Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА СОЛИҚ ТИЗИМИНИНГ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ ВА УНИНГ ТАКОМИЛЛАШУВ БОСҚИЧЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА СОЛИҚ ТИЗИМИНИНГ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ ВА УНИНГ ТАКОМИЛЛАШУВ БОСҚИЧЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

424
62
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Калит сўзлар: Солиқ / бюджет / молия тизими / ислоҳот / солиқ сиѐсати / инвестиция / тўлов тизимлари / тарихий манбалар / хазина / мустабид тузум / солиқ идоралари / Солиқ кодекси / солиқ юки / солиқ имтиѐзлари

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ахмаджон Хайдарович Худаёров

Мазкур мақола 1991-2019 йилларда Ўзбекистонда солиқ тизимининг ташкил этилиши ва унинг такомиллашув босқичлари ҳақида бўлиб, унда мамлакатимизда иқтисодиѐтни жадал ривожлантиришнинг асосий омилларидан бири тўғри солиқ сиѐсатини олиб бориш, мазкур мақсадларга эришишга қаратилган солиқ сиѐсатини изчил давом эттириш ҳақида сўз юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА СОЛИҚ ТИЗИМИНИНГ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ ВА УНИНГ ТАКОМИЛЛАШУВ БОСҚИЧЛАРИ»

УЗБЕКИСТОНДА СОЛЩ ТИЗИМИНИНГ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ ВА УНИНГ ТАКОМИЛЛАШУВ БОСЦИЧЛАРИ

Ахмаджон Хайдарович Худаёров

Тошкент Киме халкаро университети доценти ahmadj on.haydarovich@gmail .com

АННОТАЦИЯ

Мазкур макола 1991-2019 йилларда Узбекистонда солик тизимининг ташкил этилиши ва унинг такомиллашув боскичлари хакида булиб, унда мамлакатимизда иктисодиётни жадал ривожлантиришнинг асосий омилларидан бири тугри солик сиёсатини олиб бориш, мазкур максадларга эришишга каратилган солик сиёсатини изчил давом эттириш хакида суз юритилади.

Калит сузлар: Солик, бюджет, молия тизими, ислохот, солик сиёсати, инвестиция, тулов тизимлари, тарихий манбалар, хазина, мустабид тузум, солик идоралари, Солик кодекси, солик юки, солик имтиёзлари

ABSTRACT

This article is about the organization of the tax system in Uzbekistan in 19912019 and the stages of its improvement, and it talks about one of the main factors of the rapid development of the economy in our country: conducting the correct tax policy, and consistently continuing the tax policy aimed at achieving these goals.

Keywords: Tax, budget, financial system, reform, tax policy, investment, payment systems, historical sources, treasury, authoritarian system, tax authorities, Tax Code, tax burden, tax benefits

КИРИШ

Узбекистонда истиклолнинг биринчи кунларидан бошлаб самарали солик тизимини яратишга катта эътибор берилди ва бу масалага ижтимоий-иктисодий ислохотлар муваффакиятини таъминлашнинг энг мухим омили сифатида каралди.

Иттифокнинг парчаланиши узининг иерархик жихатдан марказлаштирилган давлат аппарати билан янги иктисодий тизим - бозор иктисодиетини яратишга ва иктисодий жихдтдан самарали солик тизимини яратишга йул очди[1].

Х,ар бир мустакил давлатнинг иктисодий кудратини соликлар асосида шакллантирилган давлат бюджети, хусусан

May, 2023

526

унинг молия тизими ташкил этади. Мустакиллик йилларида Узбекистон Республикаси ташки иктисодий фаолиятнинг либераллашуви ва давлат томонидан рагбатлантирилиши, солик тизимини айни шу максадлар учун кумаклашувчи давлат институти сифатида фаолият юритишини такозо этарди. Бу вазифани амалга ошириш эндигина мустакилликка эришган Узбекистон учун машаккатли кечди.

Биринчидан, тарихдан маълумки Узбекистонда солик тизими, карийб 130 йил давомида Россия империяси ва Совет давлати солик тизимининг кичик бир булаги сифатида фаолият курсатиб келди. Солик сиёсатининг асосий максади Россия, СССР республикалари учун давлат газнасини тулдиришдан иборат булди. Солик тизими сиёсатини юритиш ваколати факат марказий хокимиятгагина берилган эди. Солик сиёсатини ишлаб чикувчи, солик хизматини ташкил этишнинг асосларини белгилаб берувчи малакали махаллий кадрлар йук эди.

Иккинчидан, республикамиз келажаги маълум микдорда солик тизими фаолиятини тугри йулга куйишга боглик эди. Солик сиёсати мамлакатимизда бозор тамойилларига жавоб берадиган, соликларни бошкаришнинг замонавий методлари ва механизмларининг жорий этилиши, солик органларининг яхлит тизимини муносиб равишда яратиш лозим эди.

Учинчидан, солик сиёсати умумхалк манфаатлари асосида ишлаб чикилиши давр талаби эди. Мамлакатдаги ижтимоий, иктисодий ва демографик вазиятни хисобга олган холда, огир иктисодий ва ижтимоий окибатларнинг олдини олиш учун солик сиёсатини юритишда миллий давлат манфаатларининг максад, вазифаларини аник ва пухта белгилаб олиш зарур эди. Солик сиёсатида тажрибаси булмаган давлат биринчи кундан бошлаб, каерда таназзулга учраши, ёхуд муваффакият козониши мумкин ана шундай жиддий масалани хал этишга тугри келди.

АДАБИЕЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Маколада тарихийлик, тизимлаштириш, холислик тамойиллари хамда киёсий ва муаммовий-хронологик тахлил, умумлаштириш каби методлардан, шунингдек республикамиз олимлари тадкикотларидан фойдаланилган.

Узбекистон Республикаси солик органлари тизимининг бугунги кунга кадар шаклланиш жараёнини шартли равишда турт боскичга булиб урганиш мумкин:

Ислоуотларининг биринчи босцичи 1991-1997 йилларни уз ичига олган булиб, Узбекистоннинг уз мустакил солик тизимининг шаклланиши ва соликларнинг хазинавий

May, 2023

527

ахамиятини ошириш, солик тизимининг ягона ташкилий асосларини ишлаб чикиш, соликларни бозор иктисодиёти талабларига мослаштириш ва корхоналарнинг ишлаб чикаришларини рагбатлантиришга каратилган давридир.

Республикамизда солик идораларининг мустакил фаолияти давлат суверенитетига эришмасдан аввал Узбекистон ССР Олий Кенгашининг 1991 йил 14 июндаги карори билан "Узбекистон Республикасининг давлат солик идоралари тугрисида"ги[2] Низоми кабул килинганидан кейин давлат назорати ва бошкарувининг алохида тузилмаси сифатида солик идораларининг шаклланиши ва мустакил фаолият курсатишига асос солинди.

Бунинг асосий сабаби сифатида айтиш мумкинки, Совет иттифокининг сунгги йилларида барча давлатларда булгани каби, Узбекистонда хам бюджет такчиллиги кузатилаётган эди. Жумладан, 1991 йилнинг бошида Республика давлат бюджети такчиллиги карийб 7,5 фоиз[3] ни ташкил этган. Бу уз навбатида, давлат даромадини мустахкамлашга каратилган солик механизмининг хукукий асосларини ишлаб чикиш ва уни жорий этиш буйича амалий чоралар курилиши зарурлигини курсатди.

Узбекистон Республикаси Давлат солик кумитасининг макоми, асосий вазифалари, функциялари ваколат доираси ва фаолиятининг ташкилий асослари Узбекистон Республикаси Президентининг 1994 йил 18 январдаги "Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси кошидаги Давлат солик бош бошкармасини Узбекистон Республикаси Давлат солик кумитасига айлантириш тугрисида"ги Фармонига мувофик ташкил этилди[4]. Унинг фаолият йуналишлари Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1994 йил 4 мартдаги "Узбекистон Республикаси Давлат солик кумитаси тугрисида"ги Низомга биноан белгилаб берилди[5]. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг ушбу карорига биноан Давлат солик кумитаси солик ва божхона сиёсатини амалга ошириш, шунингдек, давлатнинг иктисодий манфаатлари ва мулкий хукуклари химоясини таъминлаш сохасида давлат назорати органи эканлиги эътироф этилди.

Миллий солик тизимининг шаклланиши 1994 йилда Узбекистон Республикаси Давлат солик кумитасининг ташкил этилиши билан боглик булиб, тизимда янги даврни бошлаб берди.

Узбекистон Республикасида солик тизимини янада такомиллаштириш ва мустахкамлаш, солик туловчиларни хисобга олишни тартибга солиш максадида[6], 1997 йилнинг 1 апрелидан бошлаб, Давлат

солик кумитаси томонидан солик туловчиларнинг

May, 2023

идентификация ракамларини (СТИР) бериш ва куллаш тизими жорий этилди.

Соликка тортиш сохасида давлат томонидан белгиланган барча хукукий нормаларини бирлаштириш ва давлат солик сиёсатининг барча йуналишларини алохида меъёрларда белгилаш максадида 1997 йилнинг 24 апрелида Узбекистонда илк маротаба Солик кодекси кабул килинди[7] ва у илгари амалиётда кулланган куплаб меъёрий хужжатларини узида умумлаштирди. Ушбу хужжатнинг кабул килиниши билан солик туловчилар ва солик органлари уртасидаги муносабатлар тартибга солинди. Солик кодекси солик туловчиларнинг билимларини кенгайтиришга хизмат килди, солик органлари ходимлари учун эса улар олдида турган вазифаларни самарали хал килиш буйича ягона иш хужжатига айланди.

1997 йилнинг июлида ДС^ солик ва божхона вазифалари ажратилди, божхона органлари солик органлари таркибидан чикарилди ва алохида тузилмага бирлаштирилди. Узбекистон Республикасининг Давлат божхона кумитаси ташкил килинди[8].

Узбекистон Республикасининг 1997 йил 29 августдаги "Давлат солик хизмати тугрисида" 474-1-сонли ^онуни ва Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1998 йил 12 январдаги "Узбекистон Республикаси Давлат солик кумитаси фаолиятини ташкил этиш масалалари тугрисида" 14-сонли ^арори[9] га мувофик, солик органларининг асосий функция ва вазифалари белгилаб берилди.

Совет даврида амал килган эски солик тизимидан янги тизимга утиш ва уни шакллантириш кийин ва мунозарали жараёндир. Бу, бир томондан, ишлаб чикаришни тухтовсиз пасайиши, тулов кобилиятининг чукурлашиши, ахоли турмуш даражасининг пасайиши ва бошка томондан, бозорни тартибга солиш механизмини боскичма-боскич жорий килиш, бозорни товарлар билан тулдириш ва инфляциянинг узгариши билан тавсифланган даврни бошидан кечирди.

Бозор иктисодиётига утишда савдо тизимининг эркинлаштирилиши, хусусийлаштирилиш заруриятини тугдирди. Шу сабабдан, сохага кулай имкониятлар яратилиб, ишлаб чикариш, савдо хизматини яхшилаш йулида бир катор ишлар амалга оширилишига карамасдан, бу эркинликдан уз манфаати йулида фойдаланилганлиги окибатида, оддий мехнаткаш истеъмолчининг манфаатларига катта зиён етказилди.

Республикада кичик ва хусусий бизнесни шакллантириш ва ривожлантиришни таъминловчи зарур хукукий асослар яратилди. Амалдаги конунчилик

May, 2023

529

хужжатларида, яъни Президент фармонлари, хукумат карорларида кичик ва хусусий бизнесни соликка тортиш хамда ривожлантириш борасида молиявий ёрдам бериш, бизнесни ташкил этишда имтиёзли кредитлар ажратиш йулга куйилган.

Аммо, солик сиёсатини амалга оширишда кичик ва хусусий корхоналар уз хукукларини яхши билмаганликлари сабабли, уларнинг куплари узларига берилган солик сохасидаги ва бошка имтиёзлардан фойдалана олмадилар. Шунингдек, ушбу холат корхона ва ташкилотларнинг турли органлар томонидан уринсиз текширувларига сабаб булди. 1991-1997 йилларда тадбиркорлар фаолиятига турли ташкилотларнинг аралашувини кискартириш буйича ижобий ишлар амалга оширилди. Бирок, давлат органлари томонидан тадбиркорлар ва корхоналарнинг хужалик ишларига аралашишига бархам берилмади. Масалан: 1997 йилда 29 та давлат органи корхоналарни турли масалалар буйича текшириш хукукига эга булган[10]. 3700 корхона ва ташкилот буйича утказилган текширувлар тахлилидан маълум булишича, 1995 йилда ва бу йилнинг биринчи ярмида бу корхона ва ташкилотлар 21 минг марта ёки урта хисобда олганда, уларнинг хар бири турли органлар томонидан 5-6 мартадан текширилган. Солик органларидан ташкари, энг куп текширув санитария-эпидемия хизматига (умумий микдорнинг 17,8 фоизи), банкларга (17,4 фоиз), давлат ёнгин назоратига (11,2 фоиз) махаллий хокимият органлари ва бошкармаларга (карийб 7 фоиз) тугри келган[11].

Шунингдек, Республикада солик тизимига алокадор булган зарур конунлар, меъёрий хужжатлар кабул килинишига карамасдан, ушбу тизимлар бозор иктисодиёти талабларига жавоб бермаган. Уларнинг асосий сабабларидан бири, банк, молия идоралари маъсул ходимлари фаолиятида эскича услубда ишлаш хукмронлик килган. Шу билан бирга, хужалик юритувчи субъектларнинг молиявий холатини яхшилаш, фойда курмасдан ишлаётган корхона ва хужаликларнинг самарали фаолият юритиши, айланма маблагларига эга булишига эътибор берилмаган. Молия ва солик тизимлари фаолиятининг асосий максади хар кандай йул билан белгиланган соликларни ундириш каби бир томонлама ёндашув кузатилди.

Бундан ташкари, майда солик туловчиларнинг тамагирлик ишлари оммавий ахборот воситаларида ёритилди, аммо йирик солик туловчиларнинг даромадни яшириши, соликларни тулик туламаслиги каби холатлари кенг жамоатчиликка ошкор этилмади.

Ушбу боскич ишлаб чикаришнинг пасайиши, юкори инфляция, даромад даражаси буйича чукур тафовут билан

May, 2023

530

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 j Cite-Factor: 0,89 j SIS: 1,9 j ASI: 1,3 j SJIF: 5,771 j UIF: 6,1

охоли турмуш дaрaжaсининг пaсaйиши, ишсизлик мyaммолaрининг кyчaйиши, мaдaният, илм-фaн, axдокнинг aстa-секин тaнaззyлгa yчрaши Ba жиноятчиликнинг кyпaйиши билaн тaвсифлaнaди.

Ислоуотларнинг иккинчи босцичи 1998 йилдaн 2008 йилгaчa бyлгaн дaврни Уз ичигa олади. Бу дaврни солик тизими aсослaрини тошкилий-хукукий мyстaхкaмлaш Ba ривождaнтириш, соликдaрни иxчaмлaштириш ^хо^дота мухим боскичнинг бошлaниши, тaдбиркорлик сyбъектлaрини хор томонлaмa рaFбaтлaнтириш, yлaр фaолиятини кУллaб-кyввaтлaш, солик сиëсaтини тaкомиллaштириш Ba эркинлaштириш дaври, деб aтaш мумкин.

Мозкур боскртдо солик туловчи юридик шaxслaргa имкони боричa соддaдaштирилгaн, иxчaмлaштирилгaн солик тулош, солик хисоботлори Ba солик тулош муддотлори соддэлоштириш тизими жорий этилди. Ишлоб чикориш тормоклори Ba корxонaдaр буйнига тyшaëтгaн солик OFирлиги тоборо йилдaн-йилгa кшойиб борди.

Мустокиллик йиллaридa солик тизимининг ислох килиниши уз сшоросини бериб, кичик Ba урто бизнес корxонaдaрининг момлокот ялпи ички мохсулот ишлоб чикоришдоги урни Ba сaдмоFи ортиб борди. Бу эсо момлокотимиздо солик тизимини янадд изчил ислох килишни Ba токомиллоштиришни токозо этди.

2004 йилдо хом котор солик ислохотлори ш^га оширилиб, корxонaдaргa тушодиган урточо солик юктамоси 2003 йилнинг 1 ярим йиллигидоги 28,4%, 2004 йилдо 27,8% тсо^он^].

Аммо, солик Ba бошко имтиëзлaр билон боFлик бир котор xyкyмaт корорлори кобул килинганлигига промой, жойлордо, яъни ФaрFOнa, Нaвоий, Жиззax Ba Сyрxондaрë вилоятлaридa солик органлори томонидон сиëсaт тушутарли еткaзилмaгaн, окиботдо Дaвлaт солик кумитосининг ишлори коникорсиз деб топилган[13].

2005 йилнинг 1 июлидон бошлоб микрофирмо Ba кичик корxонaлaр учун илгари тутаб келинган 4 xилдaги тyлов, ягота солик хомдо бюджетдон тошкори Пенсия жaмFaрмaси, Республик йул жaмFaрмaси, Мокгаб тоьлимини ривождaнтириш жaмFaрмaдaригa можбурий aжрaтмaдaр урнига ягота солик тyлови жорий этилиши кичик бизнес зиммосидоги солик юкининг сезилорли дорожоло тасойишига олиб келди [14].

Шунингдек, 1997 йилдо кобул килингон Солик кодекси иктисодий ислохотлор сохосидо бугунги куннинг yстyвор вaзифaдaри Ba

тaлaблaригa жaвоб бермослиги койд этилди. Фокот сунгги

May, 2023

икки йил давомида Солик кодекси ва солик конунчилигига юздан ортик узгартириш ва кушимчалар киритилган[15].

Соликка тортиш амалиётида узок йиллар давомидаги тажрибадан утказилган хорижий мамлакатларнинг амалиёти шуни курсатадики, тизимда факатгина соликларни ундириш асосий вазифа булиб колмасдан, уларни рагбатлантириш хам мухим хисобланади.

Шу максадда 2007 йил 25 декабрда "Узбекистон Республикаси Солик кодексини тасдиклаш тугрисида"ги 136-сонли Конуни[16] кабул килинди. Мазкур конун билан янги тахрирдаги Узбекистон Республикаси Солик кодекси кабул килинди ва 2008 йил 1 январдан кучга киритилди.

Иктисодиётни модернизациялаш жараёнида солик тизимини такомиллаштириш борасида кабул килинаётган Фармон ва Карорлар солик сиёсатини эркинлаштириш, тадбиркорликни ривожлантириш, ижтимоий сохани рагбатлантириш, солик юки[17] ни камайтириш хамда солик маъмуриятчилигини такомиллаштиришга каратилди. Республикамиз солик сиёсатида солик юкини тобора камайтириб бориш тадбирлари курилди ва йилдан-йилга пасайиш тенденцияси кузатилди.

Натижада Республикада ялпи ички махсулотнинг мунтазам реал усишига эришилган[18]. Солик тушумларида хам сезиларли узгаришлар булди.

Солик кодексини тайёрлашда жахон тажрибасидан келиб чиккан холда, амалдаги ёндашув ва тамойиллар урганилган. Унда, аввало, солик тизими ва солик муносабатларини ягоналаштириш, мамлакат иктисодиётини баркарор ва мутаносиб ривожлантиришда соликларнинг рагбатлантирувчи ролини кучайтиришга каратилгани билан эътиборли эди.

Тадбиркорларни хукукий химоялаш буйича хукумат даражасида кенг камровли ишлар амалга оширилди. Бунга асосан текширишлар сони кескин камайтирилди, тадбиркорлик субъектларини молиявий хужалик фаолиятини тек-шириш хукуки факатгина солик идораларида колдирилди, шунингдек, уларга нисбатан хукукий таъсир чораларини факат суд оркали кулланиши тартиби жорий этилди. Кичик бизнес корхоналарининг ортикча хисоботлар топширилишига чек куйилди, барча хисоботлар топшириш муддатлари чораклик, бир марта килиб белгиланди ва улар сони 10 мартадан ошикка кискартирилди[19].

Аммо, бу боскичда кулга киритилган ютуклардан ташкари, камчиликлардан хам холи эмас эди. Куп холларда, кабул килинган конунлар, фармон ва карорлар когозда колиб кетди, яккол ижобий

узгаришлар кузга ташланмади.

May, 2023

НАТИЖАЛАР

Ислоуотларининг учинчи босцичи 2009-2016 йилларни уз ичига олиб, солик тизими фаолиятини такомиллаштириш, солик юкини енгиллаштириш, соликка тортиш тизимини соддалаштириш ва унификация килиш, соли; юкини пасайтиришга каратилган ва изчил амалга оширилаётган сиёсат, соли; ва бошка масалаларда имтиёзлар бериш сиёсати давом эттирилди.

Уй-жой куриш ва реконструкция килиш буйича янги ташкил килинаётган ихтисослаштирилган пудрат ташкилотлари 5 йил муддатга барча турдаги соликлардан озод этилган[20]. Шунингдек, корхоналарнинг капиталлашув ва инвестиция киритишга йуналтириладиган дивидендлари хам 5 йил муддатга соликка тортилмайдиган булди.

Давлат органлари ва тадбиркорлик субъектлари уртасида узаро муносабатларнинг бевосита электрон шакллари жорий этилгани туфайли 2015 йилда 42 минг 800 та тадбиркорлик субъекти интернет тармоги оркали Ягона интерактив давлат хизматлари порталида руйхатга олинган. Улар 260 турдаги интерактив хизматлардан фойдаланиш имкониятига эга булдилар. 2013-2014 йилларда тадбиркорлар ва фукароларга 102 мингдан ортик хизмат курсатилган булса, 2015 йилда бу курсаткич 420 мингдан ошган. Бугунги кунда солик ва статистика хисоботлари 100 фоиз электрон шаклда интернет тармоги оркали такдим этилмокда[21].

Электрон хизматлар курсатишнинг тулик электрон шаклига утишда Корея Республикаси, Россия Федерацияси, Франция, Сингапур, А^Ш, Япония ва "Электрон хукумат" тизимини жорий килиш рейтингида юкори уринларни эгаллаб келаётган бошка хорижий давлатлар тажрибасидан фойдаланилиб, солик органларининг функционал фаолияти тахлил этиб борилмокда.

Давлат солик хизмати органларида ахборот алмашиш тезлиги (Кбит/с)

1991 йил 1996 йил 2001 йил 2011 йил 2016 йил

0 1,2 3,6 1024 2048

Аммо, юкорида курсатиб утилган уч боскичда мамлакатда амалга оширилган солик сиёсати деярли узини окламади. Масалан, Жахон банки томонидан "Price Waterhouse Coopers" билан хамкорликда тайёрлаган "Солик тулаш 2010" солик тизимлари рейтингида солик режими энг кийин булган унта мамлакатлар руйхатига 174-183 уринларни эгаллаган давлатлар орасида Узбекистон Республикаси урганилган 183 мамлакатдан 178 уринни эгаллади.

Таккослаш учун МДХ, ва Болтикбуйи давлатлари орасида вазият куйидагича эди: Эстония - 38, Латвия - 45, Литва - 51, Козогистон - 52-, Грузия - 64, Молдова - 101,

May, 2023

533

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 j Cite-Factor: 0,89 j SIS: 1,9 j ASI: 1,3 j SJIF: 5,771 j UIF: 6,1

Россия - 103, Озaрбaйжон - 108, Польшa - 151, Aрмaнистон - 153, KирFизистон -156, Тожикистон - 162, Узбекистон - 178 Ba Укрыта - 181-Урин[22].

Ислоуотларининг туртинчи босцичи 2017 йилдa Узбекистон солик сиëсaтидa тaриxий yзгaришлaр дaври 6улди. Бaрчa мaсaлaлaр тжкидий кури6 чикиш aсосидa, тaртиб-интизомни кyчaйтириш Ba шaxсий мaъсyлият xдмдa жaвобгaрликни ошириш чорaлaрини куриш оркaли aмaлгa оширилгaн. Солик^ тортиш бaзaси янaдa кенгaйди. Солик бош^руви учун зaмонaвий тaртибгa солиш меxaнизмлaри жорий этилди.

бештa устувор йyнaлиши бyйичa X,aрaкaтлaр стрaтегиясидa мухдм вaзифaлaр сифaтидa жaмият вa дaвлaт xдëтининг бaрчa соx1aлaрини, шу жyмлaдaн, солик соxдсидa солик юкини кaмaйтириш вa соликкa тортиш тизимини соддaлaштириш йулини дaвом эттириш, солик мaъмyриятчилигини тaкомиллaштириш вa рaFбaтлaнтиришнинг тегишли чорaлaрини кенгaйтириш белгилaнди[23].

Шу сaбaбли, 2018 йилдж бошлaб, Узбекистон Респyбликaси Дaвлaт солик кУмитaси рaисининг Axборот-коммyникaция теxнологиялaри бyйичa Уринбосaри вa бош бошкaрмaси тaшкил этилди. Янги бошкaрмa олдига, биринчи нaвбaтдa, солик оргaнлaри фaолиятигa АКТни кенг жорий этиш вaзифaси куйилди[24]. Шу билaн биргa, нaзорaт килувчи оргaнлaр, мaнфaaтдор вaзирлик вa идорaлaрнинг солик оргaнлaрининг Ягонa интегрaциялaштирилгaн axборот-ресyрс бaзaсигa yзaро хдмкорликни яxшилaш вa вaктни тежaш имкониятини ярaтди.

Солик юкини кaмaйтириш оркaли aдолaтли солик режимини жорий этиш, солик соxдсидa берилгaн имтиëзлaрини секин aCTa бекор килиш, энг кaм иш хдки микдоридaн келиб чикиб, солик вa бошкa тyловлaрни белгилaшгa бaрxдм бериш сиëсaтини дaвом эттиришдa Президент Ш.М.Мирзиëевнинг xизмaтлaри жyдa кaттa булди. Инглиз мyтaxaссиси Крис Уэлснинг тaъкидлaшичa, Бритaниядa солик вa божxонa ишлaри бyйичa кУмитa aйнaн шyндaй тузилган: 'Асосий вaзифa мaвжyд тизимни сaклaб колиш вa уни кейинги xдрaкaтлaр билaн йук килиш yрнигa уни тaкомиллaштиришдир"[25].

Узбекистондa йирик инвестиция лойиx1aлaрини aмaлгa ошириш ниятидa бyлгaн инвесторлaр учун мaмлaкaтдa кyлaй шaроитлaр

MyX,OKAMA

2017-2021 йиллaрдa Узбекистон Респyбликaсини ривожлaнтиришнинг

ярaтиш, имтиëзлaр бериш, кУллaб кyввaтлaш, молиявий

May, 2023

хавсизлигини таъминлаш максадида солик тизимини такомиллаштириш буйича долзарб вазифалар белгиланди.

Умумбелгиланган соликларни туловчилар учун солик юки даражасининг юкорилиги, кушилган киймат солигини ундиришнинг самарасиз тизими, махаллий солик ва йигимларнинг маъмуриятчилиги механизмларининг самарасизлиги окибатида уларнинг йигилувчанлик даражаси етарли эмаслиги каби тизимли муаммоларни хал килиш максадида 2018 йил 29 июнда Узбекистон Республикасининг солик сиёсатини такомиллаштириш концепцияси тугрисида Узбекистон Республикаси Президентининг Фармони эълон килинди[26]. Унда кенг жамоатчилик мухокамаси натижалари хамда Халкаро валюта жамгармаси, Жахон банки ва халкаро экспертларнинг тавсиялари инобатга олинди.

Иктисодиётга 2019 йилдан бошлаб жорий этилган янги солик концепциясининг энг асосий максади солик юкини камайтириш, содда ва баркарор солик тизимини куллашга каратилди. Шу йул билан мамлакат иктисодиёти ракобатбардошлигини ошириш, тадбиркор ва инвесторлар учун хар томонлама кулай мухит яратишни кузда тутади.

2019 да кабул килинган янги Солик кодекси[27] да солик турлари 13 тадан 9 тага камайтирилди. Соликларни тулаш муддатини узайтириш ёки булиб-булиб тулашга рухсат бериш буйича енгиллаштирилган механизмлар киритилди. Шу билан бирга солик кодекси нормаларини хар бир солик ходими, тадбиркорлар ва солик туловчилар пухта узлаштириши, бунинг учун уларни мунтазам равишда укитиш белгиланди [28].

ХУЛОСА

Умуман олганда, Узбекистон Республикаси солик органлари тизимининг бугунги кунга кадар шаклланиш жараёнининг тахлилий хулосаси шундан далолат берадики, 1991-1997 йилларда Узбекистоннинг уз мустакил солик тизими шаклланиб, солик тизимининг ягона ташкилий асослари ишлаб чикилди. 1998 йилдан 2008 йилгача булган даврда эса солик тизимининг ташкилий-хукукий асослари мустахкамланиб ривожлантирилди. 2009-2016 йилларда солик тизими фаолияти такомиллаштирилди, аммо, юкорида курсатиб утилган уч боскичда мамлакатда амалга оширилган солик сиёсати деярли узини окламади. 2017 йилда Узбекистон солик сиёсатида тарихий узгаришлар даври булди. Барча масалалар танкидий тахлил асосида, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик чораларини куриш оркали амалга оширилди. Соликка тортиш

May, 2023

535

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

базаси янада кенгайди. 1991-2019 йиллар давомида солик юки пасайиб борди. Солик юкинининг камайтириш хисобига эса барчага бир хил адолатли солик режимини жорий этиш сиёсати давом этмокда.

Мустакиллик йилларидаги солик тизими шартли равишда тарихий туртта боскични босиб утди.

Биринчи боскичда мустакил солик тизими шаклланди ва унинг ягона ташкилий асослари ишлаб чикилди. Бунинг натижасида мустакил солик сиёсатини олиб бориш, бошкариш, соликка оид хукукбузарликларга карши курашувчи муассасаларнинг мажбуриятлари, ваколатлари ва хизмат вазифалари ажратилди.

Иккинчи боскичда эса солик тизимининг ташкилий-хукукий асослари мустахкамланди ва ривожлантирилди. Кабул килинган конунлар, кодекслар, карорлар ва бошка хукукий меъёрий хужжатлар мамлакатда солик тизимидаги конун устуворлигини таъминлади, солик туловчи ва ундирувчилар уртасидаги муносабатларни тартибга солди.

Учинчи боскичда, замон талабларидан келиб чиккан холда, интерфаол солик хизматлари: солик ва статистика хисоботларини электрон шаклда интернет тармоги оркали такдим этиш, ягона интерактив давлат хизматлари портали хизматларидан фойдаланиш тизими яратилди.

Туртинчи боскичда, Узбекистон солик тизими танкидий куриб чикиш асосида, тартиб-интизомни кучайтириш ва шахсий маъсулият хамда жавобгарликни ошириш оркали амалга оширилди. Соликка тортиш базаси хорижий инвесторларни жалб килиш хамда тадбиркорларга кенг имкониятлар яратиш оркали янада кенгайди. Солик юкини камайтириш хисобига эса барчага бир хил адолатли солик режимини жорий этиш сиёсати шакллантирилди.

REFERENCES

1. Супруненко С.А. История становления и развития системы налогообложения Украины. Экономика и современный менеджмент: теория и практика // XXI междунар. науч. практ. конф. - Новосибирск: СибАК, 2013. -С. 112.

2. https://mmuz/contentf?doc=209787 o%E2%80%98zbekiston ssrning davlat so liq idoralari to%E2%80%98g%E2%80%98risida nizom (o%E2%80%98zr oliy ke ngashining 19991 yil 14 iyundagi qarori bilan tasdiqlangan )&products=1 zakon odatelstvo respubliki uzbekistan

3. Мустакиллик йилларидаги тараккиёт. Давлат солик кумитаси ахборот хизмати. -Тошкент, 2016. - Б. 6.

May, 2023

536

4. УзМА, М - 18 - фонд. 1- руйхат, 1- йигмажилд, 1- 4 варак.

5. https://lex.uz/docs/804330.

6. Узбекистон Республикаси Хукуматининг карорлари туплами, 10 -модда.1997, 3- сон. - Б.4.

7. Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997, 4 - 5 -сонга илова. - Б.1 - 50.

8. https://lex.uz/docs/828354

9. https://lex.uz/docs/632969

10. Обломурадов Н. Худаёров А. Президент Ислом Каримов асарларида солик сиёсатини такомиллаштиришнинг ижтимоий - фалсафий ва тарихий ахамияти.

- Тошкент: REN- Poligraf, 2008. - 13. Б.

11. УзМА, М - 37- фонд, 1- руйхат, 136 - йигмажилд, 20 - варак.

12. УзМА, М - 37 - фонд, 1- руйхат, 8631 - йигмажилд, 14 - варак.

13. УзМА, М - 37 - фонд, 1 - руйхат, 8959 - йигмажилд, 1- варак.

14. Узбекистон давлат солик тизими - ислохот ва ривожланиш йулида. -Тошкент, 2007. - Б. 74

15. Каримов И.А. Бизнинг бош максадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох этишдир. - Тошкент: "Узбекистон", 2005. - Б. 89.

16. https://lex.uz/docs/1286558.

17. Маблагларни бошка фойдаланиш мумкин булган йуналишлардан олиб, соликларни тулаш учун йуналтириш оркали вужудга келадиган иктисодий чегирмалар даражаси булиб, одатда солик туловчининг муайян даврда бюджетга туланган соликлар ва бошка мажбурий туловларнинг йигиндиси сифатида намоён булади. Мамлакат микёсида солик юки даражасини соликларнинг ялпи ички махсулотдаги салмоги оркали ифодаланади. Иктисодий иборалар лугати буйича услубий кулланма. - Самарканд: "СамДУ", 2011. - Б. 58.

18. Тошматов Ш ва бошкалар.Солик туловчилар билан ишлаш.Укув кулланма.

- Тошкент, 2010. - Б. 6.

19. Тошматов Ш ва бошкалар.Солик туловчилар билан ишлаш.Укув кулланма.

- Тошкент, 2010. - Б. 28.

20. Каримов И.А. Жахон инкирозининг окибатларини енгиш, мамлакатимизни модернизация килиш ва тараккий топган давлатлар даражасига кутарилиш сари. 18 - жилд. - Тошкент, 2010. - Б. 93.

21. Мустакиллик йилларидаги тараккиёт. Давлат солик кумитаси ахборот хизмати. - Тошкент, 2016. - Б. 60.

May, 2023

537

22. Рейтинг_уплаты_налогов_Paying_Taxes_2010.

https://businessforecast.by/partners/ratings/rejting-uplaty-nalogov-paying-taxes-2010/.

23. Халк сузи газетаси. 2017 й 8 февраль, № 28 (6722). - Б.3.

24. Узбекистон Республикаси Конун хужжатлари туплами, 684 - модда. 2017 й., 29 - сон. - Б.6.

25. Завдяки об'еднанню податково!' та митно!' служб кiлькiсть працiвникiв скоротиться майже на 6тис.: Прес-служба Мiнiстерства доходiв i зборiв, Урядовий портал. - 09.01.2013. [Электронный ресурс] - Режим доступа.URL:http://www.kmu.gov.ua/control/uk/publish/article?art_id=245948547 &cat_id=244276429.

26. https://lex.uz/docs/3802378.

27. Узбекистон Республикасининг Солик кодекси. - Тошкент: Гофур Гулом номидаги нашриёт - матбаа ижодий уйи, 17 - модда. 2020. - Б. 16.

28. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. - Тошкент: "Тасвир", 2020. - Б. 18.

May, 2023

538

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.