Научная статья на тему 'ЎЗБЕК МУМТОЗ ҲИКОЯТЛАРИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ'

ЎЗБЕК МУМТОЗ ҲИКОЯТЛАРИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
77
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Навоий / поэтика / қисқалик / ихчамлик / маҳорат / образ яратиш. / Навои / поэтика / краткость / лаконичность / мастерство / создание образа.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Баратова, Севара

Ушбу мақолада Навоий хикоятларининг поэтик томонлари қаламга олинган. Ундаги қисқалик ва лўндалик шоир маҳоратининг ифодаси сифатида кўрсатилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ УЗБЕКСКИХ КЛАССИЧЕСКИХ ИСТОРИЙ

В данной статье написаны поэтические аспекты рассказов Навои. Его лаконичность и лаконичность показаны как выражение мастерства поэта.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК МУМТОЗ ҲИКОЯТЛАРИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

УЗБЕК МУМТОЗ ХИКОЯТЛАРИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ

Севара Баратова

УзРФА Узбек тили, адабиёти ва фольклори институти кичик илмий ходими, Тел: 93-5384422

E-mail: baratovasevara07@gmail .com АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада Навоий хикоятларининг поэтик томонлари цаламга олинган. Ундаги цисцалик ва лундалик шоир мауоратининг ифодаси сифатида курсатилган.

Калит сузлар: Навоий, поэтика, цисцалик, ихчамлик, майорат, образ яратиш.

В данной статье написаны поэтические аспекты рассказов Навои. Его лаконичность и лаконичность показаны как выражение мастерства поэта.

Ключевые слова: Навои, поэтика, краткость, лаконичность, мастерство, создание образа.

Узбек мумтоз хикоятчилигининг минг йиллик тарихига назар ташласак, шеърий ва насрий хикояларнинг аксарияти бадиий жихатдан талаб даражасида булганлигини куришимиз мумкин. Негаки, утмишда яратилган мумтоз хикоялар уз укувчисини топиши ва унга бадиий-эстетик таъсир этиши, айни чогда тарбиявий максадларни хам эътиборда тутиши талаб этилган. Узбек адабиётидаги хикоятлар тахлилга тортилганда уларнинг бадиий савияси хар хил эканлиги, айримлари бадиий жихатдан пишик, баъзиларида эса муаллифларнинг асосан, гоя эътиборида булгани туфайли бадиийлик у кадар пишик булмаганини куришимиз мумкин. Мумтоз хикоячилик поэтикасининг айрим кирралар учун, бизнингча, Алишер Навоийнинг достонлари таркибига кирган бир катор хикояларнинг намуна буларлик даражасида эканини таъкидлашни истар эдик. Шу сабабдан Навоий хикоятлари поэтикасининг айрим кирраларини курсатиш ва тахлилга тортиш оркали умумузбек мумтоз хикоячилиги поэтикаси борасида хулоса чикариш мумкин деб хисоблаймиз.

Алишер Навоийнинг ижоди чукур гоявийлиги, мазмунан бойлиги, жанрларнинг хилма-хиллиги, бадиийликнинг нихоятда юксаклиги билан адабиётимиз тарихида мухим бир боскични ташкил килади. У энг улуг бадиий

АННОТАЦИЯ

КИРИШ

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 9

educational, natural and social sciences IV ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

суз санъаткорларидандир. Навоийдек йирик санъаткор ижодидаги бадиий махорат жуда катта масала булиб, шоирнинг асарлари, достонлари юзасидан алохида илмий-текшириш ишларини талаб килади. Биз Алишер Навоий хикоятларида бадиий образ яратиш махорати, сюжет ва композиция масалалари борасида кискача тухталиб, уз мулохазаларимизни баён этишни максад килиб куйдик.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Х,ар бир адабий жанрнинг узига хос хусусиятларини яхши билган Алишер Навоий хикоя жанрининг хам вокеликни акс эттиришдаги имкониятларини хисобга олиб, хам гоявий, хам бадиий жихатдан юксак хикоятлар яратди. Х,ар бир хикоят узининг мустакил сюжет чизигига, образларига, хамда сюжетнинг барча компанентларига эгадир. Шоир хикоятларида хикоя жанрига хос купгина хусусиятлар мавжуд. Шунингдек, хар бир хикоят узига хос хусусиятларга хам эгадир. Х,икоя жанрига хос хусусиятлардан энг мухими кискалик ва ихчамликдир. А. П. Чехов таъбири билан айтганда: "Кискалик иктидорнинг синглисидир". Навоий хикоятларида худди шу нарса яккол кузга ташланади. Шоир хам фикрни ихчам, тушунарли шаклда ифода килиш уни катта мазмундан узоклашмаслигини таъкидлайди. Бу хакда шоир "Сабъаи сайёр" достонида шундай ёзади:

Х,ар не бор достонга солди садо,

Мунда бир байт бирла тобкай адо.

Мужмал онинг сузин килиб такмил,

Уз хадисимга бергамен тафсил.1

Куринадики, йирик суз санъаткорларининг фикрини ихчам шаклда ифодалаш, кискалик хакидаги карашлари бир-бирига якин. Бу якинлик уларнинг адабий жанрларни бахолашда объектив ёндошишлари натижасидир.

Х,ар бир асарнинг чукур гоявий, бадиий гузаллиги, асосан, мазкур асарда инсон образининг кай даражада тасвирланишига боглик.

Навоий хикоятларига назар ташлар эканмиз, уларда кишиларнинг ранг-баранг образларига дуч келамиз. Шоир давр талабидан келиб чикиб, утмиш мумтоз адабий анъанасига, халк огзаки ижоди самараларига суянган холда турли хил кишиларнинг ижобий ва салбий образларини яратди. Навоий хикоятларида уша давр хаётида эзилган мехнаткаш халк вакилларининг, одил

1 Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами // Сабъаи сайёр. Унинчи жилд. -Тошкент: Фан, 1992. -Б. 31.

375

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 9

educational, natural and social sciences IV ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

mox Ba max3oganapHuHr h^o6hh o6pa3napHHH 6agHHH MaxopaT 6unaH TacBupnangu. ffloup MexHaTKam Ta6aKa BaKHnnapHHHHr o6pa3napHHH raBganaHTHpnmra KaTTa этн6op 6epagu. fflyHuHr ynyH xaM xuKoanapgaru h^;o6hh o6pa3napHHHHr KynnHnnrH xa^K BaKHnnapngnp. MacanaH "ffloxu PO3HH" xuKoaTugaru KaM6aran Ba эзнпгaн KaMnup o6pa3H, "XoTaM TOHH" xuKoaTugaru yTHH Tepu6 KyH KypyBHH non o6pa3u, "BaxpoM ryp" xuKoaTugaru Kapu gexKoH aHa myHgan o6pa3napgaHgup. ffloupHHHr 6yTyH cuMnaTuacu xaM aHa my o6pa3napHH TynapoK TacBupnamra KaparnnraH. XuKoaraapgaru o6pa3nap xaeTun эnнзogпapga uxnaM maKnga umoHapnu khhh6 TacBupnaHraH.

HaBOHH xuKO^TnapHH uxnaM maKnga u^oganamu, KHCKanuK xaKugaru Kapamnapu 6yHra aKKon Mucon 6yna onagu.

ffloupHuHr 6yTyH Mannu xaM aHa my o6pa3napHu TynapoK; TacBupnamra KapuranraH. XuKoaraapgaru o6pa3nap xaeTun эnнзogпapga uxnaM maKnga umoHapnu Kunu6 TacBupnaHraH.

ffloup xuKoaraapuga mox Ba max3oganapHuHr н^o6нн o6pa3napu aparnnraH 6ynu6, ynapHuHr KynHunuru ugean xapaKTepra эгa 6ynraH. By o6pa3napHuHr 6upopTacura 6yTyHnan yxmam xapaKTepgaru KumunapHu yma gaBp mapouTuga Kypum MyMKuH эмac эgн. HaBoun 6yHgan o6pa3napHu aparam 6unaH nogmox KaHgan Synumu KepaKnuru xaKugaru y3 op3ynapuHu 6aeH Kunagu. MacanaH, "XoTaM TOUH" xuKoaTuga yraHHu nonHuHr nopTpera TynuK nrounMaraH. XuKoaTgaru:

^ucmu ym anna6oH yn wk HuryH, TupKa6oH yn ynra acoguH cyTyH.

Xap KagaM onryHna eTu6 Myggare, Xap Ha^ac ynryHna yTu6 ^ypcare...2

KumuHur epKuH Kue^acu, pyxun xonara, uhku KenuHManapu aHuK Ba ^ohhu KypuHagu. Eku ^o6up oSpasuHu ("Mexp Ba Cyxaftn") onannuK. ^o6upHuHr nopTpera Tyna nrounMaraH. ^eKuH ukku 6aHT opKanu ^o6upHuHr TamKu KypuHumu axmu Hu3u6 6epunraH:

XaM TaHyMaHgy xaM my^oy ganep. Yn cu^aTKuM ^a3upa unpaKu mep.

Baxpa apo o^arn HenyKKu HaxaHr, Bema unpa HenyKKu mepy nanaHr.3

2 A^nmep HaBonn. MyKaMMan acap^ap Tyn^aMn // XanpaT yfl-a6pop.Етгнннн -TomKeHT: ®aH, 1991. -B. 152.

376

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 9

educational, natural and social sciences IV ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

BupuHHH SafiTga ^o6upHHHr Ky^nu экaнпнгннн Kypcarum ynyH mepra yxmaranagu. Hkkhhhh SafiTga 6upHHHH SafiTgaru $HKp puBo^naHTHpHnuS, ^o6up o^ar KemupyBHH HaxaHrra yxmaranagu. By 6unaH yHHHr canSufi xycycuaraapu onunagu. Harn^aga Ky3 ongHMH3ga ^o6upHHHr 6ax,afi6ar can6ufi o6pa3H raBganaHagu. AfiTum KepaKKH, HaBoufi xuKoaraapugarH 6at3H o6pa3napHHHr nopTperaapu opKanu ynapHH Sup-SupugaH ^apKgam khhhh. ^yHKH moup xuKoaraapugarH nopTperaap Kyn BaKT aHtaHaBHfi xapaKTepra эгa 6ynraH. Ynapgaru xoTHH-Kronap nopTpeTHHH nroumga umnaranraH aHnaruHa u6opanap ("Kaggu capB", "w3H Mexp") эpкaк nepcoHa^napHHHr nopTpeTHHH nroumga xaM KynnaHagu. Mucon ynyH "Mexp Ba Cyxafin" xuKoaragaru Mexp Ba Cyxafin

nopTperaapuHH KemupaMH3.

Mexp nopTpeTu:

TaKHKHM Haxgu cap^apo3 Kenu6, XycH 6omga capBH H03 Kenu6. ro3ura Mexp 6aHgay oth Mexp, Yfipyny6 MexpugeK 6omura cunexp4. Cyxafin nopTpeTu: ro3uguH 6apru ryn xh^hh эpgн, KagguguH capB MyH^aun эpgн. XyHap aB^H copu Kenu6 aHra Mann, ro3H aHgoKKH Mexp, oth Cyxafin5.

^eMaK, HaBoufi xuKoaraapuga nopTperaap TynuK 6epunMaca xaM, ynapHH TaHu6 onum khhhh эмac. ffloup 6up eKH hkkh geTan 6unaH MyafiaH KaxpaMoHHHHr nopTpeTHHH HHxpaTga ^ohhh Tap3ga TacBupna6 6epa onagu. ffloupHHHr Kaficu XHKoanapu Ky3gaH KenupunMacHH, ynapga umnaranraH Tam6exnap, Tat3ognap, moup MaxopaTHHH KypcaryBHH yHcyp gapa^acura KyTapunagu Ba acapHHHr paBoHHuruHH KynafiTHpagu. By Saguufi caHtaraapgaH TamKapu HaBoufi xuKoanapuga MatHaBHfi Ba ga$3ufi MaHtaraapHHHr xaM yHna6 HaMyHanapuHH Ky3aTumuMH3 MyMKHH. By эca gaxo caHtaTKopHHHr xuKoanapuHH xaM Saguufi caHtaraap 6unaH 6e3a6, ynapHHHr paBoHnuruHH KynafiTupraHHHH Hc6oTnafigu. ^Ha moupHHHr "Mexp Ba Cyxafin" xuKoarara KafiTcaK, yHga 6Hp-6upHra ynaHu6 KeTraH BoKeanap TH3Macu 6opnurHHH Ky3aramHMH3 MyMKHH. By BoKeanap TH3Macu XHKoaTHHHr cw^eT hh3hfhhh TamKHH Kunagu. BoKeanap unuga Mexp 6unaH

3 A^umep HaBoufi. MyKaMMan acap^ap Tyn^aMH // CaStau cafiep. Yhhhhh ^H^g. -TomKeHT: ®aH, 1992. - B.278

4 Anumep HaBoufi. Yma acap. - B.2 79

5 Anumep HaBoufi. Yma acap. - B. 282.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Сухайл уртасидаги севги вокеаси асосий, колганлари эса ёрдамчи вокеалар булиб, асосий вокеани ойдинлаштиришда, туларок очишга ёрдам беради. Шу билан бирга, хар бир эпизодик вокеа асосий вокеанинг бир булаги вазифасини утайди. Бу хикоятнинг сюжет курилиши куйидагича: Шоир хикоятнинг бошланишида укувчини ижобий ва салбий образлар тавсифи билан таништиргач, Мехрнинг денгиз саёхатига чикиб, асирга тушиш вокеасини келтиради. Бу вокеа хикоятдаги асосий вокеанинг бошланиши, тугуни хисобланади. Энди хикоятдаги Мехр такдири билан боглик булган вокеа ривожланиб борган сари янги зиддиятлар пайдо булади. Сухайл билан Жобир уртасида каттик кураш юзага келиб, Жобир хийла-найранг ишлатиб, Сухайлни енгади ва уни зиндонга ташлайди. Жобирга карши икки шох - Мехрнинг отаси Адан шохи Навдар билан Сухайлнинг отаси Яман шохи Нуъмон курашадилар. Лекин улар хам маглубиятга учраб, Жобирга асир буладилар. Х,икоя кульминацион нуктага кутарилгач, тез ечилади. Хдкикат карор топиб, адолат галаба козонади. Икки севишган муродига етади.

Бундай сюжет характери хикоятнинг кизикарли чикишини таъминлаган. Шоирнинг сюжет яратишдаги махорати шунда куринади. Зиддиятларни кетма-кет келтириб хикоятнинг охирига кадар узлуксиз хаяжон билан укилишини таъминлаган.

ХУЛОСА

Ушбу хикоятда вокеалар мантиги биринчи уринда туради. Лекин хамма хикоятлар хам шу характерда эмас. Шоирнинг хар бир хикояти узига хос сюжет курилишига эга. "Шох Жуна ва Масъуд" хикоятида вокеалар мантиги эмас, характерлар мантиги биринчи уринда туради.

Шундан хам куриниб турибдики, муайян кахрамон тасвирида уни вокеалар силсиласига тула олиб кириб гавдалантирса, айримларида хали вокеалар тузонига олиб кирмай туриб, уларнинг характер кирралари, касби корлари билан укувчини таништириб боради. Мазкур хикоятда ана шундай холатлар кузатилади.

Хулоса килиб айтганда, Алишер Навоий хикоятлари бадиий мукаммаллиги билан бутун узбек мумтоз хикоячилиги поэтикасини узида намоён этади ва унгача хамда ундан кейинги мумтоз хикоятларнинг бадиий хусусиятларини аниклашда манба вазифасини утайди.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

REFERENCES

1. Anumep HaBOHH. MyKaMMan acapnap TynnaMH // Caötau caöep. Yhhhhh ^Hng. -TomKeHT: OaH, 1992.

2. Anumep HaBOHH. MyKaMMan acapnap TynnaMH // X,aöpaT yn-aöpop.ErraHHH ^Hng. -TomKeHT: OaH, 1991

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.