Научная статья на тему 'ЎЗБEК МУСИҚАСИНИНГ МАҲАЛЛИЙ УСЛУБЛАРИ ВА УЛАРНИНГ МОҲИЯТИ'

ЎЗБEК МУСИҚАСИНИНГ МАҲАЛЛИЙ УСЛУБЛАРИ ВА УЛАРНИНГ МОҲИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
285
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Мусиқа / ашула / маҳаллий услуб / санъат ва маданият / қадрият / достон / мақом / халқ куйи

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Муслима Мансуровна Алиева

Ушбу мақолада Ўзбек халқ мусиқасининг маҳаллий услублари, мусиқий меросимизнинг анъанавий касбий қатламига мансуб жанрлардан ашула, катта ашула, сувора куй, достон, мақом ва унинг турларини, воҳанинг ўзига хос чолғу созларини ўрганилиши билан боғлиқ бир қатор жиҳатлари асносида ўзбек халқ мусиқа ижодиёти юзасидан батафсил маълумотлар ҳақида фикр мулоҳазалар баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБEК МУСИҚАСИНИНГ МАҲАЛЛИЙ УСЛУБЛАРИ ВА УЛАРНИНГ МОҲИЯТИ»

УЗБЕК МУСЩАСИНИНГ МАХДЛЛИЙ УСЛУБЛАРИ ВА УЛАРНИНГ

МО^ИЯТИ

Муслима Мансуровна Алиева muslima-aliyeva@mail.ru Y36eracTOH давлат санъат ва маданият институти

Ан^тация: Ушбу маколада Узбек халк мусикасининг махаллий услублари, мусикий меросимизнинг анъанавий - касбий катламига мансуб жанрлардан ашула, катта ашула, сувора куй, достон, маком ва унинг турларини, воханинг узига хос чолгу созларини урганилиши билан боглик бир катор жихатлари асносида узбек халк мусика ижодиёти юзасидан батафсил маълумотлар хакида фикр мулохазалар баён этилган.

Калит сузлар: Мусика, ашула, махаллий услуб, санъат ва маданият, кадрият, достон, маком, халк куйи.

LOCAL STYLES OF UZBEK MUSIC AND THEIR SIGNIFICANCE

Muslima Mansurovna Aliyeva muslima-aliyeva@mail.ru Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: In this article, local styles of Uzbek folk music, There are a number of aspects of our musical heritage related to the study of traditional, professional genres of singing, big songs, Suvora melodies, epics, maqoms and their types, specific musical instruments of the oasis.

Keywords: Music, singing, local style, art and culture, value, epic, status, folk

song.

Узбек халки узига хос ва ранг-баранг мусика меросига эга. Унинг кимматли намуналарини туплаб саклаш, нотага олиб хужжатлаштириш, узун тараккиёт йулини хамда мураккаб илмий-назарий асосларини урганиш, шунингдек, уни амалий-ижодий узлаштириш борасида республикамизда шунга кадар самарали натижаларга эришилди. Буюк истиклолнинг синовли давонларидан утишда, мамлакатимизда иктисодий, сиёсий ва ижтимоий сохаларда туб ислохотлар утказилаётган бир паллада жамиятимизда миллий маданият ва санъат, маънавият ва махрифат каби инсонпарвар хамда тараккиётпарвар омилларга алохида диккат эътибор берилмокда. Бу уринда амалий бебахо кадриятларимизни, халкчил удум ва анъаналаримизни тобора

туларок тиклаш, тарихий - маданий ёдгорликларимизни шу жумладан мусикий меросимизни муфассал ургана бориш нихоятда мухим ахамият касб этмокда.

Кузланган эзгу максадларга эришиш учун республикамизнинг маданият ва санъат укув юртларида, шунингдек, халк таълими тизимига кирувчи гуманитар йуналишдаги олий ва урта укув юртларида узбек мусика ижодиётининг барча катламларини - росмана халк мусикаси, макомчилик, достончилик, утмиш ва замонавий бастакорлик, композиторлик, бадиий хаваскорлик, эстрада санъатини камраб олувчи катор махсус укув фанлар жорий этилди. Уз навбатида, уларни мукаммал дастур, дарслик ва укув кулланмалар билан тахминлаш - хозирги кунда мутахассисларимиз олдида турган энг долзарб вазифалардан биридир.

Узбек халк мусикасининг махаллий услублари, мусикий меросимизнинг анъанавий - касбий катламига мансуб жанрлардан ашула, катта ашула, сувора куй, достон, маком ва унинг турларини, воханинг узига хос чолгу созларини урганилиши билан боглик бир катор жихатлари борки, улар асносида узбек халк мусика ижодиёти юзасидан батафсил маълумотлар келтирилади.

Адабиётшунослик, санъатшунослик сохаларида хусусан, мавжуд мусикий адабиётларда услуб сузи хар хил ма'ноларда кулланиб турилиши маълум. Булардан бир холларда унинг кенг, умумлашма, бошкаларда эса хийла тор, ёки кучма маъно ва мазмунлари кайд килинади. Таъкидлаш лозимки, услуб атамаси хам мазмунан, хам мохиятан турлича идрок этилсада, айни пайтда у узаро якин, муштарактушунчаларни англатиши мумкин. Демак, бу масалага аввало ойдинлик киритиш зарур.

Услуб сузи ёрдамида аввало бир мунча кенг, аникроги - йигма маънода жахон халклари мусика санъатига хос умумий ёки муайян минтакавий хусусиятлар табиати ифодаланади. Бунга, жумладан, шаркона мусикий услуб, «Европача мусика услуби» каби иборалар яккол мисол була олади. Бошка барча бадиий ижодиёт куринишлари мисоли, мусикада хам миллий узига хосликка айнан услуб атамаси ёрдамида киска ва лунда тавсиф берилади.

Мусикий асарларнинг ички тузилиш конуниятлари бу масалада янада мухимрок ахамият касб этади. Яъни, асосий воситаларнинг узаро муносабатларини мезонлардан у ёки бу услуб аникланади. Хусусан, «бир овозли» ёки «манодан», «куп овозли», жумладан «гармоник», «полифоник», «гомфоник»номли услублар шулар тоифасига киради. Йирик ижодий йуналиш ва окимлар. Масалан, «классицизм», «романтизм», «импересионизм», «реализм» ва бошкалар хам услуб тушунчаси билан бевосита богликдир.

Услуб сузи яна бастакор, композитор, дирижор, хонанда ва созандалар фаолиятини ижодий жихатдан чукуррок ёритиш максадида ишлатилади. Айникса, у бирорта машхур санъаткорнинг ижодий киёфасини, унинг фаркли,

бетакрор чизги -кирраларини тахлил ёки киёс ила курсатишда бахоликудрат хизмат килади. Шунингдек, «чолгу услуби», «маком услуби», «ёввойи» ёки «патнисаки услуб», «бадика услуби», «замонавий услуб» сингари ранг - баранг ма'ноларни билдирувчи холларни кундалик укув - назарий ва амалий истехмолда тез - тез учраб туриши мумкин.

Мусикий фольклоршунослик сохасида услубга дахлдор яна бир тушунча бор булиб, у бирор халк, миллат ва элатга мансуб ижодиёт куламида жойлардаги туб ахолининг узгача бетакрор ижодий хусусият, удум ва анъаналарга диккатимизни жалб килади. Табиийки, «махаллий услублар»масаласини узбек халк мусика ижодиёти мисолида, яъни унинг тарихий - назарий - амалий асосларига таянган холда куриб чикиш укув фани олдига куйилган максадларга мувофикдир.

Узбек халк мусикасининг кухна, нихоятда бой ва сержило анъаналари аввало унинг турфа ярим - махаллий услубларида ёркин ва теран уз ифодасини топади. Дархакикат, айрим холларда мусикий - махаллий услубнинг тилшуносликдаги «шева», «лахжа», тушунчалари билан киёс килиниши хам бежиз эмас. Бирок, адабиётшуносликдан фаркли уларок, жами мавжуд «мусикий шева»ларнинг муштарак сифатлари уз навбатда «умуммиллий мусикий услуб» сингари йигма тушунчани юзага келтиради.

Мусикада услуб том маънода турли - туман, бир хисобда айрича тушунчалар дойрасини вужудга келтирсада, бунда деярли барча таркибий воситаларининг узвий богликлигини, тизимийлигини назарда тутиш даркор. Худди шу боисдан узбек халк мусика ижодиёти билан таниш, уни урганиш хамда амалий узлшатириш борасида услубнинг урни ва ахамияти бенихоятда катта хисобланади.

Хусусан, эхтироф этилганки, Узбекистон худудининг барча вохаларида, кушни Козогистон, Киргизистон, Тожикистон, Туркманистонда истикомат килувчи узбеклар орасида, шунингдек, айрим бошка хорижий мамлакатларда азалдан туб узбек ахолиси зич холда яшаб келаётган ерларда «мусикий шева»ларнинг куринишлари узгача экан. Кузатилаётган бундай анча мураккаб этник, жугрофий, сиёсий-ижтимоий, тарихий-маданий вокейлик тулалигича камраб олиш, унга мукаммал тахрифу-тавсифлар бериш кийин масала, албатта буларнинг орасида хозирга кадар кулами жихатидан бир мунча кенглиги, тарихан кадимийлиги, хусусиятлари буйича беназир, бетакрорлиги билан асосан туртта махаллий услуб тавсиф ила алохида-алохида ажратилган булиб, узбек мусикашунослигида нисбатан атрофлича урганилган. Уларнинг хар бир муайян худуд номи билан, яъни Тошкент - Фаргона, Бухорo - Самарканд, Хоразм ва Сурхондарё - Кдшкадарё махаллий услублари, - деб юритилади.

Юкорида таъкидланганидек, узбек халк мусикасининг тарихий ривожланишида мазкур махаллий услубларнинг келиб чикиши жуда куп нарсаларга боглик булган. Шу жумладан, миллатимиз шаклланишининг тарихи узун жараёнида серуруг ва куп кабилали туркий тили кадимий кавмларнинг узаро бирикиб кетганлиги, халк хаётининг узок - якин утмишда руй берган оламшумул ахамиятга молик катта ижтимоий -сиёсий вокейликлар ерли ахолининг турмуш тарзи, кишлок ва шахар маданиятининг узаро узгариб турган мувозанатлари, дехкончилик, чорвачилик, касб-хунармандчиликнинг урни, иктисодий хамда ички - ташки савдо - сотик ишларининг ривожланиши даражаси, бошка миллат ва элатлар билан урнатилган иктисодий, ижтимоий хамда маданий алокалари, якин куни - кошничиликнинг узаро таъсири ахамиятлидир.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Мухамедова. Г. Хонандалик услубияти асослари. Тошкент 2007.

2. ^осимов.Р. Анъанавий ижрочилик. Укув кулланма.Тошкент Узбекистон Республикаси Фанлар Академияси нашриёти 2007.

3. Соломонова.Т.Е. Узбек мусикаси тарихи. Тошкент Укитувчи 1981.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.