Научная статья на тему 'ФИСКАЛЬ СИЁСАТ: ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА, МУАММО ВА ЕЧИМЛАР'

ФИСКАЛЬ СИЁСАТ: ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА, МУАММО ВА ЕЧИМЛАР Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Пардаев Ф.Ғ.

Фискал сиёсатнинг асосий мақсади барқарор иқтисодий ўсишни ва нархлар барқарорлигини таъминлаш, ишсизликни камайтириш ва ижтимоий адолатни таъминлашдан иборат. Давлат солиқларни камайтириш ва харажатларни кўпайтириш орқали иқтисодиётни рағбатлантирганда у юритаётган фискаль сиёсат “либерал” бўлиши мумкин ёки аксинча, давлат солиқларни ошириш ва харажатларни қисқартириш орқали инфляция ва бюджет тақчиллигини чеклашга интилаётганда “консерватив” бўлиши мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ФИСКАЛЬ СИЁСАТ: ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА, МУАММО ВА ЕЧИМЛАР»

ФИСКАЛЬ СИЁСАТ: ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА, МУАММО

ВА ЕЧИМЛАР

Пардаев Ф.Г.

"УЗАГРОСЕРВИС" АЖнинг ички аудит хизмати бош мутахассиси https://doi.org/10.5281/zenodo.11174473

Фискал сиёсатнинг асосий максади баркарор иктисодий усишни ва нархлар баркарорлигини таъминлаш, ишсизликни камайтириш ва ижтимоий адолатни таъминлашдан иборат. Давлат соликларни камайтириш ва харажатларни купайтириш оркали иктисодиётни рагбатлантирганда у юритаётган фискаль сиёсат "либерал" булиши мумкин ёки аксинча, давлат соликларни ошириш ва харажатларни кискартириш оркали инфляция ва бюджет такчиллигини чеклашга интилаётганда "консерватив" булиши мумкин.

Бугунги кунда давлатнинг фискал сиёсатига оид куплаб нашрлар мавжуд. Иктисодиётни давлат томонидан тартибга солиш тизимида бюджет-солик сиёсати муаммолари турли даврларда Ж.М.Кейнс, В.Леонтиев, А.Маршалл, П.Самуелсон, Х.Гаузер, С.Фишер, Е.Прескотт томонидан куриб чикилган. Бюджет-солик сиёсати ва уни тартибга солишнинг айрим жихатлари Г.А.Шмарловская, И.В.Новикова, Е.Ф.Киреева, Е.Г.Каштанова каби олимларнинг ишларида баён этилган.

Фискал сиёсатга оид мавзулар бугунги кунда ута долзарб хисобланади, чунки у Узбекистон иктисодиётида мухим роль уйнайди, мамлакатимизда яшовчи хар бир инсоннинг ва умуман бутун мамлакат такдири Хукумат томонидан бюджет-солик сиёсатини кандай амалга оширилаётганига узвий богликдир. Хукумат нозарил харажатларига йул куймаслик, тадбиркорлик субъектларига солик солишни минималлаштириш оркали бизнесни янада ривожлантириш учун кулай шарт-шароитларни яратиш каби йуналишларда, шунинг билан бирга, айни пайтда трансферт туловларига хакикатан хам ахолининг мухтож булган кисмини махрум килмаслик борасида харакат килиши керак.

Маълумотларга кура, жорий йилнинг 9 ой якуни буйича Давлат бюджети параметрлари (шу жумладан, трансфертлар) даромадлар 232607 млрд.сум, харажатлар эса 257734 млрд.сумни ташкил этиб, бюджет дефицити 25127 млрд.сумга тенг булди [1].

Шунингдек, халкаро тажрибанинг асосий тамойилларидан бири каторига бюджет жараёнининг шаффофлиги, ресурслардан самарали ва окилона

фойдаланиш, бизнес учун оптимал солик сиёсатини олиб боиш, ахолининг устувор эхтиёжларини хисобга олиш ва ижтимоий химояни таъминлаш киради.

Бирлашган Араб Амирликларининг (БАА) соли; конунчилиги узининг фискал сиёсатини анъанавий фискал тизимлардан ажратиб турадиган узига хос хусусиятларга эга. Бу ерда соли; конунчилиги нормалари даромад солиги ва олинган даромаддан корпоратив соли; каби тушунчаларни истисно ;илади. Халкаро экспертлар ва тахлилчиларнинг фикрича, Амирликлар узининг прогрессив соли; тизими туфайли нисбатан киска вакт ичида Якин Шаркдаги йирик бизнес ва молиявий марказга айланган. Бир неча йилдирки, БАА «The Heritage Foundation» халкаро жамгармаси томонидан тузилган иктисодий эркинлик рейтингида етакчи уринни эгаллаб келмокда. Солик даражаси ва молиявий эркинлик категориясида БАА хар йили 100 баллдан 99,9 балл олади. Аввало, бу ютуклар БАА бизнес учун энг макбул фискал сиёсатлардан бирига эга эканлигини курсатади [2].

БАА фискал сиёсатининг асосий хусусияти куйидагилардан иборат: у бюджетга мажбурий туловларнинг айрим турларини истисно килади. Масалан, махаллий фискал сиёсат шахсий даромад солигини мажбурий тулашни талаб килмайди. Бошкача килиб айтганда, бошка мамлакатларда олинган даромаддан (иш хаки, роялти ва бошкалар) ойлик солик тулаш зарур булса, БААда бундай мажбурият йук.

БААдаги корпоратив соликларга келсак, бюджетга бадаллар факат иктисодиётнинг банк ва нефт-газ сохаларида иштирок этадиган компания ва муассасалар учун мажбурийдир. БААда федерал солик конунчилиги мавжуд эмас ва хар бир амирлик узининг конунчилик базасини белгилайди. Шунинг учун солик ставкаси бир амирликдан бошкасига фарк килиши мумкин. Масалан, Дубайда нефт ва газ сохасида фаолият юритувчи компаниялар учун солик ставкаси 50% га етиши мумкин.

Шуни хам таъкидлаш жоизки, Дубайдаги солик ставкаси бевосита компаниянинг йиллик фойдасига боглик. Солик солинадиган махаллий корхоналар учун солик ставкаларини хисоблаш куйидаги схема буйича амалга оширилади:

10% ставка - фойда микдори 1 миллиондан 2 миллион дирхамгача;

30% ставка - фойда микдори 2 миллиондан 4 миллион дирхамгача;

40% ставка - фойда микдори 4 миллиондан 5 миллион дирхамгача;

50% ставка - фойда микдори 5 миллион дирхамдан ортик.

Шу билан бирга, юкорида таъкидланганидек, махаллий солик-бюджет сиёсатига мувофик, аксарият фаолият турлари соликдан бутунлай озод килинган.

БАА ва бошка хорижий давлат фискаль сиёсати борасидаги илгор тажрибасини республикамизда тадбик этиш жахон микиёсида юкори иктисодий курсаткичлар эга булган холда уз урнига эга булишга имкон яратади.

Шунинг билан бирга, Узбекистон "Иктисодий эркинлик индекси"да (2023 Index of Economic Freedom) 8 погонага яхшиланган холда 109-уринни эгаллади. Аввалги даврларга эътибор каратсак, утган 2022 йилда Узбекистон рейтингда 117-уринда, 2021 йилда 108-уринда, 2020 йилда 114-уринда эди. Индексни шакллантиришда мулк хукуки дахлсизлиги, суд тизимининг самарадорлиги, солик юки, тадбиркорлик ва мехнат бозори эркинликлари, савдо ва сармоя каби жами 12 омил бахоланади. Мамлакат солик юки, сармоя ва савдо эркинлиги буйича олдинга силжиди, лекин давлат харажатлари ва фискал сиёсат нуктаи назаридан бир оз ёмонлашди [3]. Рейтинг муаллифларининг фикрича, солик юки ялпи ички махсулотга нисбатан 19,6 фоиздан 18,7 фоизгача пасайган, бирок сунгги уч йилда уртача бюджет такчиллиги -0,6 фоиздан -2,8 фоизга, давлат харажатлари эса 27 фоиздан 28,9 фоизга ошган (ЯИМга нисбатан %). Янги рейтингда Узбекистон иктисодиёти асосан эркин булмаган давлатлар гурухида колишига карамай, эксперт мутахассисларнинг фикрига кура, Узбекистон янада очиклик ва модернизация сари интилиб, иктисодий эркинликни таъминловчи сиёсатни амалга оширмокда ва ижобий узгаришлар тезлашмокда.

Яна бир муаммо - бюджет маблагларидан унумли фойдаланилмаётгани, ахоли эхтиёжларининг хисобини етарли даражада инобатга олинмаганлигидир. Бугунги кунда Узбекистонда кабул килинган Давлат дастурлари ва лойихаларини амалга оширишнинг ижтимоий-иктисодий самарадорлигини тизимли бахолаш механизми мавжуд эмас, бу эса маблагларнинг ноокилона сарфланишига ва ахоли эхтиёжларининг етарли даражада кондирилмаслигига олиб келиши мумкин.

Узбекистонда мазкур йуналишда вазиятни баркарорлаштириш учун бюджет жараёнининг шаффофлигини кучайтириш, бу борада жамоатчиликнинг фаол иштирок этиши учун етарли шарт-шароитлар яратиш, давлат ва ахоли уртасида узаро алока механизмини таъминлаш зарур булади.

Шунингдек, давлат ресурсларидан самаралирок фойдаланишни таъминлаш максадида бюджет дастурлари ва лойихаларини амалга

оширишнинг ижтимоий-иктисодий самарадорлигини бахолаш механизмларини ишлаб чикиш зарур.

Хулоса уринда айтиш мумкинки, фискаль сиёсатини амалга ошириш борасидаги халкаро тажриба - Узбекистонда давлат молиясини бошкариш тизимини такомилаштиришда кулланиши мумкин булган билимлар ва амалиёт манбаи хисобланади.

Бирок, бундай амалиётларни муваффакиятли куллаш учун шаффофлик, молиявий ресурслардан самарасиз фойдаланиш, ахоли эхтиёжларининг етарли хисоб-китоби мавжуд эмаслиги каби катор муаммоларни хал этиш зарурдир. Республикамизда «тирикчилик учун зарур энг кам микдор» ва «истеъмол саватчаси» тушунчаларини 2018 йилги Давлат дастурида мамлакат ахолиси даромадларининг зарур даражасини аниклаш учун назарда тутилган [4]. Бугунги келиб истеъмол саватчаси реал микдорини белгилашда мутасадди идоралар томонидан бир тухтамга келинмаган. Бу борада МДХ,нинг катор мамлакатларида истеъмол саватчасидан фойдаланиш тажрибаси асосида тирикчилик учун зарур энг кам микдорлар белгилаш максадга мувофик.

Мамлакатимизда олиб борилаётган солик ислохотлари солик тизими самарадорлигини ошириш, унинг асосий эътиборини иктисодиётни ривожлантириш ва миллий иктисодиётнинг ракобатбардошлигини янада оширишга каратган холда солик сохасидаги мавжуд тенденцияларни мустахкамлашни таъминлади.

Солик ислохотининг мухим йуналишларидан бири солик тизимини соддалаштириш ва иктисодиётга солик юкини реал тарзда камайтириш булди. Ушбу максадларга куйидаги йуллар билан эришиш мулжалланган эди:

- тугридан-тугри соликка тортишнинг улуши ва ахамиятини ошириш, шунингдек, асосий соликлар ва йигимларни шакллантиришнинг умумэътироф этилган моделларидан фойдаланиш, амалдаги солик имтиёзларини куриб чикиш, белгиланган хар бир солик ва йигимларнинг солик солинадиган базасини кенгайтириш оркали соликлар тизимини такомиллаштириш;

- иш хаки жамгармасига солик юкини камайтириш;

- божхона сиёсатининг рагбатлантирувчи ролини ошириш;

- солик ставкаларини оптималлаштириш оркали барча тоифадаги туловчилар учун солик тортиш шартларини тенглаштириш.

Таклиф ва хулосалар:

1. БАА ва бошка хорижий (Сингапур, Швейцария, Ирландия ва Тайвань) давлатларининг фискаль сиёсатни юритиш борасидаги бой тажрибасини мамлакатимизда куллаш борасида тегишли чора-тадбирларни ишлаб чикиш;

2. Бюджет жараёнининг шаффофлигини кучайтириш, бу борада жамоатчиликнинг фаол иштирок этиши учун етарли шарт-шароитлар яратиш, давлат ва ахоли уртасида узаро алока механизмини таъминлаш;

3. Давлат микиёсида кабул килинган дастурлар ва лойихаларини амалга оширишнинг ижтимоий-иктисодий самарадорлигини тизимли бахолаш механизми ишлаб чикиш;

4. Бозор иктисодиёти ривожланган хорижий мамлакатларнинг илгор тажрибасини урганиш Узбекистон Республикасида фискал сиёсатни такомиллаштириш буйича окилона таклифлар ишлаб чикиш;

5. Давлат хамда туловчилар учун солик конунчилигини амалга ошириш борасидаги сарф-харажатлари даражасини кескин пасайтириш имконини берувчи солик маъмуриятчилигини такомиллаштиришда тизимни кенг камровли ракамлаштириш борасида ишларни жадаллаштириш.

Адабиётлар:

1. https://openbudget.uz/home

2. https: //www. heritage. org/index/

3. https://www.gazeta.uz/ru/2023/03/07/index-of-economic-freedom/

4. Узбекистон Республикаси Президентнинг 22.01.2018 йилдаги ПФ-5308- сон Фармони.

5. Узбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 26 апрелдаги "Ёшларнинг бандлигига кумаклашиш хамда уларни доимий иш билан таъминлашга оид кушимча чора-тадбирлар тугрисида" Фармони.

6. Узбекистон Республикаси Президентнинг 22.01.2018 йилдаги ПФ-5308-сон Фармони.

7. Узбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 26 апрелдаги "Ёшларнинг бандлигига кумаклашиш хамда уларни доимий иш билан таъминлашга оид кушимча чора-тадбирлар тугрисида" ПФ-61-сонли Фармони.

8. Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 21 январдаги "2017-2021 йилларда узбекистон республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича харакатлар стратегиясини «Фаол тадбиркорлик, инновацион гоялар ва технологияларни куллаб-кувватлаш йили»да амалга оширишга оид давлат дастури тугрисида" ПФ-5308-сонли Фармони.

9. Тошматов Шухрат Амонович, Махматраемов Бахром Омонович. "КУШИЛГАН КИЙМАТ СОЛИГИ МАЪМУРЧИЛИГИНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ" Science and innovation, vol. 2, no. Special Issue 13, 2023, pp. 5-8. doi:10.5281/zenodo.10133718.

10. Тошматов, Ш. «КИЧИК БИЗНЕСНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА СОЛИК СИЁСАТИ11И ТАКОМИЛЛАШТИРИШ». Общество и управление, т. 1, вып. 1, январь 2013 г., сс. 80-89, https://inlibrary.uz/index.php/society-administration/article/view/132

11. Toshmatov SH.A. Kursovaya raznica: praktika nalogooblozheniya i problemy. Nalogooblozhenie i buhgalterskij uchet 10 (2017).

12. Тошматов Ш.А. "Кичик тадбиркорлик субъектларини соликда тортиш асослари. Монография." Т.:"Молия 160 (2012).

13. Хамидулин М.Б., Ташматов Ш.А. "К вопросу об эффективном собственнике в системе корпоративного управления" Иннов: электронный научный журнал, no. 3 (36), 2018, pp. 151-160.

14. https: //www.heritage. org/index/

15. https: //openbudget.uz/home/

16. https://www.gazeta.uz/ru/2023/03/07/index-of-economic-freedom/

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.