Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ТИЛИДА АРАБЧА СИФАТДОШ ЯСОВЧИ ВАЗНЛАРДАГИ ЎЗЛАШМАЛАР ЎРНИ (АЛИШЕР НАВОИЙ АСАРЛАРИ МИСОЛИДА)'

ЎЗБЕК ТИЛИДА АРАБЧА СИФАТДОШ ЯСОВЧИ ВАЗНЛАРДАГИ ЎЗЛАШМАЛАР ЎРНИ (АЛИШЕР НАВОИЙ АСАРЛАРИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

258
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Навоий / арабча / вазн / қолип / феъл / сўз / туркумлар / от / сифат / сифатдош / қуроллар / номлар. / Navoiy / Arabic / rhythm / model / verb / parts / of speech / noun / adjective / participle / means / names.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Адахамжон Абдусаломович Умаров

Ушбу мақолада Навоий асарларида қўлланилган арабча ўзлашма сўзларнинг турли вазн(қолип)лардан ҳосил қилинган шакллар таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Formed forms from varians rhythm models borraved Arabic words thet were used in Navoiy plays are analyzed in the article.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ТИЛИДА АРАБЧА СИФАТДОШ ЯСОВЧИ ВАЗНЛАРДАГИ ЎЗЛАШМАЛАР ЎРНИ (АЛИШЕР НАВОИЙ АСАРЛАРИ МИСОЛИДА)»

Academic Research in Educationaal Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-225-230

УЗБЕК ТИЛИДА АРАБЧА СИФАТДОШ ЯСОВЧИ ВАЗНЛАРДАГИ УЗЛАШМАЛАР УРНИ (АЛИШЕР НАВОИЙ АСАРЛАРИ МИСОЛИДА)

Адахамжон Абдусаломович Умаров

Андижон давлат университети

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Навоий асарларида кулланилган арабча узлашма сузларнинг турли вазн(колип)лардан хосил килинган шакллар тахлил килинган.

Калит сузлар: Навоий, арабча, вазн, колип, феъл, суз, туркумлар, от, сифат, сифатдош, куроллар, номлар.

ABSTRACT

Formed forms from varians rhythm models borraved Arabic words thet were used in Navoiy plays are analyzed in the article.

Keywords: Navoiy, Arabic, rhythm, model, verb, parts, of speech, noun, adjective, participle, means, names.

КИРИШ

Узбек тили лугат таркибининг бойишида ташки манбаларнинг ахамияти мухим. Суз узлаштириш ходисаси халклар уртасидаги турли хил иктисодий, ижтимоий-сиёсий, маънавий-маърифий муносабатлар асосида юзага келади. Узбек тили лексикасининг арабча сузлар катлами тарихий-анъанавий усулда узлашган.

Арабча сузларнинг узлаштирилиши VIII асрдан бошланиб, IX-X асрларгача анча фаоллашган. Араб тилидан суз узлаштиришга олиб келган омиллар куйидагича: аввало, араблар истилоси, ислом динининг кенг таркалиши, колаверса, араб ёзувининг куллана бошланганлиги, мадрасаларда араб тили укитилиб, олим-у фузалоларнинг араб тилида ижод килиши, туркий-араб икки тиллигининг таркиб туганлигидир [2:55].

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Узбек тили лексикасида арабча умумистеъмолдаги сузлар куъчиликни ташкил этади. Айникса лексикада от суз туркумига мансуб сузларнинг микдори юкори. Уларнинг узига хос семантик хусусиятлари мавжуд. Арабча сузлар куърок илмий, диний, ахлокий, таълимий, мавхум тушунчаларни ифодалайди. Тилимиздаги арабча узлашмаларнинг бир гурухи маъно кийматини узгартириб,

Academic Research in Educationaal Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-225-230

этимологик маъно ва тушунчаси билан боглик булмаган бошка сузга айланган, ёхуд маъно кенгайиши ва маъно торайиши юз берган.

Араб тилида феълдан хосил булган, хам феълга, хам сифатга хос хусусиятларни намоён килувчи сузлар - "феълдан ясалган отлар" сифатдошлар саналади: котиб, муаллим, мансур, мавуум, мазкур, мутаносиб каби. Узбек тилида сифатдошлар замонга ;араб узгарса, араб тилида аксинча - утган ва хозирги-келаси замон учун бир хил шаклга эга.

Арабча феълнинг сифатдош шакли узбек тилида феълнинг сифатдош шаклига тенг, лекин куъ уринда сифатга тугри келади [4:3]. Масалан: муумал -ноаниц, магрур, мулойим, мухтасар, мунофиц, махсус, маруум каби. Лекин араб тилида сифатдошлар масдарлар, сифатлар, урин ва ъайт номлари, иш-курол, касб-хунар номлари билан бир каторда исмлар - феълдан ясалган отларни ташкил этади.

НАТИЖАЛАР

Сифатдошларнинг аник ва мажхул шакллари мавжуд булиб, улар турли вазнларда хосил килинади.

Сифатдош ясовчи вазнлар куийдагча: I бобда "фоил" аник, "мафъул" мажхул, II бобда "муфаъил" аник, "муфаъал" мажхул, III бобда "муфоъил" аник, "муфоъал" мажхул, IV боб "муфъил" аник, "муфъал" мажхул, V боб "мутафаъйил" аник, "мутафаъал" мажхул, VI боб "мутафоъил" аник, "мутафаъал" мажул, VII боб "мунфаъил" аник, "мунфаъал" мажхул, VIII боб "муфтаъил" аник, "муфтаъал" мажхул, IX боб "муфъилл", аник, "муфъалл" мажхул, X боб "мустафъил" аник, "мустафъал" мажхул каби вазнлар мавжуд.

I боб феълининг аник даража сифатдоши "фоил" шаклида ясалади ва узбек тилига "...ган", "... ётган", "... кан", "... кан" сифатдош кушимчалари билан ёки"..чи" отлашган кушимчаси билан таржима килинади ва хозирги замонни англатади.

I боб фоил вазнида: ворис - мерос олувчи, восил - етувчи, сохиб - сухбат килувчи, нотик-сузловчи, ошик - севувчи, зохид - ибодат килувчи каби. Масалан: Не булгай куруб пири кошиф мени [7,491]. Мисрадаги "кошиф"- очувчи, кашф килувчи маъноларини ифодалайди.

I боб феълининг мажхул даража сифатдоши эса "мафъул" шаклида хосил килинади ва феъл ифодалаган иш-харакат объекти булган предметни ёки уша иш-харакат натижасида хосил булган натижани (иш-харакат натижасини) билдиради. [9,147]

Academic Research in Educationaal Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-225-230

I боб мафъул вазнида: малум - малолланган, маълум-билинган, мамнун-миннатдор, мамнуъ - ман этилган, манзум-тузилган, маншур-ёйилган, манкул-айтилган каби. Масалан:

Залолат куйининг маузунларита, Жахолат даштининг мажнунларига. [1,7] Байтдаги "махзун"- хафа булган, "мажнун"- аклдан озган маъноларини билдиради.

Аник ва мажхул нисбатга хос грамматик хусусиятлар барча бобдаги сифатдошларга тегишли булиб, аник нисбат субъектни, мажхул нисбат -харакат объекти булган предмет ёки натижани курсатади: катиб(ун) -ёзувчи, ёзадиган; мактйб(ун) - ёзилган каби.

II боб муфаъъил вазнида: мураггиб - рагбатлантирувчи, муассир -асир булган, муфаттин -сехрловчи каби. Масалан: Эй мусулмонлар, не кофир куз, муфаттин кош эрур. [3,11] Мисрадаги "муфаттин"- сехрловчи, фитналанган, гузал маъноларини ифодалайди.

II боб муфаъъал вазнида: мураввакк-тиник, мусаффо, мураввах- салкин, бохаво, мураккаб-тартибланган, мулаккаб-лакабланган, мураффах-осуда, ором каби: Масалан: Келур ул сарвким гуллар мулавван килди гулшанни, [3,116]. Мисрадаги "мулавван" -ранг-баранг маъносини билдиради.

III боб муфоъил" вазнида: мубориз - полвон, якка курашувчи, мужодил-тортишувчи, мусоид-ёрдам берувчи, мусохиб- сухбатдош каби. Масалан: Ки, луъбатларинг-ук санга бас мусохиб. [5,34] Мисрадаги "мусохиб"- сухбатдош маъносини билдиради.

III боб муфоъал" вазнида: муотаб - таъкиб килинган, мушорак-шерик булган, мурокаб - кузатувчи каби. Масалан: "Шайх Имрон турмади ва дедики, муотаб кишидурмен"[12,104]

IV боб муфъил вазнида: муфлис- камбагал, муфид-фойдали, муфсид-зарарли, мухбир-хабар берувчи, мушкил-кийин ишлар ва кийин ижодларни ёктирувчи одам, муъжиз - ожизлантирувчи каби. Масалан: Муфлис булмок тараб заволи булгай, [11, 131] Бу мисрадаги "муфлис" - камбагал, ночор маъноларини ифодалайди.

IV боб муфъал вазнида: мулсак - жипслашган, мулзам-сукут килган, музмар-яширинган, мудрак-идрок килинган, мубхам-яширин, ноаник каби.

"бу мужмал мазкур булгон фазойилдинки, тафсили..." [12,71]. Байтдаги "мужмал"-кискача изох, умумий изох маъноларини ифодалайди.

Academic Research in Educationaal Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-225-230

V боб мутафаъъил вазнида: мутааззир - кийин, узрли, мушкул, мутаайин-тайинли, аник, мутааххир-кейинги, кечиккан каби. Масалан: "Сипохийликдин мутанаффир эрмишлар". [11,71] Байтдаги "мутанаффир" - нафратланувич, жирканувчи, безор маъноларини билдиради.

V боб мутафаъъал вазнида: мутабаррак - табуррук, мутасаввар-тасаввур мутакаддам-олдинги, мутаважжах-юзланган, мутамаккан-жойлашган каби. Масалан: Хаёлидур мутазаррар кунгулда охимдин. [6,199] Мисрадаги "мутазаррар"-зарар курган, зарарли маъноларини билдиради.

Яна, "...навкар ва мутааллацлар улуфасига ва черик ярогига сарф килдим." [10,196]. Жумладиги "мутааллак"-тааллукли, тегишли, дахлдор, оид каби маъноларни билдиради

VI боб мутафаъил вазнида: мутааллик-тааллукли, муааммил-уйловчи каби. Масалан: Упмак изингни йук хаддим, аммо хаёл ила Лаълингни ёлкитур мутаокиб мучакларим. [5,253] Байтдаги "мутаокиб" - кетма-кет, оркама-орка, бирин-кетин маъноларини ифодалйди.

VII боб мунфаъил вазнида: мунташир-ёйилган, мункатиъ-кесилган каби. Масалан: Каддидин сарв мунфаил эрди. [10,252] Мисрадаги "мунфаил" -таъсирланган, хаяжонланган, уялган каби маъноларни беради.

VII боб мунфаъал вазнида: Бир кишини офариниш дафтаридин мунтахаб. [10,6] Мисрадаги "мунтахаб" -танланган сараланган маъноларини беради.

VIII боб муфтаъил вазнида: мунтазир-кутувчи, мунтазим-тартибланган, мункасим-таксимланган каби. Масалан: Хони латойифка сузи мунцасим, Дурри маонийга тили мунтазим. [6,68] Байтдаги мункасим -таксимланган, мунтазим -назм килинган маъносини билдиради.

IX боб муфъилл вазнида: мукир (р)-икрор булган, мухик(к)-хакли, муносиб, лойик каби. Масалан: Фуркат ахлига тонг эрмас булса ашъори муриц(ц). (6,199). Мисрадаги "мурик(к)"- юмшатувчи, эритувчи (кунгилни) каби маъноларни билдиради.

IX боб муфъалл вазнида: муштак(к)-бошка суздан олинган, муртад(д)-кайтган, мусин(н)-кекса, ёши улуг каби. Масалан: Жузв-жузвимни, фигонким, мунфак(к) этти тийги хажр [1,31] Мисрадаги "мунфак(к)" -ажратилган, айрим-айрим килинган маъноларини билдиради.

X боб мустафъил вазнида: мустахик-хак булган каби. Масалан: Х,ар нечаким, мустауиц улсун азиз, [8,8]

Academic Research in Educationaal Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-225-230

Х боб мустафъал вазнида: мустаграк - гарк булган, мустахсан-яхши булган каби. Масалан: Кимсага бу заъфи мустаусан эмас [12,135]

"Муфъалл" ва "муфъилл" вазнлари араб тилида иккиланган ундошли феъллар турига киради. Алишер Навоий асарларини жорий ёзувга угирилган тупламларда бундай сузларнинг битта ундоши суз охирида келганлиги учун тушириб колдирилган. Чунки, хозирги узбек тилида бундай суз шакллари йук.

ХУЛОСА

Хулоса килиб шуни айтишимиз мумкинки, Навоий уз асарларида туркий тил билан бирга арабча суз туркумларини хам куллаган. Улар турли хил лугавий-маъновий ва услубий-семантик функцияларни бажарган, асар таъсирчанлигини, мусикийлигини, бадииятини юксак даражага кутарган.

Алишер Навоий асарларидаги арабча суз туркумларини урганиш ва тушинишимиз, суз ясовчи вазнларни билишимиз, шоир асарларини янада чукуррок англашмизда кумакчи вазифасини утайди деб хисоблаймиз. Ёшларнинг Навоий асарларини етарли даражада билишлари эса, маънавий етук булишлари учун мухим омиллардан бири десак адашмаган буламиз.

REFERENCES

1. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами. Иигирма томлик. Биринчи том. Бадойиъ ул-бидоя. —Тошкент:. "Фан" , 1983 (31-бет)

2. Po'latova D. Mahmud Toir she'riyati leksik xususiyatlari. Fil.fan.nom.. Dissertatsiya. Navoiy. 2014. 55-58-bet.

3. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами. Иигирма томлик. Учинчи том. Хазойин ул-маоний. Гаройиб ус-сигар. —Тошкент:. "Фан" , 1988

4. Рахматуллаев Ш. Узбек тилининг этимологик лугати. -T.: Университет, 2003, 3-б

5. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами. Иигирма томлик. Бешинчи том. Хазойин ул-маоний. Бадоеъ ул-васат. —Тошкент:. "Фан" , 1988 (253-бет)

6. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами. Иигирма томлик. Олтинчи том. Хазойин ул-маоний. Фавойид ул-кибар. —Тошкент:. "Фан" , 1990 (199-бет)

7. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами. Иигирма томлик. Ун биринчи том. Хамса. Садди Искандарий. —Тошкент:. "Фан" , 1993.

8. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами. Фарход ва Ширин. — Тошкент:. "Фан" , 1992

Academic Research in Educationaal Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-225-230

9. Иброхимов Н., Юсупов М. Араб тили грамматикаси. 1- жилд. -Т.: Узбекистан миллий энциклопедияси. 1997. -Б. 147.

10. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами. Иигирма томлик. Ун туртинчи том. Махбуб ул-кулуб. Муншаот. Вакфия. —Тошкент:. "Фан" , 1998 (6-бет)

11. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами. Иигирма томлик. Ун бешинчи том. Хамсат ул-мутахаййирин. Золоти Саййид Хдсан Ардашер. Золоти Пахлавон Мухаммад. Назм ул-жавохир. - Тошкент:. "Фан" нашриёти, 1999

12. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами. Насойим ул-мухаббат — Тошкент:. "Фан" , 1992

13. Мустафакулов, А. А., Халилов, О. К., & Уринов, Ш. С. (2019). Цель и задачи самостоятельной работы студентов

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.