Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ФИСКАЛ СИЁСАТИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОН ФИСКАЛ СИЁСАТИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
3
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Пардаев Ф.Ғ.

Фискал сиёсат бир қанча асосий мақсадларга эга бўлиб, уларни макроиқтисодий ва микроиқтисодий деб ажратиш мумкин. Макроиқтисодий мақсадларга иқтисодий ўсиш ва ривожланишни рағбатлантириш, ишсизликнинг камайиши, инфляция назорати ва барқарор макроиқтисодий муҳитни сақлаш киради. Микроиқтисодий мақсадлар эса, бу иқтисодиётнинг айрим тармоқларини қўллаб-қувватлаш, даромадларни тақсимлаш ва тенгсизликни камайтириш, аҳолининг ижтимоий ҳимояси ва фаровонлигини таъминлашни айтиш мумкин. Демак, иқтисодиётни тартибга солишнинг асосий воситаларидан бири бу фискал сиёсатдир. Фискал сиёсат бу давлат органлари ва бошқа барча хўжалик юритувчи субъектларнинг ўзаро ҳамкорлиги билан бевосита боғлиқ бўлган иқтисодиёт соҳаси бўлиб, давлат томонидан маълум иқтисодий мақсадларга эришиш учун солиқлар, бюджет ва давлат харажатлари соҳасида амалга ошириладиган чора-тадбирлар мажмуидир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ФИСКАЛ СИЁСАТИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

УЗБЕКИСТОН ФИСКАЛ СИЁСАТИНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Пардаев Ф.Г.

"УЗАГРОСЕРВИС" АЖнинг ички аудит хизмати бош мутахассиси https://doi.org/10.5281/zenodo.11174173

Фискал сиёсат бир канча асосий максадларга эга булиб, уларни макроиктисодий ва микроиктисодий деб ажратиш мумкин. Макроиктисодий максадларга иктисодий усиш ва ривожланишни рагбатлантириш, ишсизликнинг камайиши, инфляция назорати ва баркарор макроиктисодий мухитни саклаш киради. Микроиктисодий максадлар эса, бу иктисодиётнинг айрим тармокларини куллаб-кувватлаш, даромадларни таксимлаш ва тенгсизликни камайтириш, ахолининг ижтимоий химояси ва фаровонлигини таъминлашни айтиш мумкин.

Демак, иктисодиётни тартибга солишнинг асосий воситаларидан бири -бу фискал сиёсатдир. Фискал сиёсат - бу давлат органлари ва бошка барча хужалик юритувчи субъектларнинг узаро хамкорлиги билан бевосита боглик булган иктисодиёт сохаси булиб, давлат томонидан маълум иктисодий максадларга эришиш учун соликлар, бюджет ва давлат харажатлари сохасида амалга ошириладиган чора-тадбирлар мажмуидир.

Бундай узаро хамжихатликка давлат буюртмалари, соликка тортиш ва трансферт туловлари тизими оркали эришилади. Маълумки, хар кандай Хукумат узининг фискаль сиёсатини олиб боради. Бундан кузланган максадларга эришиш учун фискал сиёсатда бир нечта инструментлардан фойдаланилади, буларга Давлат харажатлари, соликлар ва карз олиш кабилар киради. Фискал сиёсатнинг самарадорлиги эса - мулжалланган максадларни тугри белгилаш, фискал сиёсат инструментларни тугри танлаш, харажатлар ва соликларнинг мутаносиблиги, шунингдек, сиёсий баркарорлик ва самарали бошкарув каби бир канча омилларга боглик. Бундан ташкари, солик-бюджет сиёсатининг таъсири бошка иктисодий омиллар, масалан, ташки таъсирлар, жахон хом ашё нархлари ёки халкаро молиявий шароитлар билан чекланиши мумкин.

Давлат харажатларини амалга ошириш давлат бюджети маблагларидан фойдаланишни англатар экан, соликлар эса бюджетни тулдиришнинг асосий манбаи булганлиги сабабли, солик-бюджет сиёсати давлат бюджетини манипуляция килишдан иборат. Макроиктисодиётни молиявий тартибга солиш борасида соликка тортиш мухим урин тутади. Шунинг учун давлат

солик-бюджет сиёсатининг асосий йуналишларидан бири - бу амалдаги солик конунчилиги ва соликларни хисоблаб чикариш хамда ундириш амалиётини такомиллаштиришдан иборат.

Фискаль сиёсатни амалга ошириш борасидаги халкаро тажриба - давлат молиясини бошкаришга оид турлича ёндашувларни, шунингдек, бюджет баркарорлигига эришиш, бизнесга эркинлик ва ишбилармонлик мухитини яратиш, солик маъмурчилигини такомиллаштириш ва бу максадларда иктисодий усишни рагбатлантириш учун турли воситалардан фойдаланишни уз ичига олади. Федерал давлатлар мисолида фискал сиёсатни амалга оширилиши жараёнида хам тухталиб утамиз.

Мисол тарикасида, Америка Кушма Штатлари (ДКШ) солик тизими хакида гапирганда шуни таъкидлаш жоизки, мамлакат 50 та алохида штат, Колумбия округи ва мамлакат пойтахти Вашингтондан иборат булиб, уларнинг хар бири уз ички сиёсатини олиб боради. Бундан ташкари, Америка Кушма Штатлари Самоа, Пуэрто-Рико ва бошкалар каби баъзи кушимча юрисдикцияларни уз ичига олади. Дммо ДКШнинг умумий фискаль тизими у ерда ишламайди.

Кушма Штатлар федерал давлат модели булганлиги сабабли, бюджет туловлари бу ерда 3та даражада амалга оширилади: федерал даражада, штат даражасида ва муниципаль даражада. ДКШ фискал сиёсатининг асосий хусусияти давлат даражасида хар бир штат узининг солик туловларини (яъни, мустакил солик сиёсатини) урнатиш имкониятига эга эканлигидир. Масалан, штатларда даромад солиги савдодан олинадиган солик билан алмаштирилган ва хоказо. Мажбурий ижтимоий бадаллар туловлари хам ходимлар, хам иш берувчилар томонидан амалга оширилади. Бюджет туловларини йигиш Молия вазирлигининг таркибий булинмаси хисобланган Ички даромадлар хизмати (IRS) томонидан амалга оширилади.

ДКШда солик сиёсатининг хусусиятларида тухталиб утадиган булсак, унда амалдаги солик сиёсатига мувофик куйидаги соликлар мажбурий хисобланади:

• юридик шахслар ва даромад солиги;

• мажбурий ижтимоий ажратмалар;

• юридик шахсларнинг мол-мулкига солинадиган солик;

• ишсизликни бартараф этишга каратилган соликлар;

• меросхурларнинг мол-мулкига солик;

• акциз солиги;

• савдодан олинадиган соликлар;

• атроф-мухитни мухофаза килишга каратилган соликдар;

• божхона туловлари;

• фойдали казилмалар ва нефт махсулотларини казиб олиш, казиб чикариш ва кайта ишлаш учун белгиланган соликлар.

Давлат солик тизимининг бундай тузилиши куп боскичли солик йигиш тамойилини акс эттиради. Кушма Штатларнинг молиявий сиёсати англо-саксон хукукий тизими ва мамлакатнинг тарихий анъаналарига асосланган куплаб хусусиятларни уз ичига олади. АКШ солик тизимининг ижтимоий мохиятини алохида кайд этиб утиш зарур. Чунки, бундай ёндашув бугунги кунда дунёдаги энг ривожланган иктисодиётлардан бирини барпо этиш ва махаллий ахолисини юкори турмуш даражасини таъминлаш имконини берди [1]. ^

Узбекистонда халкаро тажрибани амалда куллашдаги айрим муаммолардан бири бу худудларда махаллий солик ва йигимларни жорий этиш каби ваколатлар мавжуд эмаслиги, уларнинг мазкур тушумларни йигишдан манфаатдорлиги паст даража эканлиги, бюджет жараёнидаги шаффофлик ва кенг жамоатчилик иштирокининг етарли эмаслигидир. Демак, хулоса килиб айтадиган булсак, фискаль сиёсатни юритишда АКШ ва бошка ривожланган давлатлар илгор тажрибасини шак-шубхасиз мамлакатимизга, шу жумладан унинг худудлари иктисодиётини ривожлантириш учун тадбик этилиши лозим.

Мамлакатимизда бюджет харажатларини ошиб бориши ёки камайиб кетиши ташки савдо хажмига ялпи талабнинг усиши ёки кискариши оркали хам таъсир килади. Хусусан, давлат бюджет харажатларининг (трансфертлар билан биргаликда) ошиши ялпи талабни рагбатлантириши мукаррар. Ялпи талабни усиши эса, уз навбатида, республикамизга импорт килиндиган товарларга булган талаб хажмидаям усишга олиб келади. Мамлакатимизда охирги йилларда бюджет харажатлари мунтазам ошиб бораётгани кузатилди. Агар, ЯИМ даромад сифатида карайдиган булсак, уни таркибидаги давлат харажатларининг хиссаси йилма-йил ортиб бормокда экани бу фактдир. Ракамларга карайдиган булсак, консолидациялашган бюджет харажатларининг ЯИМдаги улуши 2016 йилда 23,8 фоизни ташкил этгани холда, бугунги кунга келиб ушбу курсаткич 35 фоизга етганлигини куриш мумкин[2]. Таъкидлаш жоизки, бу даврда бюджет дефицити хам муттасил усиб борган.

Яна бир масала, мамлакатимизда давлат маблагларининг иктисодиёт тармоклари ва сохаларида, шунингдек вилоятлар, шахар ва туман худудларида сарфланиши тугрисида маълумотларнинг етарли эмаслиги фукаролар ва

жамоатчилик ташкилотлари томонидан ваколати доирасида назорат килишни маълум даражада кийинлаштирмокда. Бундан ташкари, бюджет харажатларининг самарадорлиги ва натижадорлиги буйича аксарият холларда давлат ва ахоли уртасида кайта алока механизми мавжуд эмаслигидир.

Давлатимиз томонидан солик маъмурчилигини такомиллаштириш, ёшларни иш билан таъминлашдан корхона ва ташкилотларни солик воситасида рагбатлантириш борасида берилган енгилликларни алохида таъкидлаш жоиздир. Биргина мисол, ижтимоий солик ставкалари оптималлаштирилиб 25 фоиздан 12 фоизгача пасайтирилиши, айрим ижтимоий ахамиятга эга корхоналарга пасайтирилган 7 ва 4,7 фоизли ссолик ставкаларини белгиланиши ва солик туловлари механизмини такомиллаштириш борасида сезиларли узгаришлар кузатилмокда. Маълумот урнида айтиш жоизки, 25 ёшгача булган ёшларни ишга олган корхоналарга улар 6 ой давомида узлуксиз мехнат фаолиятини амалга ошириши шарти билан туланган ижтимоий соликни еттинчи ойдан бошлаб коплаб бериш амалиёти жорий этилган эди [3]. Иш берувчи корхоналарга ижтимоий солик суммаси бюджетдан ташкари Пенсия жамгармасига ажратиладиган трансфертлар хисобидан коплаб берилмокда. Бундан 9 мингдан зиёд корхона фойдаланди, уларга 150 миллиард сумлик ижтимоий солик кайтарилди, 100 минг ёшлар бандлиги таъминланди [4]. Шу боис ушбу тажриба Президент фармони билан 2025 йилнинг 1 январига кадар узайтирилди, лекин ижтимоий соликни кайтаришни 2023 йил 1 майдан куллаш белгиланди [5]. Бу ерда 2023 йилнинг январь - апрель ойлари учун фармонга мувофик 25 ёшдан ошмаган ходимлар учун ижтимоий солик кайтариладиган меъёр мавжуд эмас. Лекин бу давр мобайнида my.soliq.uz ва my3.soliq.uz сайтларида интерактив хизмат ишлаши натижасида ижтимоий соликни кайтариш учун берилган аризалар каноатлантирилган. Хукумат фискаль сиёсатни амалга оширишда ижтимоий йуналишдаги муаммоларни хал этишда соликни рагбатлантирувчи функцияларидан фойдаланиши маълум даражада самара бериши мумкинлигидан далолат беради.

Юкорида кайд этилганлардан келиб чикиб, куйидаги таклиф этилади:

1. Солик-бюджет сиёсатининг самарадорлиги турли омилларга боглик эканидан келиб чикиб, Хукумат томонидан пухта тахлил ва бошкарув тизими амалга оширилиши лозим;

2. Давлатнинг ижтимоий йуналишдаги муаммолар ечимида соликни рагбатлантирувчи функцияларидан фойдаланиш камровини янада ошириш лозим;

3. Худудларни иктисодий ривожлантириш максадида айрим махаллий солик ва йигимларни мустакил жорий этиш каби ваколатлар бериш масаласини куриб чикиш (АКШ штатлари тажрибаси).

4. Солик тизимини ривожланган давлатлардаги тизимлар моделларига якинлаштириш оркали модернизация килиш.

5. Бюджетда улуши кичик булган ва хажми эса уни ундириш харажатларидан унча фарк килмайдиган соликларни бекор килиш (бу жамиятга солик солиш босимини бирмунча камайтиради).

Aдабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентнинг 22.01.2018 йилдаги ПФ-5308-сон Фармони

2. https://www.imf.org/en/News/Articles/2022/11/15/pr22385-imf-staff-concludes-visit-to-uzbekistan

3. https://www.imf.org/en/News/Articles/2022/11/15/pr22385-imf-staff concludes-visit-to-uzbekistan

4. https://www. gazeta.uz/uz/2023/04/11/fund/

5. Узбекистон Республикаси Президентининг 26.04.2023 йилдаги ПФ-61сон Фармони

6. Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 20 апрелдаги "Ёшларнинг тадбиркорлик фаолиятини куллаб-кувватлаш ва бандлигига кумаклашиш, уларни ижтимоий химоя килиш хамда буш вактини мазмунли ташкил этишга оид кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги ПФ-6208-сонли фармони.

7. Узбекистон Республикаси Президентининг 26.04.2023 йилдаги ПФ-61-сон Фармони.

8. Тошматов Шухрат Амонович, Махматраемов Бахром Омонович. "КУШИЛГАН КИЙМАТ СОЛИГИ МАЪМУРЧИЛИГИНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ" Science and innovation, vol. 2, no. Special Issue 13, 2023, pp. 5-8. doi:10.5281/zenodo.10133718

9. Тошматов, Ш. «КИЧИК БИЗНЕСНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА СОЛИК СИЁСАТИ11И ТАКОМИЛЛАШТИРИШ». Общество и управление, т. 1, вып. 1, январь 2013 г., сс. 80-89, https: //inlibrary. uz/index.php/society-administration/article/view/132

10. Toshmatov SH.A. Kursovaya raznica: praktika nalogooblozheniya i problemy. Nalogooblozhenie i buhgalterskij uchet 10 (2017).

11. Тошматов Ш.А. Кичик тадбиркорлик субъектларини соликка тортиш асослари. Монография. - Т.: "Молия". 160 (2012).

12. Хамидулин М.Б., Ташматов Ш.А. "К вопросу об эффективном собственнике в системе корпоративного управления" Иннов: электронный научный журнал, по. 3 (36), 2018, рр. 151-160.

13. https://atton-consuMng.com/ru/fiskalnaya-poHtika-strany-mezhdunarodnyy-opyt

14. https://www.imf.org/en/News/Articles/2022/11/15/pr22385-imf-staff-concludes-visit-to-uzbekistan

15. https://www.gazeta.uz/uz/2023/04/11/fund/

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.