Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ОИЛАЛАРИДА АЁЛЛАРГА НИСБАТАН ЗЎРАВОНЛИК ТУРЛАРИ ВА УНИНГ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЎЗБЕК ОИЛАЛАРИДА АЁЛЛАРГА НИСБАТАН ЗЎРАВОНЛИК ТУРЛАРИ ВА УНИНГ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
483
76
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
зўравонлик / оилавий зўравонлик / аёлларга нисбатан зўравонлик / зўравон шахс / қурбон / руҳий камситилиш / иқтисодий зўравонлик / жисмоний зўравонлик / психологик зўравонлик / жинсий зўравонлик. / насилие / семейное насилие / насилие в отношении женщин / насилие / жертва / психическая дискриминация / экономическое насилие / физическое насилие / психологическое насилие / сексуальное насилие.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Зиявутдинова Хумора Шермаматовна

Ушбу мақолада аёлларга нисбатан зўравонлик муаммоси, унинг таснифланиши, турлари, келиб чиқиш сабаблари ва бу муаммони олдини олиш бўйича хулоса ва таклифлар берилади. Зўравонликнинг бу тури эр-хотин ўртасидаги муносабатларда намоён бўлиб, бундай зўравонликнинг ўзига хослиги эр-хотиннинг гендер фарқлари, эркакларнинг доминант позицияси ва аёлларнинг хатти-ҳаракатлари устидан назорат қилиш натижасидир келиб чиқади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВИДЫ НАСИЛИЯ НАД ЖЕНЩИНАМИ В УЗБЕКСКИХ СЕМЬЯХ И ЕГО СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИИ

В данной статье представлены выводы и предложения по проблеме насилия над женщинами, его классификации, видам, причинам и предупреждению этой проблемы. Этот вид насилия проявляется в отношениях между супругами, а специфика такого насилия является следствием гендерных различий пары, доминирующего положения мужчин и контроля над поведением женщин.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ОИЛАЛАРИДА АЁЛЛАРГА НИСБАТАН ЗЎРАВОНЛИК ТУРЛАРИ ВА УНИНГ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

Зиявутдинова Хумора Шермаматовна,

Андижон давлат университети "Умумий психология" кафедраси таянч докторанти

УЗБЕК ОИЛАЛАРИДА АЁЛЛАРГА НИСБАТАН ЗУРАВОНЛИК ТУРЛАРИ ВА УНИНГ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

УУК: 145.20.12 DOI: 10.34920/SO/VOL_2022_ISSUE_7_6

ЗИЯВУТДИНОВА Х.Ш. УЗБЕК ОИЛАЛАРИДА АЁЛЛАРГА НИСБАТАН ЗУРАВОНЛИК ТУРЛАРИ ВА УНИНГ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Ушбу маколада аёлларга нисбатан зуравонлик муаммоси, унинг таснифланиши, турлари, келиб чикиш сабаблари ва бу муаммони олдини олиш буйича хулоса ва таклифлар бери-лади. Зуравонликнинг бу тури эр-хотин уртасидаги муносабатларда намоён булиб, бундай зуравонликнинг узига хослиги эр-хотиннинг гендер фарклари, эркакларнинг доминант пози-цияси ва аёлларнинг хатти-х,аракатлари устидан назорат килиш натижасидир келиб чикади.

Таянч суз ва тушунчалар: зуравонлик, оилавий зуравонлик, аёлларга нисбатан зуравонлик, зуравон шахс, курбон, рух,ий камситилиш, иктисодий зуравонлик, жисмоний зуравонлик, психологик зуравонлик, жинсий зуравонлик.

ЗИЯВУТДИНОВА Х.Ш. ВИДЫ НАСИЛИЯ НАД ЖЕНЩИНАМИ В УЗБЕКСКИХ СЕМЬЯХ И ЕГО СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИИ

В данной статье представлены выводы и предложения по проблеме насилия над женщинами, его классификации, видам, причинам и предупреждению этой проблемы. Этот вид насилия проявляется в отношениях между супругами, а специфика такого насилия является следствием гендерных различий пары, доминирующего положения мужчин и контроля над поведением женщин.

Ключевые слова и понятия: насилие, семейное насилие, насилие в отношении женщин, насилие, жертва, психическая дискриминация, экономическое насилие, физическое насилие, психологическое насилие, сексуальное насилие.

ZIYAVUTDINOVA H.SH. TYPES OF VIOLENCE AGAINST WOMEN IN UZBEK FAMILIES AND ITS SOCIO-PSYCHOLOGICAL FEATURES

This article presents conclusions and proposals on the problem of violence against women, its classification, types, causes and prevention of this problem. This type of violence manifests itself in relations between spouses, and the specificity of such violence is a consequence of the gender differences of the couple, the dominant position of men and control over the behavior of women.

Key words and concepts: violence, domestic violence, violence against women, violence, victim, mental discrimination, economic violence, physical violence, psychological violence, sexual violence.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 7 (116)

Кириш. Оилаларда узаро муносабатлар-даги зуравонлик хар кандай жамиятда, истис-носиз, барча мамлакатларда мавжуд булган ходисадир. Узбекистон Республикасида инсонпарварлик Fояларининг ривожланиши оилавий зуравонлик сабабларини аниклаш, олдини олиш ва уни бартараф этиш усулла-рини илмий нуктаи назардан куриб чикишни такозо этади. Оилавий зуравонликни олдини олиш усулларини ишлаб чикишнинг дол-зарблиги, бу ходиса инсонларнинг шахсий ва рухий хаётига таъсир курсатиши билан боFлик булиб, тенглик, ижтимоий ривожла-ниш ва Янги Узбекистонни куришда хакикий тусикдир.

Узбекистон Республикаси Президенти-нинг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон Фармонининг туртинчи бан-дидаги ижтимоий сохани ривожлантириш ва ижтимоий куллаб-кувватлашга каратилган вазифалар ижроси, 2018 йил 27 июндаги "Узбекистон Республикасида оила институтини мустахкамлаш концепци-ясини тасдиклаш туFрисида" ПК-3808-сон карори, Узбекистон Республикаси Вазир-лар Махкамасининг 2019 йил 7 июндаги 472-сон «Психология сохасида кадрларни тай-ёрлаш тизимини янада такомиллаштириш ва жамиятда хукукбузарликларнинг олдини олиш чора-тадбирлари туFрисида»ги карори ва Узбекистон Республикаси Президенти-нинг 2020 йил 18 февралдаги "Узбекистон Республикаси махалла ва оилани куллаб кувватлаш вазирлиги фаолиятини ташкил этиш туFрисида"ги ПК-4602-сон карори оилавий зуравонликни олдини олишдаги асосий конун хужжатлари булиб хизмат килади1.

Мавзунинг долзарблиги. Юртимиз-нинг ижтимоий ривожланиш масалалари инсон х,укукларини химоя килиш, аёллар-нинг зуравонликдан озод булиш х,укукларини амалга ошириш, ижтимоий муносабатларни инсонпарварлаштириш билан боFлик. Оилавий зуравонлик муаммосини урганиш учун

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон Фармони. - https://lex.uz/docs/3107036

янги ижтимоий ёндашувни амалга ошириш, айникса, замонавий узбек оилалари шароитида, ижтимоий низоларнинг шарт-лари ва окибатларини, уларни олдини олиш ва зуравонликсиз хал килиш усулларини тушуниш мухим долзарб вазифадир. Оилавий зуравонлик, айникса, аёлларга нис-батан зуравонлик мураккаб ижтимоий ва илмий муаммодир. Никох, муносабатларида зуравонлик аёлга зарар келтириши билан бир каторда, ижтимоий хаётда иштирок эти-шига тускинлик килиб, мехнат унумдорли-гини пасайтиради, соFликни саклаш, суд иши ва ИИБ билан боFлик харажатларни оширади, шу билан давлатнинг иктисодий фаровонли-гига путур етказади.

Тадцицот мацсади. Узбек оилаларидаги аёлларга нисбатан зуравонликнинг ижтимоий психологик хусусиятларини урганиш, зуравонликнинг юзага келиш сабабларини аниклаш ва бартараф этиш буйича таклиф, хулосалар ишлаб чикишдан иборат.

Муаммонинг цуйилиши. Хозирги вактда муаммонинг урганилиши ижтимоий пси-хологияда аёлларга нисбатан зулм ва зуравонликка, оиладаги низоларни бартараф этишга ва оила ичидаги ижтимоийла-шув хавфи билан тавсифланади. Оиладаги аёллар зуравонлиги билан боFлик муам-моларнинг урганилиши гуманитар фанлар мажмуасининг хамкорлик сохаларини бир-лаштиради: психология, социология, фал-сафа, иктисодиёт, хукук, тиббиёт каби. Ижтимоий тенгсизликнинг мохияти ва келиб чикиши хакидаги классик назариялар О.Конт, Э.Дюркгейм, М.Вебером, К.Маркс, Ф.Энгельс, З.Фрейд томонидан шакллантирилган. Оиладаги муносабатларни илк назарий тахлили Т.Гоббс, Ж.Локк, Ж.Руссо, Ш.Фурье, Д.Милл, К.Стентонларнинг илмий изланишларида учрайди. Оиладаги зуравонлик муаммосининг концепцияси ижтимоий зиддият назариясига асосланади.

Тадцицотнинг объекти сифатида Андижон вилоятидаги 200 та муаммоли оила вакиллари ва 156 нафар эр-хотинлар иштирок этди.

Тадцицотнинг предметини оилавий зуравонликнинг ижтимоий психологик хусусиятларини урганиш, зуравонликка учраётган аёлларнинг асосий зуравонлик мотивлари ва

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 7 (116)

олдини олиш, бартараф этиш механизмлари ташкил этади.

Мавзуга оид адабиётлар та^лили.

Оила жамиятнинг энг фаол бyFини ва ижти-моий муносабатларни тартибга солувчи таълим-тарбия yчоFи саналади. Оилалар-даги ижтимоий мухит ва ундаги баркарор булган кадриятлар жамиятнинг ижтимоий тараккиётига уз таъсири курсатади. Бугунги кунда оилавий муносабатлар тизимида оила-вий зуравонлик масалалари тез-тез мухокама килинадиган булиб колди.

Зуравонлик ва зурлик тушунчалари мазму-нан бир бирларини тулдирадиган мантикий изчил тушунчалар булиб, адабиётлардаги манбаларда келтирилишича, зурлик бирор кишининг иккинчи бир кишини зуравонлик, жисмоний куч ишлатиш йули билан хурлаши, жабр-зулм килиши1 ёки зурлик-бирор кишининг иккинчи бир кишига нисбатан зурлик килиши, зуравонлик, жисмоний куч ишлатиш йули билан хурлаши, жабр-зулм килиши2 деб тушунтирилади.

Узбек тилининг изошли лугатида зуравонлик-зуравонларга хос х,атти-х,аракат, зурлик, куч ишлатиш, узгаларга конунсиз равишда куч ишлатувчи, зурлик килувчи, жисмоний бакувватлик, кучлилик, улканлик, шид-датлилик3 деб таъриф берилган.

"Хотин - кизларни тазйик ва зуравонликдан химоя килиш тyFрисида"ги Узбекистон Респу-бликасининг конунида "зуравонлик -хотин-кизларга нисбатан жисмоний, рухий, жин-сий ёки иктисодий таъсир утказиш ёки бун-дай таъсир утказиш чораларини куллаш билан тахдид килиш оркали уларнинг хаёти, соFлиFи, жинсий дахлсизлиги, шаъни, кадр-киммати ва конун билан химоя килинадиган бошка ^укуклари х,амда эркинликларига тажовуз киладиган Fайрихукукий харакат (харакатсизлик)" - дея таърифланади4.

Жахон соFликни саклаш ташкилоти зуравонликни куйидагича таърифлайди:

1 Узбекистон юридик энциклопедияси. -Т .: 2009. - Б. 199.

2 Юридик атамалар изохли луFати: 1-жилд -Т.: 2007. -Б. 410.

3 Узбек тилининг изохли луFати. - Т.: 2009. -Б. 167-168.

4 Узбекистон Республикасининг "Хотин - кизларни тазйик ва зуравонликдан химоя килиш тyFрисида"ги Конуни. - lex.uz

«Узига, узгаларга, инсонлар гурухига ёки жамиятга карши каратилган хакикий ёки тахдид шаклида жисмоний куч ишлатиш нати-жасида тан жарохати етказиш, улим, рухий жарохатлар, ривожланиш нуксонлари ёки хар хил турдаги зарарлар етказиш"5.

Г.Н. Киреев зуравонликни шундай таърифлайди: «Зуравонлик-бу одамлар уртасидаги муносабатларнинг узига хос тури булиб, улар мавжудлигининг табиий, объектив шароитла-рига карама-карши муносабат асосида шак-лланади ва эгалик килиш, бостириш, субъект иродасига буйсуниш, унинг устидан хукмронлик килиш»6.

Ф.М.Жавадов зуравонликни "инсон тана-сига унинг иродасига карши содир этил-ган, хаёти ва соFлиFига зарар етказишга каратилган ижтимоий хавфли конунга хилоф равишда касддан таъсир килиш" деб таърифлайди7. Л.В.Сердюкнинг таъкидлашича, "зуравонлик - шахсга (ёки бир гурух шах-сларга) унинг иродасига кушимча равишда ёки унга карши амалга ошириладиган ва унга органик, физиологик ва рухий жарохат етказиши, эркинлигини чеклаши мумкин булган ташки касддан ва ноконуний таъсир курсатишдир8.

Зуравонликнинг бир тури - оилавий зуравонлик булиб, бу эр-хотин уртасидаги муносабатларда зуравонликни намоён булишидир. Бундай зуравонликнинг узига хослиги эр-хотиннинг гендер фаркларидан келиб чикади. Оилавий зуравонлик тушун-часи нафакат расман руйхатдан утган жуфтли-клар учун, балки собик эр-хотинлар учун хам амал килади.

R.F.Dobash, R.P.Dobash оилавий зуравонликка шундай таъриф берадилар, оилавий зуравонлик-эркакларнинг доминант позицияси ва аёлларнинг хатти-харакатлари устидан назорат килиш натижасидир9.

5 Насилие и его влияние на здоровье. Доклад о ситуации в мире - М: Издательство «Весь Мир», 2002, 4-б

6 Киреев Г.Н. Сущность насилия. - М.: 1990. 18-б

7 Джавадов Ф.М. Квалификация насильственных преступлений, совершенных с применением оружия. Авто-реф. дисс. канд. юрид. наук. - М.: 1985. С. 31.

8 Сердюк Л.В. Насилие. Криминологическое и уголовно-правовое исследование. - М.: 2002. С. 179.

9 Dobash R.F.,Dobash R.P. Violence against wives: a case against patriarchy. NY, 1979.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 7 (116)

Г.Ф.Беляеванинг фикрига кура, оилавий зуравонлик- бир кишининг назорат урнатиш учун бошкасига нисбатан хатти-харакатининг модели»дир1.

Психологлар ва социологлар зуравонлик турларининг иккита таснифи кабул килинади ва купинча кулланилади. Биринчи тасниф зуравонлик харакатларининг табиатига асос-ланади ва зуравонликнинг жисмоний, жинсий, психологик (эмоционал) ва иктисодий каби турларини уз ичига олади. Тадкикотларда келтирилишича, зуравонлик интеграл харак-терга эга булиб, зуравонликнинг хар бир тури ажралмас кисм сифатида психологик (эмоционал) зуравонликни уз ичига олади. Бир катор муаллифлар рухий зуравонликни жисмоний зуравонлик таъсирининг катализатори ёки ундан олдинги омил сифатида куришади.

Иккинчи тасниф эса зуравонлик объек-тининг хусусиятларига каратилган булади, яъни ёш хусусиятлари ( болалар ёки карияларга нисбатан зуравонлик), жинс хусусиятлари (аёлларга ёки эркакларга нисбатан зуравонлик), соFлик холати (ноги-рон ёки муомалага лаёкатсизларга нисбатан зуравонлик), оилавий муносабат-лар (кариндошлар уртасидаги муносабат-лар), этник келиб чикиши, касби, ижтимоий мавкеи жихатидан ва б. Хозирги кунда бола-ларга нисбатан зуравонлик, турмуш УртоFига нисбатан зуравонлик ва карияларга нисбатан зуравонлик турлари энг долзарб булиб колмокда.

Зуравонлик харакатларининг энг кенг таркалган ва аник шакли жисмоний зуравонликдир. Жисмоний зуравонлик бошка шахсга нисбатан касддан жисмоний зурлик ишлатиб, шахснинг соFлиги ёки хаётига зарар етказишга каратилган булиб, жисмоний дахл-сизлигини бузишда намоён булади. Лекин бундай холатда жабрланувчига рухий таъсир курсатиш хам инкор килинмайди.

Жисмоний зуравонлик - кийноклар, кал-таклаш, итариб юбориш, тирнаш, тишлаш, буFиш, уткир тиFли совук курол ва укотар куроллардан фойдаланишни уз ичига олади. Оилавий хаётнинг хали хам мавжуд патри-

1 Гендерный подход к проблеме насилия: психологические стратегии и роль образовательных программ / Ред. коллег.: Г.Ф.Беляева и др. - М.: 2002. С. 31.

архал усули, шунингдек, эркакнинг узига хос жисмоний кучи оилада ким тажовуз-кор ва ким курбон эканлигини аник белги-лайди. Турмуш уртокларнинг оиладаги тажо-вузкор муносабатлар муаммоси, одатда жуда кенг таркалган. Аёллар хам эрларидан кам булмаган холда тез-тез турмуш уртокларига хужум килишади. Чунки аёлларнинг тажо-вузкорлиги эркакларнинг тажовузкорлиги-дан кам эмас ва эхтимол ундан бироз ошиб кетади2. Юртимиздаги фаолият олиб бораёт-ган инкироз марказлари статистика маълу-мотларига кура, марказларига ёрдам сураб мурожаат килган аёлларнинг 80% и жисмоний зуравонлик азият чекмокдалар.

Жисмоний зуравонлик курбонлари асо-сан, танадаги кукаришлар, куйишлар, суяклар-даги ёриклар билан шикастланадилар. Камдан кам холларда, ички шикастланиш ва аборт-лар булиши мумкин. Шу билан бирга, баъзи курбонлар бурун синиши ва лаблар ёрили-шига хотиржам муносабатда буладилар.

Оилавий зуравонликнинг энг кенг таркалган яна бир тури-психологик зуравонлик булиб, жисмоний зуравонликдан фаркли равишда, кам тилга олинади. Чунки, жисмоний зуравонликдан фаркли уларок, бу зуравонликни аник белгилари танада кузатил-майди. Жисмоний зуравонлик бевосита, рухий зуравонлик билвосита амалга оширилади.

Купгина турмуш уртоклар психологик зуравонлик курбони булганликларини хатто англамайдилар. Бирок, аксарият мутахассис-ларнинг фикрига кура, психологик зуравонлик эр-хотин уртасидаги зуравонликнинг энг кенг таркалган шакли хисобланиб, психологик характердаги инкирозли харакатларнинг кенг доирасини уз ичига олади.

Аксарият муаллифлар психологик зуравонлик намунаси сифатида хиссий совуклик; инсонни хакорат килиш, мас-хара килиш, лакаб куйиш, инфантилизация билан мурожаат килиш; куркитиш; мажбур-лаш; инсон хаёти учун хатарли шароитларда саклаш ёки саклаш билан куркитиш; инсонни борлигини сезмаслик, унинг ахамияти ва кадр-кимматини тушириш ёки тан олмас-лик; унинг фикрлари, хис-туЙFулари ва

2 Антонян Ю.М. Преступность среди женщин. - М.: Российское право, 1992. - 256 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 7 (116)

харакатларининг кадрсизлаш; камаб куйиш; бошкалар билан алокаларни такиклаш, инсон эркинлигини чеклаш деб таърифлайдилар.

Жинсий зуравонлик зуравонликнинг яна бир кенг таркалган шаклидир; Жинсий зуравонлик-оилавий муносабатларда оила аъзолари ва кариндош уруFлари уртасида зуравонликни куллашдир. Жинсий зуравонлик деярли барча холатларда курбоннинг розили-гисиз амалга оширилади. Жинсий зуравонлик-инсоннинг иродасига карши жинсий алокада булишга мажбур килишда, жинсий камситиш шаклида ифодаланган зуравонликнинг бир тури хисобланади.

Шуни таъкидлаш керакки, эр-хотин уртасидаги жинсий зуравонлик хар доим хам мавжуд муаммо сифатида кабул килинмайди, чунки купчилик турмуш yртоFининг бун-дай харакатларини конуний деб хисоблайди. Бу нуктаи назар нафакат оммавий ижтимоий онгда, балки илмий адабиётларда хам мавжуд.

Юкорида санаб утилган зуравонлик турлари ва уларнинг хусусиятларига кушимча равишда, иктисодий ёки молия-вий зуравонликни хам оилавий муносабатларда кенг таркалган. Иктисодий зуравонлик - оила аъзоларидан бири иккинчисини оила бюджетини бошкариш, пул маблаFларини уз хохишига кура тасарруф этиш имконияти-дан махрум килишга уринишда квалификация килинади.

Оиладаги иктисодий зуравонлик-кундалик хаётда оиланинг бир ёки бир неча аъзоси томонидан бошка бир аъзосини турли бахоналар билан пул ва буюмлардан фойда-ланиш имкониятидан махрум килиш оркали моддий ёрдам (пул, озик-овкат, кийим ва х.к) сурашга мажбурлашдир.

Л.С.Алексеев таърифи билан айтганда, иктисодий зуравонлик- оила бюджети маблаFларини оиланинг хукмрон булган аъзоси томонидан таксимланиши, унинг томонидан пул маблаFларининг сарфланиши устидан катъий назорат урнатилиши булиб, мехнатга мажбурлаш, хар кандай молиявий ёки моддий бойликларни узлаштириш, пул маблаFлардан чеклаш ёки тулик махрум этиш

каби куринишлари билан рухий босим ва хакоратни ифодалаш шаклидир1.

Хулоса килиб айтганда, зуравонлик курбонлари зуравонликнинг бир нечта тур-ларидан азият чекадилар. Чунки зуравонлик одатда «кластер» характерга эга булиб, жинсий зуравонлик рухий зуравонлик фонида жисмоний зуравонлик билан бирга келади. Жисмоний ва рухий зуравонлик бир-бири билан узвий боFлик булиб, рухий зуравонлик жисмоний зуравонликнинг катализатори ёки ундан олдинги омил сифатида кабул килинади. Купинча жинсий зуравонлик жисмоний зуравонлик билан бирга келади,иктисодий зуравонлик уз мохиятига кура психологик зуравонликнинг узига хос кичик туридир.

Та^лил ва натижалар.

Мазкур тадкикот 2016-2022 йиллар даво-мида бир неча боскичда амалга оширилди. Тадкикотимиз максади оилаларда аёлларга нисбатан зуравонликнинг ижтимоий психологик хусусиятларини урганиш, зуравонликнинг юзага келиш сабабларини аниклаш ва бар-тараф этиш буйича таклиф, хулосалар ишлаб чикишдан иборат эди. Тадкикот объ-екти сифатида Андижон вилоятидаги 200 та муаммоли оила вакиллари ва 156 нафар эр-хотинлар иштирок этди. Тадкикотда асо-сан, сухбат, интервью, контент тахлилдан фойдаланилди.

Тадкикот натижалар шуни курсатадики, зуравонлик курбони булган аёлларнинг турмуш уртоклари нисбатан ёш ва маълу-мот даражаси паст булиб, бундай оилалар эр-хотин уртасидаги ёш фаркининг катталиги билан характерлидир. Тажриба гурухидаги оилаларда купрок эрининг иш билан банд эмаслиги, оиланинг умумий ойлик дарома-дининг пастлиги, шунингдек, эрнинг спиртли ичимликлар ва гиёхванд моддалар истеъмол килиши билан тавсифланади.

Олинган натижалар J.L.Jasinski, L.M.Williams маълумотларига тyFри келади, чунки уларнинг тадкикотларида хам аёлларга нисбатан жисмоний зуравонлик билан боFлик ижтимоий-

1 Partner violence. A comprehensive review of 20 years of research/Ed. By J.L.Jasinski, L.M.Williams. - Sage Publications, 1998. - 314 p.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 7 (116)

1-жадвал. Статистик жих,атдан мух,им фарк,ларга эга булган тажриба ва назорат гурух,ларидаги аёллар оилаларининг ижтимоий-ик,тисодий курсаткичларининг уртача к,ийматлари

Параметрлар номи Тажриба гурухи Назорат гурухи

1. Эркаклар ёши 32,1* 35,99*

2. Эркаклар таълим даражаси 3,16* 3,63*

3. Эрнинг иш билан таъминланганлиги 0,7* 0,88*

4. Эр ва хотин уртасидаги ёш фарки 1,76* 4,1*

5. Эр томонидан ичишнинг частотаси 4,5* 2,59*

6. Эрининг гиёхванд моддаларни истеъмол килиш частотаси 1,26* 1*

7. Оилавий хаётдаги стрессли вазиятлар 336*** 199***

Изох,: 3-та юлдузча - р<0,001; 2-та юлдузча - р<0,01; 1 -та юлдузча - р<0,05 ах,амиятлилик даражасида фарк, килувчи пара-метрларни курсатади.

демографик омиллар орасида турмуш уртокнинг ижтимоий-иктисодий холатининг паст даражаси аникланган1. Бундай натижа Goodeнинг позицияси (оилавий зуравонлик ходисаси ресурс назарияси нуктаи назари-дан тушунтирилади)га мос келади, шунга кура оила аъзоларидан бири канчалик куп ресур-сга эга булса, у узаро муносабатларда камрок куч ишлатади, чунки зуравонлик купинча бошка манбалар етарли булмаганда ёки уму-ман булмаганда юзага келади.

Шундай килиб, маълумот даражаси ва обрунинг пастлиги, ишда маошнинг кам-лиги хамда узаро муносабатларда етарлича малакага эга булмаган эр хукмрон мавкеини саклаб колиш учун куч ишлатишга мажбур булади. Тадкикотимиз давомида эксперимен-тал ва назорат гурухлари уртасида «аёлнинг иш билан бандлиги» параметри буйича статистик жихатдан ахамиятли фарклар шунда эдики, оилавий зуравонликка дучор булган аёллар ишламаслик эхтимоли купрок экан-лигини курсатди. Эрларнинг спиртли ичим-ликларни истеъмол килиш частотасидаги фарк буйича олинган натижаларимиз спиртли ичимликларни тез-тез ва куп микдорда ичиш-ларини аниклаган муаллифлар Barnett O.W., Fagan R.W маълумотларига мос келади2.

Хулоса ва таклифлар. Адабиётларни тахлили, социологик суров тахлиллари ва эмпирик тадкикот натижалари асо-

1 Partner violence. A comprehensive review of 20 years of research/Ed. By J.L.Jasinski, L.M.Williams. - Sage Publications, 1998. - 314p.

2 Римашевская Н., Ванной Д., Малышева М.И др. Окно в русскую частную жизнь. Супружеские пары в 1996 г. -М., 1999. С. 205.

сида узбек оилаларида эр-хотин уртасидаги зуравонликнинг келиб чикиш сабабларини куйидаги гурухларга ажратдик:

- оиладаги носоFлом психологик мухит;

- оилавий муносабатларга учинчи шах-снинг аралашуви;

- оила аъзосининг спиртли ичимликка ружу куйиши;

- оилада маънавий ахлокий тарбиянинг заифлиги ёки сустлиги;

- оиладаги моддий етишмовчилик ва кийинчиликлар;

- турмуш УртоFини ноадекват рашк килиши, эркак ёки аёлнинг хиёнати;

- жамиятдаги стереотип фикрлаш тарзи.

Мазкур муаммонинг ечими буйича

таклифлар:

• ОАВ жамоатчилик фикрини узгартира олишга эга булган шахсларни ушбу мавзудаги диний ва дунёвий чикишларини таъминлаш;

• зуравонликни камайтиришда ОАВ, видеороликлар яратишда узбек халкининг миллий урф-одатларига таянган холда, профессионал экспертларни купрок жалб этиш; ахоли орасида хукукий маданиятни ривож-лантиришга каратилган чора-тадбирларни олиб бориш;

• зуравонликка учраган хотин-кизлар билан ишловчи реабилитация марказлари фаолиятини янада такомиллаштириш учун уларда хисоб-китоб, тикувчилик, тадбиркор-лик асослари шунингдек мотивацион тренин-глар утказилиши зуравонлик холатига туш-ган хотин-кизларни жамиятга интеграциясига кумаклашади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 7 (116)

с 40 ОИЛА ПСИХОЛОГИЯСИ / ПСИХОЛОГИЯ СЕМЬИ у

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси тyFрисида»ги ПФ-4947-сон фармони. - https://lex.uz/docs/3107036

2. Узбекистон Республикасининг 2019 йил 2 сентябрдаги "Хотин-кизларни тазйик, ва зуравонликдан х,имоя килиш тyFрисида"ги УРК,-561-сон Конуни. - https://lex.uz/ docs/4494709

3. Узбекистон юридик энциклопедияси. - Т .: 2009. - Б. 199.

4. Юридик атамалар изох,ли лугати: 1-жилд - Т.: 2007. - Б. 410.

5. Узбек тилининг изошли лугати. - Т.: 2009. - Б. 167-168.

6. Насилие и его влияние на здоровье. Доклад о ситуации в мире - М: Издательство «Весь Мир», 2002, 4-б.

7. Киреев Г.Н. Сущность насилия. - М.: 1990. 18-б

8. Джавадов Ф.М. Квалификация насильственных преступлений, совершенных с применением оружия. Автореф. дисс. канд. юрид. наук. - М.: 1985. С. 31.

9. Сердюк Л.В. Насилие. Криминологическое и уголовно-правовое исследование. -М.: 2002. С. 179.

10. Dobash R.F.,Dobash R.P. Violence against wives: a case against patriarchy. NY, 1979.

11. Гендерный подход к проблеме насилия: психологические стратегии и роль образовательных программ / Ред. коллег.: Г.Ф.Беляева и др. - М.: 2002. С. 31

12. Антонян Ю.М. Преступность среди женщин. - М.: Российское право, 1992. - 256

с.

13. Partner violence. A comprehensive review of 20 years of research/Ed. By J.L.Jasinski, L.M.Williams. - Sage Publications, 1998. - 314p.

14. Психологическая помощь пострадавшим от семейного насилия: Научно-методическое пособие / Под ред.Л.С.Алексеевой. М., 2000. С.

15. Римашевская Н., Ванной Д., Малышева М.И др. Окно в русскую частную жизнь. Супружеские пары в 1996 г. - М., 1999. С. 205.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 7 (116)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.