Научная статья на тему 'ЎЗБЕК МУСИҚА САНЪАТИДА ХАЛҚ ОҒЗАКИ ИЖОДИНИНГ АҲАМИЯТИ'

ЎЗБЕК МУСИҚА САНЪАТИДА ХАЛҚ ОҒЗАКИ ИЖОДИНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
623
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фольклор / мусиқа / жанр / халқ / ижод / санъат / анъана / чолғу

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Н.А.Алимджанова

Ушбу мақолада ўзбек мусиқа меросидаги жанрлар, уларнинг турлари ҳақида маълумот келтирилган. Ўзбек мусиқасидаги фольклор ва касбий жанрларга шарҳ берилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК МУСИҚА САНЪАТИДА ХАЛҚ ОҒЗАКИ ИЖОДИНИНГ АҲАМИЯТИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 2 / June 2022 ISSN 2181-063X

УЗБЕК МУСЩА САНЪАТИДА ХАЛК ОГЗАКИ ИЖОДИНИНГ

АХДМИЯТИ

Н.А.Алимджанова Узбекистан давлат хореография академияси

Аннотация: Ушбу маколада узбек мусика меросидаги жанрлар, уларнинг турлари хакида маълумот келтирилган. Узбек мусикасидаги фольклор ва касбий жанрларга шарх берилади.

Калит сузлар: фольклор, мусика, жанр, халк, ижод, санъат, анъана, чолгу.

THE IMPORTANCE OF FOLK ORAL CREATIVITY IN THE ART OF

UZBEK MUSIC

N.A.Alimdjanova Uzbekistan State Academy of Choreography

Abstract: In this article, information about the genres inherited from Uzbek music, their types is presented. Folk and professional genres in Uzbek music are interpreted.

Keywords: folklore, music, genre, people, creativity, art, tradition, instrumental.

Узбек халкининг мусика маданияти куп асрлик бой тарихга эга. Моддий маданият ёдгорликлари, археологик маълумотлар хамда Урта Осиё олимлари яратган мусикий асарлар узбек халкининг мусика маданиятини хар томонлама урганиш учун катта асос булди. Халк шеърий ва мусика санъатининг ривожи эрамиздан аввалги биринчи минг йилликлардан бошланади.

Узбек халкининг мусикий мероси хозирги кунда хам уз бадиий ва эстетик кийматини саклаб колиб, замонавий мусика маданиятимизнинг ривожи учун бебахо манба булиб хизмат килмокда. У икки асосий йуналишда: фольклор (халк огзаки ижоди) ва профессионал (касбий мусика) йуналишида ривожланиб келди. Мусика меросимизнинг бу икки катлами узаро боглик равишда ривожланиб, фольклор мусикаси огзаки анъанадаги профессионал мусика учун илхом манбаи булиб хизмат килган булса, маком йуллари асосида эса куплаб халк куй ва кушиклари яратилган.

Узбек утмиш авлодининг мусика санъатида профессионализм эрамизнинг биринчи асрларида юзага келди. Куп асрлар давомида бу мусика такомиллашиб борди хамда ижрочиликда, вокал ва чолгу мусика жанрларида юксак бадиий

ютукларга эришди. Узбек мусикаси огзаки анъанада кенг таркалиб келди хамда ижрочилик маданиятида устоз-шогирд анъаналарида ривожланди.

Огзаки анъанадаги узбек мусикаси ранг - баранг жанр ва шаклларда намоён булади. Улар якка ва журнавоз ижрочига мулжалланган мураккаб тузимли куй ва кушиклар, туркумли вокал хамда чолгу куйларидан иборат. Огзаки анъанадаги халк мусика ижодининг икки тури хам бизгача нота ёзувларисиз етиб келди.

Анъанавий мусика ижодида "мусикий фольклор", "халк мусика ижоди", "мусика мероси" каби турли атама ва тушунчалар кулланилади. Бу уринда "халк мусикаси" ва "мусикий фольклор" тушунчалари узаро маънодош булиб, фольклор намуналари жонли ижро шароитида яратилади. Фольклор - жамоавий ижод булиб, мехнат ва туй- маросим кушикларида ижрочи ва куй яратувчилар узаро уйгунликдаги бирликни ташкил этадилар.

Халк огзаки ижоди намуналари куй шакли ва матннинг соддалиги билан ажралиб туради хамда мехнат ва турмуш тарзи, туй - маросимлар билан узвий боглик тарзда ривожланади.

Узбек халкининг мусика мероси уз илдизлари билан кадим замонларга бориб такалади. У халк ижоди, яъни фольклор хамда куй тузилиши жихатидан ривожланган ашула ва чолгу асарлардан иборат булган огзаки анъанадаги профессионал мусикадан иборат. Узбек мусика меросида кахрамонлик ва кахрамона - лирик характердаги эпик асарлар - достонлар хам мавжуд.

Узбек халк мусикаси мавзу жихатдан серкирра, мавзуларга нихоятда бой ва хаётда тутган урни хилма -хил булиб, мехнаткаш халк фикри, орзу -умидлари, турмуш тарзи, урф - одатлари, социал ва миллий озодлик учун кураши ифодаси сифатида гавдаланди.

Мусикий фольклор факат маълум шароитда юзага келади ва турмушда тутган урни хамда уз вазифасига кура икки гурухга ажралади:

1. Маълум шароит ва вактда ижро этиладиган чолгу куйлари ва кушик -ашулалар. Улар оилавий, туй - маросим кушиклари, мехнат кушиклари, аллалар ва байрамларда ижро этилувчи куй - кушиклардир.

2. Х,ар кандай шароитда ва исталган вактда ижро этилувчи куй - кушиклар. Терма (чублама), ялла, кушик, лапар ва ашулалар хамда чолгу куйлари ана шу гурухни ташкил этади.

Бу икки гурухга кирувчи куй - кушиклар узига хос характерга ва мавзуга эга булади. Фольклор жанрларини аниклашда жанр поэтикаси, маиший кулланиши, ижро формаси ва мусика билан муносабатига ахамият берилади.

Ижро этилиши маълум бир вакт ва шароитни талаб киладиган ашула ва кушиклрнинг мавзуси доимо шу маросим билан боглик булиб, ундан деярли четга чикмайди. Масалан, туй кушиклари куёв ёки келинни макташ, уларнинг

оилавий хаётига доир маслахатлар ва одоб коидалари мавзусида булади. Туй -маросим кушик - ашулаларидан "Туй муборак", "Ёр - ёр", "Келин салом" каби намуналар узининг тузилиш тартиби, оханги ва миссий таъсирчанлиги билан алохида ажралиб туради.

Аллалар ижтомоий - эстетик кимматга эга булган бешик кушикларидир. Х,ар бир халкнинг маданиятида алла кушиклари мавжуд булиб, уларнинг болани ухлатиш билан бирга, тарбиявий ахамияти хам жуда каттадир. Алла оркали оналар уз фарзандларига мехр - мухаббатларини ифода этадилар хамда уларнинг окил ва баркамол булишларини тилайдилар.

Марсия ва йиги - йукловлар учун бадиха тарзидаги ривож ва узига хос метр - ритмик эркинлик характерли хусусиятдир.

Мехнат кушиклари узбек мусика меросида алохида урин тутади. Мехнат жараёнини ифодаловчи бу кушикларда лирикага хам йул берилади. Узбек халк мехнат кушиклари дехкончилик, богдорчилик, чорвачилик ёки касб - хунар сохаларига алокадор булиб, уларнинг аксариятида оилавий - маиший ва севги -мухаббат мавзулари билан бирга келишини кузатиш мумкин. "Майда", "Хуш -хуш", "Ёзи" каби кушиклар бунга мисол була олади.

Узбек халк афсунли кушиклари маълум бир маросимни бажариш, жумладан, ёмгир чакириш, ой ва куёш тутилишини тухтатишни илтижо этувчи турларги булинади.

Лапар раксга мос куйга асосланган булади ва купинча ракс -уйин билан бирга ижро этилади. Лапар жанри икки турга булинади: оммавий халкона ижрода эга булган терма лапарлар (никох туйларида ижро этилувчи) ва профессионал санъаткорлар ижодидан урин олган лапарлар.

Лапар жанри тарихан никох туй маросимларида ("кизлар базми") йигит ва кизларнинг айтишуви шаклида ижро этилган.

Исталган вактда ва хар кандай шароитда идро этилувчи кушик - ашулалар мавзулари нихоятда ранг - баранг булиб, мухаббат лирикаси, халк юмори, тарихий мавзулардаги терма (чублама), кушик, ялла ва ашула жанрларида намоён булади.

Терма тор диапозони, ихчам шакл ва маълум даражада речитатив характерга эгалиги билан ажралади. Термаларни яратишда халк бахшиларининг урни катта булиб, одоб - ахлок, насихат, ижтимоий хаётдаги ходисалар каби мавзуларга багишланган лирик ва лиро - эпик шеъриятни ташкил этади.

Кушик табиатан кичик диапозонга эга булган куйлардан иборат булиб, жуда кенг таркалган жанрлардан хисобланади. Мавзу жихатидан нихоятда хилма-хил, усули равон ва аниклиги билан характерланади. Кушик жанрида хар бир шеърий мисрага тугал мелодик тузилма мослаштирилган булиб, хар бир мисрадан сунг накорат суз ва хар бир банддан кейин накорат келади.

Ялла жанрида унисон гурух булиб куйлаш алохида ахамиятга эга. Бу жанр хам ракс билан бирга ижро этилиб, икки хил куринишда булади. Биринчи турида куй диапозони кичик булиб, шеърнинг бандлари ва раккси яккахон ижросида, накорат эса унисон гурух (созанда ва ашулачи ёки тингловчилар гурухи) томонидан ижро этилади. Ялланинг иккинчи турида куй диапозони кенг булиб, унисон гурух яккахон билан бирга алмашиниб ижро этади.

Ашула жанри куйнинг ривожланганлиги, диапозонининг кенглиги, усулнинг синкопалашганлиги билан характерланади. Ашулаларнинг матнини аксарият бармок вазнидаги хамда профессионал шеъриятга хос аруз вазнидаги шеърлар ташкил этади. Бу шеърларнинг мавзуси ишкий - лирик, фалсафий маънога эгалиги билан ажралиб туради.

Узбек халкининг мусика меросида касбий жанрлар алохида тармокни ташкил этади. Улар асрлар давомида такомиллашиб борди ва ижрочилик, вокал хамда чолгу мусика жанрларида юксак бадиий ютукларга эришди. Узбек касбий мусикаси нота ёзувида булмай, асрлар оша огзаки анъанада таркалиб келди. Касбий ижрочилик маданиятида устоз - шогирд анъаналари мавжуд булиб, созанда ва хонандалар узок йиллар машхур санъаткор устозлардан таълим олганлар. Огзаки анъанадаги касбий мусика катта ашула, маком жанрларида ривожланиб келди.

Катта ашула профессионал (касбий) мусика турига кариб, куйининг декламацион характердалиги, куй диапозонининг нихоятда кенглиги (уч октавага якин), мелодик тузилмаларнинг импровизация (бадиха) йулида ривожланиши билан ажралиб туради. Катта ашула жанри асосан, Фаргона водийси учун характерли булиб, профессионал хофизлар томонидан (икки ва ундан ортик) ижро этилади. Катта ашула куйининг кенг диапозонда булиши, ритм - улчовнинг маълум меъёрдаги тартибда булиши хамда ижронинг чолгу журлигисиз булиши билан нихоятда мураккаб жанрлардан бири сифатида эътироф этилади.

Узбек халкининг бой мусика меросида достонлар алохида диккатга сазовор. Достонлар мавзу жихатидан ранг - баранг булиб, умумий мазмун жихатидан маълум туркумларга бирлашади. Узбекистонда 'Туругли", "Алпомиш", "Авазхон", "Кунтугмиш" каби достонлар кенг таркалган. Достонлар бахшилар томонидан ижро этилиб, огзаки анъанада етиб келмокда. Узбекистоннинг деярли барча локал туманларида достонлар махсус бугик овозда (Хоразмдан ташкари) думбира чолгуси журлигида ижро этилади.

XX асрнинг 20- йиллари классик достончилик мактабилари тугай бошлади, аммо Эргаш шоир, Фозил шоир, Пулкан, Ислом шоир, Бола бахши каби унинг намоёндалари фаолият курсатиши сунмаган эди. Мустабидлик даврида айрим халк бахшилари таъкибга учрадилар, маълум мавзулар такикланди. Натижада

бу маънавий мероснинг анча кисми йуколди. Мустакиллик шарофати билан достончилик жанрнинг ривожи учун кенг имкониятлар очилди. Ёшлар ичида достончилик санъатига кизикиш кучайди.

Касбий мусиканинг энг мураккаб жанри макомлардир. Улар икки локал туркумга: Бухоро ва Хоразм макомларига булинада. Бухоро макомларининг Фаргона водийсида таркалган айрим кисмлари Фаргона - Тошкент маком йулларини ташкил этади. Макомлар лирик мавзу билан бирга чукур фалсафий маънога эга булиб, Шарк шеъриятининг классиклари булган Х,офиз, Бедил, Жомий, Навоий, Огахдй каби шоирлар хдмда халк поэзиясининг намуналари асосида ижро этилади.

Узбек ва тожик халкининг тенг маънавий мулки булган Бухоро макомлари - Шашмаком - олти макомдан иборат: Бузрук, Рост, Наво, Дугох,, Сегох, ва Ирок. Х,ар бир маком уз урнида Мушкилот (чолгу) ва Наср (ашула) булимларига эга.

Макомларнинг ашула булими чолгу асбоблар журлигида ижро этилиб, танбур ва доира асосий чолгулар хдсобланади. Макомларда доира усули ни^оятда мухдм булиб, маълум метро -ритмик асосга эга булади.

Хоразм макомлари хдм Бухоро макомлари каби туркумли булиб олти макомдан иборат. Шашмакомдан фаркли уларок, уларда айрим макомлар урни алмашганини куриш мумкин. Хоразмдаги мустакил еттинчи маком факат чолгу кисмдан иборат.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. Т.: 2008 й.

2. Мусакулов А. Узбек халк лирикаси. "Фан". Т.: 2010 й.

3. Муродова М. Фольклор ва этнография. Т.:2008 й.

4. Косимов Н.К. Фольклор мусика ижрочилиги. Т.: 2008 й.

5. Кулдошева С. Узбекистон кушикчилик санъати тарихига доир.Т.:2002 й.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.