ӨЗБЕК ЖАНА КЫРГЫЗ ЭЛДЕРИНИН ОКШОШ ТАБЫШМАКТАРЫ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

ОЗБЕК ЖАНА КЫРГЫЗ ЭЛДЕРИНИН ОКШОШ ТАБЫШМАКТАРЫ

АННОТАЦИЯ

Макалада табышмак жанры, анын eзгeчeлYктeрY, турмушубуздагы мааниси жeнYндe сез болот. Эзбек жана кыргыз эл фольклорундагы окшош табышмактар талданат. Эки эл табышмактарынын окшоштугунун себептери кeрсeтYлeт. Калит сузлар: фольклор, табышмак, жанр, окшоштук, каймана маани.

The article deals with the genre of riddles, its features, significance in our life. Common riddles in Uzbek and Kyrgyz folklore are analyzed. The reasons for the commonality of the riddles of the two peoples are given.

Keywords: folklore, riddle, genre, general, figurative meaning.

КИРИШУУ

БYГYнкY жаш муунду жеткиликтYY инсан катары тарбиялоодо элдик оозеки чыгармаларынын, башкача айтканда, элдик адабияттын мурастык казынасынын ээлеген орду бeтeнчe чоц. Анткени, аларда элдин таалим-тарбиялык, руханий кeз караштары ары ^р^м, ары таасирдYY чагылдырылган.

Бул e^YY чыгармалардын катарына тYЗдeн-тYЗ табышмак жанрын да кошууга болот. Себеби, табышмактар элдик даанышмандыктын, акылмандыктын берметтери болуп, аларга элибиздин байкоочулугу, акылмандыгы, кeркeм элестетYY шыгы, руханий дYЙнeсY, тарыхый eтмYШY камтылган. Анык-так нерсе же окуя жeнYндeгY TYШYHYKTYH ац-сезимдYY тYPдe жашырууга, купуя сырдуу туюнтууга негизделген чакан поэтикалык чыгарма аркылуу ата-бабаларыбыз eздeрYHYн билимдерин жаш муунга мурас калтырган. БYГYнкY кYндe балдарыбыздын акыл-эсин, ой жYГYртYYCYн eстYPYYДe eзгeчe тарбиялык мааниси бар, ата-бабаларыбыз мурастап калтырган табышмактар жацыча заманбап табышмактар менен да байып баратканына кYбe болуудабыз.

Табышмак - жаратылыш кубулуштарын, ар кандай нерсе-буюмдарды, тYШYHYктeрдY образдуу чечмелeeнY талап кылган элдик оозеки чыгармачылыктагы кыска, чакан кeркeм чыгарма.

Гулмира Алибековна Темирова

Андижан мамлекеттик университетинин мугалими

SIMILAR MYSTERIES OF UZBEK AND KYRGYZ PEOPLES

ABSTRACT

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

Азыркы учурда дYЙнe элдеринин арасында табышмак айтпаган бир дагы эл жок. Алардын баарында табышмактар айтылып, жооптору талап кылынат. Табышмактардын тексти менен жооптору бири- бири менен ете бекем, тыгыз байланышта экенин баса белгилуу зарыл. Эгерде табышмактын жообу талап кылынбаганда, табышмак eзYHYн кез карандысыз, eзYнчe бир турган жанрдык eзгeчeлYГYн жоготуп коймок.

Адатта табышмактар мурда кыштын узун тYндeрYндe айтылчу экен. Табышмак катышуучуларынын бири табышмакты айтат, калгандары анын жообун издешет, же эки топко бeлYHYп, биринчи топ табышмак айтат, экинчи топ жообун табат. Кээде табышмактын жообун таппай калышканда "жандуубу?", "жансызбы?" деп сурашкан. Анда да таба алышпаса "каерде болот?", "катуубу, жумшакпы" eцдYY бир топ суроолор менен кайрыла беришкен. Ушул сыяктуу толгон суроолорду тынымсыз берип отуруп, табышмактын жообун табууга аракеттенишкен. Анткени, табышмактын жообун таппай калган топ жазаланган. «Сатуу», «шаар берYY» деген сыяктуу жазалар колдонулуп, жецилген топ eзYнe эц баалуу болгон «шаарды» же «жерди» берYYгe аргасыз болгон. Мындай абал жаштардын патриоттук сезимин козгоп, eз шаарын, eз ордун, eз мекенин колдон чыгарбоого аракеттенишкен. Табышмактын ар бир сeзYнe кылдат кeцYл коюп, ^п ой жYГYртYшкeн жана анын жообун издeeдeн талыкпай, чарчабай катуу киришишкен.

НЕГИЗГИ БОЛУМ

Эзбек жана кыргыз эл табышмактарынын салыштырма-типологиялык жактан изилдeeдe бул аталган элдердин фольклорунда кeптeгeн окшош табышмактар бар экенин байкоого болот: Озбек эл табышмагы: Отаси кутарам, Онаси йурга. Угли кушикчи,

^изи уйинчи. (куприк, сув, баца, балиц) [5.];

Кыргыз эл табышмагы:

Атасы молдо,

Апасы жорго,

Кызы бийчи,

Баласы ырчы. (квпурв, суу, балык, бака) [6.].

Жогорку табышмактардын eзбек вариантынын текстинде кeпYрe эч бир жакка жылбай, бир эле жерде туруп, бардык элди кeтeрe алуу eзгeчeлYГY

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

"KyTapaM" gen aTanca, cyyHyH artiMbi "Hypra" aTKa canbimTbiptinbin ^araT. EaKa "KymuKHH yrHn"ra 0Km0Tynyyga. EantiK ôonco "yÖHHHH kh3" gen CYPöTTenyn ^araT.

Kbiprto эn TaôbimMartiHga "Mongo" ce3Y, TaôbimMaKTbiH экнннн caôbiHgara "^opro" ce3yHe yHKamTbiptinbin, aHga ga "Mongo" KenYpe eцgYY ôup opyHga OTypyn antin, Ken^YnYKTYH gapTbiH yryycyHa OKmomTypynraH. "Mongo" ("KyTapaM"), "^opro" ("fiypra"), "ôhhhh" ("yHHHHu"), "bipnbi" ("KymHKHH"), TaKTan aHTKaHga, anapgtH ôaapti тeц e3ôeK ®:aHa Kbiprto TaôbimMaKTapbiHbiH ^aHgtipMara KenYpe, cyy, ôantiK, öaKaHM Tyrornyn TypraHbi ôup TYpgYY. 036eu эR maôbiwMazbi: 3pTa ôunaH TypT oëKnaô ropagu, Tymga hkkh oëKnaô ropagu,

KenKypyH yn oëKnaô ropagu. (EonanuK, ërnnuK, KeKcanuK) [5.]; Kbipzbu ЭR ma6biwMazu: Эpтeц MeHeH TepT ôyTTan ôacaT, TYmTe экн ôyTTan ôacaT,

KenHHge y^ ôyTTan ôacaT. (EananbiK, warnmbw, KapunuK) [4.50.]. ^oropKygaö TeKCTH ga, ®:ooôy ga gan эne oKmom ôonroH ôup TYpgYY TaôbimMaKTap e3ôeK ®;aHa Kbiprto эn ^onbKnopyHga eTe Ken TaôbinaT. MbiHgaö oKmomTyK aôangap, KepYHYmTep экн эngнн ôoopgomTyryH, ^aHama ^amaraHgtirtiH, oh ^ytyptyy geцгээnнннн Te^uruH, TaptixtiH eHYrYmYHYH, coцнaпgbIк ®;amoo mapTbiHbiH, Ypn-agaTTapbiHbiH, Kaaga-canrrapbiHbiH, gYHHe TaaHMMgaptHMH oKmomTyryH ®;aHa maHKemTuruH, ap TapanTaH e3 apa KaptiM-KarambiHbiH, ôupH-ôupH MeHeH Kyga-ceeKTYK ôaônaHbimTapbiHbiH ôeKeMguruH TYmYHgYpeT ®;aHa KepceTYn TypaT.

03ôeK ®;aHa Kbiprto эn ^onbKnopyHga кээ ôup oKmom TaôbimMaKTap ôap, anapga экн эngнн Tunu KeeHe ôaôa typk THngepHHHH TaMbiptiHaH экeннн ga ganungeö anaT. Mucanti: 036eK эR ma6biwMazbi: Ter gecaM, Temaögu, Tema gecaM, Teragu. [5.]. Kbipzbu ЭR ma6biwMazbi: Thh geceM, THÔôeÔT, TuHôe geceM, TueT. [4. 90.].

^oropKy e3ôeK ®:aHa Kbiprbi3 эn TaôbimMaKTapbiHbiH ®;ooôy e3ôeK TaôtmMartHga (naô), Kbiprbi3 TunuHge ^puH). ".Haô" ^aHa '^puH" ôup TYpgYY MaaHHgern ce3 ôonyn эcenтeneт. MyHy Kbiprbi3 ^aHa e3ôeK THngepHHHH TYmYHgYpMe ce3gYKTepY ga ganungen TypaT:

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

Кыргыз тилинин тYШYндYрмe сездугунде "эрин" сезуне мындай тушундурме берилген: 1. Ооздун булчуцдуу, кыймылдуу келген астыцкы жана устуцку кырка белуктеру. Ал эми езбек тилиндеги "лаб" сезуне езбек тилинин сездугунде теменкудей тушундурме берилет: Лаб [перс жана тажик тилдерине таандык -дудок, лаб; чет, кирра] 1 Огиз бушлигининг кириш кисмини чегаралаб турадиган хдракатчан тери бурмаси (Ташки томондан тери, ички томондан шиллик пардалар билан копланган, унинг асосини айланма жойлашган мимика мускули ташкил этади).

Ошентип, эки элдин бир турдуу текстке жана жандырмакка ээ болгон окшош табышмактардын негизинде эки элди байыркы турк тилдуу элдерден экенин далилдее максатында дал ушул табышмакты орус тилине сезме-сез которуп керсек, теменкудей туура эмес табышмак пайда болот:

Скажу тронь, не тронет,

Скажу не трожь, тронет.

Орус тилиндеги жогорку сездерде езбек жана кыргыз эл табышмактарында суреттелген жообу "эрин" болгон маани бузулду. Башкача айтканда, орус тилиндеги мааниде табышмак болбой калды.

КОРУТУНДУ

Эзбек жана кыргыз тилдериндеги "тий" деген сезду айтканыбызда, эки эринибиз бири-бирине тийбегендиги, "тийбе" сезун айтканыбызда, эки эринибиз бири-бирине тийгендиги себептуу да ушул табышмак эл тарабынан жаралган. Ал эми орус тилинде болсо мындай кубулуш жузеге ашпады, мындай болбоду. Мына ушунун езу эле "езбек жана кыргыз эл табышмактарынын окшоштугун эки элдин тилинин окшоштугу аркылуу да пайда болгон" деген тыянакка келуубузге ебелге жаратат.

Эзбек жана кыргыз элдеринин эц сонун метафоралар, жандуу салыштыруулар, каймана маанидеги сез айкаштары менен жылмаланган табышмактарын салыштырма-типологиялык жактан изилдеелер бул элдердеги табышмактардын жанрдык езгечелуктеру, турмуштук функциялары, варианттуулугу, керкем тили, классификациясы жана поэтикасы жагынан алардын жалпылык жана езгечелук жактарын аныктоого мумкундук берет.

Мындан тышкары, келечектеги жаш муундарга езбек, кыргыз элдеринин табышмактарын кецири жайылтууга, баа жеткис мурастарыбыздын маанисин тушундурууге, сездирууге жардам берет.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

ПАЙДАЛАНЫЛГАН АДАБИЯТТАР (REFERENCES)

1. Абдурахимов М. Узбек топишмоклари. Узбекские загадки. - Тошкент: Укитувчи, 1991. - 217 б.

2. Абдыракунов Т.А. Киргизские народные загадки. - Фрунзе, 1973. Автореф. дисс. на соиск. уч.степ. канд.филил.наук. - 26 с.

3. Эл адабияты. Табышмактар. - Б.: «Шам», 2002. - 320 б.

4. Кыргыз эл табышмактары. Тузгендер: Капалбаев Октябрь, Калыгулов Нурбек. Бишкек: Турар, 2016. - 128 б.

5. https://ziyouz.uz/ozbek-xalq-ogzaki-iiodi/ozbek-xalq-topishmoqlari/

6. https : //bilim-kg.com/tabyshmak-46/