

2007 9,5 6,8 8,8 45,7 72,1 644,3 489,4 4,8 28,2 5

2008 9,0 7,8 8,5 48,2 73,1 663,9 501,8 5,1 29,2 6

2009 8,1 7,4 6,3 50,1 73,9 664,3 493,2 5,3 30,0 7

2010 8,5 7,3 6,7 52,5 74,3 682,4 521,4 4,8 29,2 8

2011 8,3 7,6 5,5 54,0 74,8 699,6 543,3 5,5 30,4 9

2012 8,2 7,0 6,6 54,6 75,7 721,0 602,9 5,3 31,0 10

2013 9,5 7,0 6,9 59,0 77,7 726,1 585,3 5,7 32,6 11

2014 10,1 6,7 7,2 61,5 78,5 736,3 599,1 5,8 33,2 12

2015 10,7 6,4 7,5 63,9 79,3 745,8 612,1 5,9 33,8 13

2016 10,2 6,6 7,7 60,9 81,8 747,1 589,7 5,8 32,8 14

2017 10,3 6,9 8,1 61,9 84,9 754,0 602,3 6,1 33,0 15

2018 юд 7,4 8,3 63,0 89,0 760,3 612,6 6,4 33,0 16

2019 9,3 7,0 7,9 63,9 94,4 766,4 620,5 6,7 32,7 17

2020 9,1 6,0 6,7 64,9 100,0 772,0 626,1 9,0 32,2 18

** Узбекистан Республикаси ДСК^ ва 1-жадвал маълумотлари асосида муаллиф ишланмаси.

3-жадвал

Узбекистонда 2015-2020 йилларда ЯИМ усиш сурьатининг солик сиёсатига бог лик холда узгариши * * *

№№ Вариант (здапат) тавсифи Солик туловчилар сони, минг киши Солик имтиёзлари, % ЯИМнинг йиллик усиши, %

ЯИМга нисбатан Солик тушумига нисбатан 2012 й. амалда 2015 й. прогноз 2015 йил 2012 йилга нисбатан 2020 й. прогноз 2020 йил 2015 йилга нисбатан

1. Тадцицот ишидаги (2)-(9) дисоблар мажмуаси варианта (дастлабки >?олат) 721,0; 745,8; 772,0 5,3; 5,9; 9,0 31; 33,8; 32,2 8,2 10,7 2,5 10,8 0,1

2. Солик; туловчилар йилига 1% купайиб, бопща омиллар - 2012 йил даражасида сакланади 721,0; 743,7; 774,1 5,3 31 8,2 9,7 1,5 9,1 -0,6

3. Солик имтиёзлари Я^Мга нисбатан йилита 1% купайиб, бопща омиллар - 2012 йил даражасида сакланади 721,0 5,3; 8,3; 13,3 31 8,2 10,8 2,6 12,7 1,9

4. Солик имтиёзлари Я^Мга нисбатан трендли купайиб, бопща омиллар - 2012 йил даражасида сакланади 721,0 5,3; 5,9; 7,0 31 8,2 9,6 1,4 9,3 -0,3

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5. Солик имтиёзлари солик тушумларига нисбатан йилига 1% купайиб, бопща омиллар - 2012 йил даражасида колади 721,0 5,3 31; 34; 39 8,2 10,8 2,6 13,1 2,3

6. Солик имтиёзлари солик тушумларига нисбатан трендли узгариб, бопща омиллар - 2012 йил даражасида колади 721,0 5,3 31; 33,8; 32,2 8,2 9,6 1,4 9,3 -0,3

*** Муаллиф хисоб-китоблари.

лумотлар асосида тузиладиган мос, ишончли куп омилли ва трендли регрессия тенглама-лар куринишидаги (1)-(9) эконометрик маж-муадан "сценарий"ли, яъни куп вариантли тажриба х,исобларида фойдаланиш максадга мувофикдир.

2. Хисоб-китобларга кура, ЯХМнинг 2015-2020 йиллардаги юкори усиш суръ-

атлари (йилига 10,8-13,1%), иктисодий баркарорликнинг х,исобга олинган бошка макроиктисодий омилларининг 2012 йил-ги даражаси сакланиб колган х,олда, амалда-ги солик имтиёзларининг солик тушумларига нисбатан олинган улушини йилига 1% оши-риб бориш (3-жадвалдаги 5-вариант ечими) эвазига эришилиши мумкин.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Бош максадимиз кенг куламли ислох,отлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. - Т.: "Узбекистон", 2013 йил.

2. Узбекистон Республикасининг Солик кодекси. - Т.: "Адолат", 2013.

3. Гадоев Э.Ф., Кузиева Н.Р., Ашурова Н.Б. Солик сиёсати стратегияси (укув кулланма). - Т.: EL-PRESS. 2013.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.