Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ШЕЪРИЯТИДА ҚЎЛЛАНИЛГАН РАМЗЛАР ВА УЛАРНИНГ ЛИНГВОПОЭТИКАДАГИ ЎРНИ'

ЎЗБЕК ШЕЪРИЯТИДА ҚЎЛЛАНИЛГАН РАМЗЛАР ВА УЛАРНИНГ ЛИНГВОПОЭТИКАДАГИ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
лингвопоэтика / шеърият / рамз / бадиий / адабиёт / асар / этимология / рамз / метафора / семантик / образ / объект.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Усманова Хумора Аҳмаджоновна

Мақолада ўзбек шеъриятида қўлланилган рамзларнинг лингвопоэтик тадқиқи ҳақида фикр билдирилган. Шу қаторда, шеърият асосида қилинган ҳар бир тадқиқотнинг ўзига хос услублари, ҳар бир тадқиқотчи ҳамда тадқиқотнинг ўз йўналишлари мавжудлиги ўрганилиши ёритиб берилган, ҳамда ўзбек шеъриятида қўлланилган рамзларнинг қўлланилиши лингвопоэтик ёндошув асосида муҳокама қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ШЕЪРИЯТИДА ҚЎЛЛАНИЛГАН РАМЗЛАР ВА УЛАРНИНГ ЛИНГВОПОЭТИКАДАГИ ЎРНИ»

УЗБЕК ШЕЪРИЯТИДА ЦУЛЛАНИЛГАН РАМЗЛАР ВА УЛАРНИНГ ЛИНГВОПОЭТИКАДАГИ УРНИ

Усманова Хумора Ах,маджоновна

Узбекистан давлат санъат ва маданият института "Жах,он тиллари ва адабиёти" кафедраси

катта уцитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.11214093

Аннотация. Мацолада узбек шеъриятида цулланилган рамзларнинг лингвопоэтик тадцщи %ацида фикр билдирилган. Шу цаторда, шеърият асосида цилинган %ар бир тадцицотнинг узига хос услублари, %ар бир тадцицотчи %амда тадцицотнинг уз йуналишлари мавжудлиги урганилиши ёритиб берилган, %амда узбек шеъриятида цулланилган рамзларнинг цулланилиши лингвопоэтик ёндошув асосида му%окама цилинган.

Таянч сузлар: лингвопоэтика, шеърият, рамз, бадиий, адабиёт, асар, этимология, рамз, метафора, семантик, образ, объект.

Аннотация. В статье высказывается мнение о лингвопоэтическом исследовании символов, используемых в узбекской поэзии. Кроме того, на основе лингвопоэтического подхода выделены конкретные методы каждого исследования, проводимого на основе поэзии, существование каждого исследователя и собственные направления исследований, а также обсуждается использование символов, используемых в узбекской поэзии.

Ключевые слова: лингвопоэтика, поэзия, символ, художественная литература, литература, произведение, этимология, символ, метафора, семантика, образ, объект.

Annotation. The article expresses an opinion about the linguopoetic study of symbols used in Uzbek poetry. In addition, the specific methods of each research conducted on the basis of poetry, the existence of each researcher and their own directions of research are highlighted, and the use of symbols used in Uzbek poetry is discussed based on the linguopoetic approach.

Key words: linguopoetics, poetry, symbol, fiction, literature, work, etymology, symbol, metaphor, semantics, image, object.

Узбек шеъриятига назар соладиган булсак, шеърият асосида цилинган х,ар бир тадцицотнинг узига хос услублари булиб, х,ар бир тадцицотчи хдмда тадцицотнинг уз йуналишлари мавжуддир. Бу эса албатта, сохдга оид муаммоларнинг тизимли ва мантиций ечим топишига кенг йул очади. Лингвопоэтик ва лингвомаданий тадцицотларнинг асосий тамойили матн таркибидаги бадиий компонентларни тилшунослик нуцтаи назаридан тизимли тах,лил цилиш негизида шоир ва ёзувчи дунёцарашидан усиб чиццан поэтик гоя табиатини суз ва ибора, суз ва мацол, суз ва метафора, суз ва матал, суз ва тасвирий ифодалар, тазодлар, шеърий санъатларнинг баркамолигини таъминловчи асосий функциясини жиддий текширишдан иборат. [1] Х,ар бир шеърий матнларда рамзий иборалар узининг шакл ва мазмуни билан устиворлик цилади.

Рус тилшунос олимининг ёзишича: "Адабиёт ва лингвистик ёндошувларнинг узига хослиги шундаки, унда лингвопоэтик ёндошувга кенг йул очишга замин х,озирлайди. Лингвопоэтик талцин цилиш амалиёти илк бор шеъриятда синаб курилган булиб, кейинчалик насрий асарлар тимсолида кенгайиб борган. Антик тах,лил усуллари цоришигида лингвопоэтика циёсий-типологик ёндошувларни юзага келтирган, натижада бу талцин методологияси муваффациятли амалга оширилган. Сунгги пайтларда бадиий

матнни тадкик килишда кулланилган лингвопоэтик тахлили усули бошка функцинал услублар таркибида кулланилади". [2, 8б]

Узбек шеъриятида кулланилган рамзларнинг лингвопоэтикадаги урнини урганиб чикиш максадида купгина илмий тадкикот, илмий изланишларни урганиш, уларни тахлил килиш лозимдир. Шуни таъкидлаб утиш жоизки, шеъриятга хос булган купкатламли рамзий ва мажозий маънолар силсиласини кашф этиш, бадиий матн таркибидаги лугавий, ирфоний-тасаввуфий бирликлар сатхини ёритиш тилшунослик илмининг тараккиётини белгилайдиган энг мухим омиллардан бири сифатида эътироф этилмокда. Дунё илм-фанида тилшунослик ва адабиётшунослик фанларининг интеграциялашуви натижасида филологик тадкикот ишларининг янги типдаги лингвопоэтик ва лингвостилистик йуналишлари шаклланди. Бу йуналиш бадиий асарнинг хам лисоний ва хам поэтик хусусиятларини синхрон тарзда тадкик этиш имконини юзага чикарди ва охирги йилларда куплаб янги илмий изланишларнинг вужудга келишига замин яратди. Шу боис, шеърият тилининг адабий ва ижтимоий окимлар хамда хаётий реал вокеликларига боглик маъно белгилари, суз-тимсолларнинг этимологияси, уларнинг назарий ва лингвопоэтик асослари, тасаввуфий истилохлар тизимининг поэзияда тутган урни, шоирнинг яратувчанлик махорати ва ижодкорлик кудратини аниклаш каби долзарб муаммолар дунё илмий жамоатчилиги олдида турган асосий вазифалардан бири булиб колмокда.[3,5б] Мустакиллик йилларида бошка сохалар катори тилшунослик илмида хамда мумтоз шеърият тилини тадкик этиш борасида янги йуналишлар вужудга келди. Хусусан, бадиий тилнинг лугавий хазинасини узида мужассам этган мумтоз шеърият тилидаги суз-тимсолларнинг лисоний, ирфоний талкини, лирик асарларда лугавий ва семантик бирликларнинг компонент, когнитив, киёсий-таърихий хусусиятлари долзарб масала сифатида караб келинмокда. Зеро, "... она тили-миллат маънавиятининг мустахкам пойдеворидир. Улуг маърифатпарвар бобомиз Абдулла Авлоний таъкидлагандек, хар бир миллатнинг дунёда борлигини курсатадиган ойинаи хаёти - бу унинг миллий тили ва адабиётидир" [4] . Бинобарин, узбек тилларининг юксалиши ва ривожланишида энг мухим тарихий даврлардан бири булган ХП-Х1У асрларда яратилган бадиий матнлардаги суз тимсолларнинг лисоний, лингвопоэтик хусусиятини янги замонавий техналогиялар асосида урганиш ва илмий-назарий жихатдан тадкик килиш долзарблик касб этмокда.

Узбек шеъриятида кулланилган рамзлар шеърий туртликларда, шеърий мисраларда, адиблар шеъриятида энг фаол суз-тимсолларнинг этимологияси, семантик бутунлиги, шеърий мисра ва байтлардаги илохийлик, тарикат риёзати, хакикий ва мажозий ишк рамзи, содик дуст ва гузал махбубу каби кушма маънолари тадкикот асосида яратилган. Махмуд ^ашкарийнинг "Девону луготит-турк" асаридаги туртликлардан тортиб Навоий, Бобур, Фуркат, Нодира ёки Аваз Утар асарларида табиат рамзларини инсон рухияти ифодаси сифатида кулланилганлиги куриш мумкин. Хусусан, табиат билан боглик кор, ёмгир, булут, чакмок, шамол каби табиат размларининг барчасига дуч келамиз. Келди эсин эснаю, ^орка тугал уснаю. Куди будун куснаю. ^ора булут кукрашур. (Маъноси) ^ор хавосига ухшаб, Шамол есиб келди. Ул титраб, тиш кокиб уйга кирди.

^ора булут кукраб, кичкириб туради. [5, 779б]

Шоир уз мисраларида табиат билан богликликни таъкидлаётган булсада, авзои бузи;, фигони фалакка етган, жахл отига минган бадиий тимсол лирик кахрамон кайфияти ва рухиятини акс эттириб келади. Шунингдек, ушбу "Хазойин ул-маоний" девонида шундай байтлар учрайди:

"Ул турки хитонинг эрур андоцки кузи циймоч Ким, ноздин улмас демак олдиндаки, куз оч ". [6, 74б]

Ушбу байтдаги "Турки хито" жумласи "Суз латофати" китобида куйидагича шархланади: "Бу халкнинг куркам чехраси, юзидаги нур тилларда достон булибдики, куёшни турки хито, яъни Хитойдан, шаркдан кутарилган турк дебдилар". [7, 48б] Бундан хулоса тарзида юкоридаги байтдан шундай мазмун англашилади, яъни бобомиз А.Навоий узларининг юкоридаги байтлари гузаллик, шарк гузали назокатини рамзий маънода узгача махорат билан таъриф этганлар.

Мумтоз адабиёт намояндаларидан яна бири шоир Захириддин Мухаммад Бобурнинг фардларидан бирида шундай дейди:

"Рациб йулдошу мен цажрдин дуто улдум, Fapиб турки ситамгарга мубталоулдим" [8] Ушбу фарддаги "турки ситамгар" жумласи юкорида таъкидлаб утилган мисралар каби гузал ёрга ишора килмокда, яъни гузалликка мубтало булганликни рамзий маънода ифодаламокда. Х,ар иккисида хам турки сузи гузаллик образини, ошик калбнинг ёр хажрида ошик эканлигини рамзийлигини англатади.

Узбек шеъриятидаги рамзий образлар баркарор шакл ва туб мазмунга эга. Унинг урганилишида мумтоз-анъанавий рамзларнинг лингвопоэтик тадкикини кенг ёритиб беришда халк огзаки ижодидаги анъанавийликни тахлил килиш максадга мувофикдир. Анъанавийлик, хаётда карор топган удум, урф-одат ва бошка амалларда ёркин куришимиз мумкин. Анъанавийликда маросимларни утказилиш, уларнинг ташкил этилиши ёки булмасам ижро усулини тасаввур киламиз. Ижро анъанаси деганда, дастлаб маросимларга алокаси бор ёки йуклиги хал килувчи омил хисобланади. Хусусан, "Ёр-ёр", "Келин салом"лар туйда, марсиялар азада айтилса, лирик кушикларда, лофлар, латифалар хаётда вужудга келган оддий вазиятда айтлиши мумкин.[9] Аммо, узбек шеъриятида кулланилган мумтоз-анъанавийликни, ундаги рамзий мохиятини тадбик этиш кайта-кайта урганишликни талаб килади. Юкорида таъкидлаганидек, анъанавийлик оддий вазиятда айтилиши мумкин, бирок матн анъанаси анча мураккаб булиб, шеъриятда айнан асарнинг тулик мохияти унинг матнида намоён булади. Асардан назарда тутилган гоя, мазмун, образ хусусиятлари, композиция унсурлари: баён, портрет, диалог, монолог; бадиий тасвир воситалари - буларнинг хаммаси халк ижоди коидаларига суянган холда, анъанавийлик тамойилига асосланган тарзда суз воситасида намоён булади. Эхтимол, шунинг учун хам матн анъанаси ижросидан кура мураккаб тизимга эга.[10] Мураккаб тизимда шеърий матннинг луговий ва поэтик маънолари орасида билвосита богланиш мавжуд. Образ билан боглик тасаввурлар унутилса, рамзий маъно англанмай колади. Шеърий мантда ифодаланаётган рамзий образнинг туб маъноси муайян матнда рамзий "кушимча"лар воситасида уз маъно куламини у ёки бу даражада кенгайтиради. Баъзи холатларда узак маънога бевосита боглик янги поэтик маънолар хосил булади. Бу холат халк лирикасига тегишли намуналарда яккол кузатилади ва поэтик рамзнинг чексиз бадиий имкониятларини намоён этади. Узбек шеъриятида рамзлар, асосан, жуфт суз ёки бирикма шаклида келади.

Тил нуктаи назаридан бу бирликда кулланилаётган рамзлар сифатлаш куринишини олади. Лекин матнда рамзий маънони шакллантирувчи вазифа бажаради. Гап тузилишига эга узак рамзлар йук. Бу холат халк символикаси тизимида мумтоз-анъанавий рамзларнинг кадим илдизга эгалиги, асрлар давомида шаклланиб, анъанавий шакл ва туб мазмунга эга булганлигини курсатади. [11,5б]

Узбек фольклори намуналари таркибида келувчи рамзий бирикмаларни маъносига кура мифологик тимсолларни, кузга куринмайдиган, лекин хис этиш, англаш мумкин булган мавхум тушунчаларни, вакт тушунчасини, фаслларга хос белгиларни, тимсолий маконни, инсон ёш хусусиятини, навкирон ёш ёки кексаликни, инсон гузаллигини, маъшуканинг жозибали куринишини, маълум тоифа кишилар уртасидаги ижтимоий тафовутни, касаллик белгисини, тимсолий кийим-кечакнинг, нарса-буюмларнинг, у ёки бу жонивор тимсолий образларининг, дов-дарахт, гул, усимлик, меваларнинг турларини, уларнинг бири иккинчисидан фаркланишини ранглар воситасида ифодаловчи поэтик бирикмалар каби мавзувий типларга ажратиб курсатиш мумкин. [12,5б] Ушбу фикрларга мисол тарикасида узбек фольклори намуналарини келтириш максадга мувофикдир. Ишц дардига дустларим, Даво булмас ёр-ёр. Айта берсам циссаси Адо булмас ёр-ёр. Дарди йуцнинг кунглида Наво булмас, ёр-ёр. Кора кунгул кишида Вафо булмас, ёр-ёр. Му^аббатсиз кишилар Кадр билмас, ёр-ёр. Тамсил айтган сузларим Таъсир цилмас, ёр-ёр. Тош кунгулда му^аббат Пайдо цилай, ёр-ёр. Ишц йулида узимни Шайдо цилай, ёр-ёр . [13,42б]

Мисол келтирилаётган дастлабки кушик мисраларида ёр-ёр уз маъносида туй маросимини англатиб келаётган булса-да, матнда дардли, ёр ишкида куйган кахрамон образи яширинган. Маълумки, "даво булмас", "адо булмас", "вафо булмас", "кадр билмас" деб юритилган шеърий мисрадаги суз бирикмалари айнан бевафо ёрни образига параллел образ сифатида танланади. Халк кушикларининг шеърий мисраларида бунга якин холат куп кузатилади.

Узбек шеъриятида рамзларни ранг ва ракамлар билан боглаган холда инсон кечинмаларини ихчам, пурмаъно, таъсирчан килиб ифодалашга имкон яратади. Ранглар эпик асарларда халкнинг у ёки бу эпик кахрамон хакидаги тасаввур-тушунчаларини ифодаласа, халк кушикларидаги шеърий мисраларда лирик кахрамоннинг хис-кечинмаларини, калб тугёнларини, фикр-уйларини жонли ва таъсирчан акс эттириб келади. Бунда ижодкорлар унга турлича муносабатда булиши кузатилади. Яъни ижодкорлар ранг воситасида лирик кахрамоннинг турли рухий кайфият ва вазиятдаги холатини очиб бериши ёки бадиий рамзийлик яратиши мумкин. Бир суз билан айтганда, фольклордаги ранглар

символикаси кадимий асосларга ва анъанавий маъно катламларига эгалиги билан эътиборни тортади. [14,5б]

Кук яйловда буйингни узим курдим, Сочларимни тараб туриб узим урдим. Раумат дейман илмлилар гайратига, Икки йилда чул ерларга шауар цурдим. [15.1526]

Юкорида келтирилган шеърий мисрадаги "кук яйлов " бирикмаси аслида ут-уланлар кукариб ётган кенг яшил яйлов тушунчасида кулланмокда. Яъни, хурсандчилик , миннатдорлик хислари рамзий маънода келтирилган. Шундан шеърий мисралар мавжуд-ки, уларда шеърнинг мохияти лирик кахрамоннинг кечинмаларидан келиб чиккан холда намоён булади.

Кизил гул гунчаю гунча, Юракда дарду гам анча. Келиб ёнимга ултиргин, Менинг багрим очилгунча. [16,51б]

Албатта, юкорида келтирилган мисрадаги фикрлар лирик кахрамоннинг хаёти ва ходисанинг табиатидан келиб чикади. Лирик кахрамоннинг вазифаси катта ва бенихоя. Шу билан бирган, турмуш ва табиат деталларининг ахамияти каттадир.

Маълумки, юкорида кайд этиб утилгандек, узбек шеърияти мазмун ва шакл, поэтик тасвир йули, восита, образлар олами эътибори билан узига хос бир шеъриятдир. Адабиётшунослик илмида эътироф этилганидек, бу шеъриятда рамзий-мажозий тасвир устувор йуналиш ва хусусиятни ташкил этади. Шунинг учун унда суз, тимсол, ранг, оханг билан бир каторда, харф ва ракам воситасида илгари мурилган хакикатларнинг символик ифодалари хам алохида урин эгаллайди.[17,7б] Агар узбек шеъриятида жой олган ракамларни лингвопоэтик жихатдан урганилса, янги маъно, мохият ва сирлар олами очилади.

Узбек шеъриятида ракам рамзларидан фойдаланиш, ракамлар воситасида турли хил карашларни илгари суриш, уз фикрларини ракам рамзлари ёрдамида ифодалаш деярли мумтоз адабиётда хам замонавий узбек шеъриятида хам купчилик шоир ижодида учратиш мумкин. Ракам замирида рамзий маънода лингвомаданий яъни кадимги урф-одатлар, анъаналар таълимоти яширинган булади. Жуда кадимги даврларда мавжуд зохирий дунё бир ракамидан пайдо булган, у рухни акс эттиради ва акл, яхшилик, бирлик ва бахт тимсолидир, деб хисобланган. [18,110б] Шу фикрларга таянган холда шеъриятдаги ракамлар билан ифодаланган рамзларни лингвопоэтик тадкик этиш максадга мувофикдир. Шеъриятда бирдан унгачам булган ракамлар рамзий маънода ифодаланиб келинган. Бир кам дунё, битта кунгил нози, икки олам баробар, икки кош орасида, уч фасл, уч гаробий, турт унсур, турт арик, беш кунли дунё, етти кадам, туккиз кайтмас каби ракамлар билан ишлатилган суз бирикмалари тилда узгача рамзий маъноларни англатади. Х,ар бир алохида мазмун мохиятга эга. Юкоридагиларга таянган холда куйидаги шеърий мисрага эътиборимизни каратамиз:

Саккизимда саккиз ёндин йул очилди,

Хикмат айт, деб, бошларимга нур сочилди. [19, 53б]

Йул - Оллохга элтувчи, унга якинлаштирувчи хар бир нарсанинг рамзий номидир. Саккиз раками рухимда, калбимда хар томонлама имконият яратилди деган маънони англатяпти. Турк Олими Адхам Жабажи углининг эътирофига кура, бу ерда йулнинг

саккизга булиниши, саккиз жаннатни курсатиш учундир, аммо бу байт Яссавийнинг ёшлигидаёк беш асосий туйгу билан бир каторда, тахайюл фахм ва акл-идрокда хам балогат касб этганлигидан далолат беради десак хато килмаган буламиз. [20,50б]

Хулоса килиб айтиш мумкин-ки, узбек шеъриятида кулланилган рамзларни линвопоэтик тадкики, халк тили, маросим айтимларида келувчи турли метафора, рамз ва тимсоллар бевосита маросимлардаги ликир кахрамонлар образи ва уларнинг ифода тизими билан боглик холда пайдо булади. Хусусан, хар бир табиатдаги нарсаларнинг куринишини турли анъанавий рамзлар оркали ифодалаб, шеърий мисраларда уларнинг асл номларини очик-ойдин ошкора айтмаган холда мажозий маънода тадбик этилади. Шеърий мисрада кулланилган рамзлар ижодкор томонидан яратилган образ объекти булиб тилда хизмат килади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. З.Ш.Ашурова Лингвопоэтик тадкикотларнинг асосий тамойил ва йуналиши. Маколадан. 2022.

2. Козеняшева Л.М. Лингвопоэтические средства создания образа слуги в английской литературе XIX-XX веков. Автореф кандидат.фил. наук. - Самара. 2006. С.8.

3. Ярашов Ш.Ж. Хусрав Дехловий газалларида бадиий тимсолларнинг лингвопоэтик хусусиятлари. Филол фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) дисс., Самарканд, 2022, 5-бет.

4. Президент Шавкат Мирзиёевнинг узбек тилига давлат тили макоми берилганининг уттиз йиллигига багишланган тантанали маросимдаги нутки // "Халк сузи", 2019 йил, 22 октябрь.

5. Алишер Навоий. Хазойин ул-маоний. Фавоид ул-кибар. - ТАМАДДИН ТОШКЕНТ 2011 йил.779б.

6. Алишер Навоий. 20 томлик Мукаммал асарлар тупламн . 4-чом. Хазошш ул-маоний. Наводир уш-шабоб. - Тошкент Фан нашриёти. 1989 .74 бет.

7. Эркин Вохндов. Суз латофати. - Тошкент: Узбекистон. 2018. 48-49 бетлар.

8. WWW.Zivo.uz Захириддин Мухаммад Бобур газаллари.

9. Узбек халк охзаки ижоди. https://e-adabiyot.uz/maqola/867

10. Узбек халк огзаки ижоди. https://e-adabiyot.uz/maqola/867

11. Рузиева М.Ё. Узбек халк кушикларида ранг символикаси. Филол.фанлари буйича фалсафа .докт.дисс. Тошкент, 2017, 5-бет.

12. Рузиева М.Ё. Узбек халк кушикларида ранг символикаси. Филол.фанлари буйича фалсафа .докт.дисс. Тошкент, 2017, 5-бет.

13. Мирзаева М, Мусакулов А. "Остонаси тиллодан" (туй куштклари). Узбекистон Республикаси фанлар академиясининг "Фан" нашриёти, Тошкент, 1992 й, 42-бет.

14. Рузиева М.Ё. Узбек халк кушикларида ранг символикаси. Филол.фанлари буйича фалсафа .докт.дисс. Тошкент, 2017, 5-бет.

15. Алавия М. Узбек халк кушиклари. - Тошкент: Уз ФА нашриёти, 1959. - Б.152.

16. Алавия М. Узбек халк кушиклари. - Тошкент: Уз ФА нашриёти, 1959. - Б.51.

17. Жусаева С. Узбек мумтоз шеъриятида ракам ва уларнинг маъно талкини.(XП-XV асрлар). Узбекистон Республикаси Фанлар академияси "Фан" нашриёти. Тошкент, 2010. 7-бет.

18. Бородин А.Н. Число и мистика. Донецк, 1975. С.110

19. Ахмад Яссавий. Х,икматлар. Тошкент, 1990. 53-б

20. Жусаева С. Узбек мумтоз шеъриятида ракам ва уларнинг маъно талкини.(XП-XV асрлар). Узбекистон Республикаси Фанлар академияси "Фан" нашриёти. Тошкент, 2010. 50-бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.