CC BY
9Ученые записки Таврического национального университета им. В. И. Вернадского Серия «Филология. Социальные коммуникации». Том 25 (64). № 3, ч. 1. 2012 г. С. 125-129.
УДК 821.512
ÖZBEK CEDÍD §AÍRÍ TEVELLÄ'NIN GASPIRALI ÍSMAÍL BEY'iN ÖLÜMÜNE
YAZDIGI MERSÍYE
ܧenmez E.
Стамбульский университет Арель, г. Стамбул, Турция, e-mail: [email protected]
Giri§. Tölegen Hocamyaroglu (Tevella) (1883-1939). 1883 yilinda Ta§kent'in Kökfe nahiyesi Abi nezir mahallesinde dünyaya gelen Tolegen Hocamyaroglu (Tevella) Özbek Cedid edebiyatinin önde gelen §air ve gazetecilerinden birisidir. Babasi Hocamyar Ciyanbayoglu 1909 yilinda hayata veda etmi§tir. Eski mektepte okuyan Tolegen Hocamyaroglu (Tevella) Ta§kent'teki Beylerbeyi medresesi ile Rus milli mekteplerinde egitim görmü§tür. 1900-1910 yillari arasinda Osmanbek Salihcanbayoglu yaninda fali§mi§ daha sonra 1910-1917 yillari arasinda fe§itli ticari kurulu§larda görev almi§tir (Kasimov ve digerleri, :2004-206, Kahhar, 2000/III: 21).
1910'lu yillardan itibaren §iir yazmaya ba§layan Tolegen Hocamyaroglu me§hur Özbek §airlerinden Türkistan'in Sayram §ehrinden olan Yusuf Saryami (1840-1912)'nin talebesi olmu§tur. Hocasi ona Tevella mahlasini vermi§tir.
1910'lu yillarda §iirleri fe§itli matbuatlarda yayimlanmaya ba§layan Tevella vatan-millet duygularini üstün tutan ve bunu ar namus meselesi sayan aydinlardandir. Terakki, Seda-yi Türkistan, §öhret, Seda-yi Fergana gibi dergilerde onun §iir ve makaleleri yayimlanmaya ba§lami§tir. Türkistan'in i§gali onun kalbinde derin yaralar afmi§tir. Onun §iirlerine baktigimiz zaman asrin ba§indaki Türkistan'in ne kadar aci ve elem verici bir durumda oldugunu rahatlikla görebiliriz.
1913-1917 yillari arasinda Abdullah Avlani ve Münevverkäri Abdure§idov'un da aralarinda bulundugu Turan adli cemiyete dahil olur. 1920'li yillarda ise Mu§tum dergis-inde faal olarak görev alir. Pek ?ok devlet hizmeti de icra eden Tevella ho§ olmayan bir §ekilde suflanarak devlet görevinden uzakla§tirildiktan sonra 14 Agustos 1937 yilinda 9e§itli milli cemiyetlere üye olmak ve §iirlerinde milliyetfilik ve bagimsizligi öne fikarmak suflarindan tutuklanarak hapse atilir. Uydurma mahkemeler ve akil almaz suflamalarin yani sira geride e§i ve focuklarini birakan Tevella 10 Kasim 1937 yilinda mahkeme tarafindan idam edilmi§tir. Yüce Sovyet mahkemesi (!) 18 Ekim 1969 yilinda onun sufsuz olduguna karar vermi§tir. §airin kabrinin nerde oldugu bugün ifin dahi bilinmemektedir.
Türkistan i§gal edildikten sonra diger meslekta§lari gibi derhal gaflet uykusunda olan halki uyandirmaya yoluna gitmi§tir. Tevella fe§itli yerlerde ilan edilen fakat basilmayan §iirleri ile henüz hif yayimlanmami§ §iirlerini Revnaku'l-islam (1916) adi altinda 1916 yilinda ne§reder. Sebzezar (1915) adli §iir kitaplarinda sürekli bifimde halkin egitilmesi gerektigini, Turan davasini, cehaletin en büyük dü§man oldugunu, ilim ve fen sayesinde bilinflenip bagimsizlik mücadelesi verilmesi gerektigini savunmu§tur.
Tevella 1905'li yillardan itibaren Cedid hareketi ile tani§maya ve ifinde yer almaya ba§lami§tir. Tevella'daki Türklük bilinci ve Turan sevdasi sinir tanimaz bifimde cerayan
etmi§tir. Tevella o kadar hisli ve duyarli bir §airdir ki 1914 yilinda Osmanli Devleti §e-hirlerinden birisinde Kars'ta meydana gelen deprem i?in Kars (1914) adli §iiri yazmi§tir (Kasimov ve digerleri 2004: 206).
Gaspirali Ismail Bey (1851-1914)
Gaspirali Ismail Bey (Ismail Mirza Gasprinskiy) 20 Mart 1851'de Kinm'in Bah?e-saray yakinlarindaki Avci köyünde dünyaya gelmi§tir (Ülküsal, 1976: 1150). Bütün öm-rünü Türklük, Türkistan, Turan ve Türkistan halkinin egitimi ugrunda harcayan Gaspirali Ismail Bey 10 Nisan 1863 tarihinde Tercüman gazetesini ?ikarmaya ba§lami§tir. Bu gazete Türk dünyasinin ortak sesi, dili ve gönlü gibi i§lev görmü§tür. Türk dünyasinin hemen hemen her noktasina ula§tirilmi§tir. Gaspirali Ismail Bey'in asil gayesi Ruslar'in i§gal et-tigi Türkistan topraklarinda yeni usül (usül-i cedid) okullar a?arak halki egitmek, bilgilendirmek ve bu yolla terakki ettirmektir.
Abdullah Avlani'nin anlatimlarina göre 1900 ba§larinda Tercüman gazetesini okuy-anlar dönemin mollalari tarafindan "Cedidciler" olarak adlandirilmi§lardir.
TERCÜMAN GAZETESlNlN §AlR VE MUHARRlRl iSMAlL BEK GASPIRALI CENAPLARININ VEFAT TARlHl1
Hi? kimseye acimayin ey vefasiz nere zal Nice gen?leri sen ömrüne yetirdin zeval Ismail Bey Gaspirali idiler bimisal Kilmadin ilmine riayet eyledin paymal2 Telgraf aldik §u an, tamam eylediler deyip irtihal
Agla millet, kan düküp §imdi aglamanin vaktidir Aci aci aglamak, tamam, §imdi bizlere zarür Gitti älem arsasindan deyip figani a§ur Kar§ilayin sizler hem kalkip ey ehl-i kubür3 Gözleriniz aydin olsun dahi görsünler cemal
On iki Eylül Cuma günü o cevher Elveda deyip o babamiz ahirete kilmi§ sefer Güne§ tutuldu, söndü vehminden bakti kamer Diye hemencecik telgiraf ile bize verdi haber Ah! I§itince öldügünü olduk hep kederli häl
Ey saadet yildizi batdin nereye sen bugün Kapandi bütün älem bilemedik biz gün mü tün4 Ey edipler serveri ve ey sahib-i ilm-i ledün5 Nereye gittin bizi birakip sahib-i ilm-i fünün1
1 §iirin yayimlandigi yer Tevella'nin §iirlerini topladigi Revnaku'l-islam adli kitaptir. Bu §iir toplamini Begali Kasimov yeniden gözden gejrip giri§ yazmak sureti ile ne§retmi§tir: Tevella, Revnaku'l-islam (Begali Kasimov), Ta^kent, Fen Ne^riyati, 1993.
2 Ayak alti.
3 Kabir ehli, ölüler.
4 Gece.
5Ledün ilmi sahibi. Allah'in velilerine ve Salih kullarina ihsan ettigi kalp ve sadir ilmi, batin illmi.
126
ÖZBEK CEDiD SAiRi TEVELLÄ'NIN GASPIRALI ISMAIL BEY'l'N ÖLÜMÜNE
YAZDIGIMERSIYE
Senden aynlip ehl-i Islam oldular kederli häl
Dahil ol cennete ey Islam ilinin rehberi Sen idin älem ifre milletin ba§i önderi Ya§ döküp eyler dua bugün hep ya§lisi genci2 Cagirsinlar diye seni iki cihan peygamberi Gel beri deyi, el tutup o anda göstersin cemal
Otuz alti yil fikip adi gazetenin Tercüman Eyledi milletin hälini hemen bir bir beyan Göze sürüp okur idi cümle pir ü civan3 Nä§iri gitti ya diye gör ki cümle Müslüman Her daim dü§ünüp seni oldu acep gark-i hayal4
Et §erefli baba, bu älem ili senden necl5 Buna riza göstermeye senden bu yükselme delil Hizmet ettin Islam milletine dinlenmeden bunca yil Biz dileriz §imdi kalanlara deyip sabr-i cemil Nail ol Hak rahmetine sahib-i §irin makal6
Her kazaya sabrediniz kim Hüda'nin hähi§i Var mi ki dünyada kurtulan ölümden bir ki§i Ölümü ifin büütn Islam älemi eyleyip näli§i Ey Tevella, sabret §imdi yoktur yani§i
Ölüm tarihi ifin "mehfur baba7" Zülcelal (Kasimov 1993: 47)8. Tevella'nin ne kadar duygusal ve milliyetfi bir §air oldugu malumdur. §air ifin Gaspirali Ismail Bey'in ölümü Türkistan'in egitim me§alesinin sönmesine gibi olmu§tur. 1914 yilinda Kirim Bahfesaray'da hayatini kaybeden Gaspirali Ismail Bey'in ölüm haberini bir telgrafla ögrenen Tevella, bu haber üzerien gönlüne dogan elem ve keder dolu sözleri muhammes §eklinde nazmetmi§tir. Tevella ifin Gaspirali Ismail Bey büyük bir de-gerdir. §iirde Gaspirali Ismail Bey emsalsiz olarak ele alinmaktadir. insan bir ölünün
1 Zahiri, müspet ilimler sahibi.
2 §iirde genf kelimesi öncedir fakat tercümede kulak ahengini bozmamak ifin bu §ekilde aktardik.
3 Bütün genf ya§li, herkes.
4 Hayaline daldi.
5 Bu älem yani Cedid nesli senden türeme, senden olma.
6 Tatli dilli, ho§ sohbet, güzel söz sahibi.
7 Ebced hesabi ile Hicri 1332/1914 yili.
8 Bu mersiye Özbek edebiyatinda kisaca ismoilbek Vefoti (ismail Bey Vefati) olarak bilinmektedir. Gaspirali ismail Bey'in vefatina sadece Tevella §iir yazmami^tir. Özbek Cedid yazarlarindan ve Gaspirali ismail Bey'in takipfilerinden Hamza Hekimzade Niyazi'nin alti bentlik muhammesi (Nagayev 1994: 8-14), Sadredin Ayni (1878-1954)'nin Ustoz Ismoilbek Janoblari/Üstad ismail Bey Cenaplari (Kerimov maneviyat Yildizlari) adli mersiyesi, A^urali Zahiri (1885-1937)'nin Gaspirali vefatina dair kalem aldigi Marhum Ismoilbek Qanday Ishlar Qilgan/Merhum ismail Bey Nasil i§ler Yapmi^tir ba^likli makalesi (Zahiri 1914: 12), Mahmudhoca Behbudi'nin Ismaoil Bek ila Musohaba yine Hamza'nin kalem almi§ oldugu Yevmu'l Vefot (1914) adli mersiye bunlar arasinda yer alir.
127
arkasindan mersiyeler yaziyorsa bu elbette ölen ki§inin ne kadar kiymetli ve sevilen birisi oldugunun göstergesidir. Nitekim Gaspirali Ismail Bey ifin sadece Tevella degil Hamza Hekimzade Niyazi ve Mahmudhoca Behbudi ba§ta olmak üzer Türkistan ve Kafkasya bölgesi §airleri fe§itli §iirler kaleme almi§lardir.
Tevella, Gaspirali Ismail Bey'in ölümü kar§isinda bütün milleti aglamaya ve yas tut-maya fagirir. Onun ölümü üzerine aglamanin zaruret haline geldigini söyler. §air bir zitlik kurarak onun ölümü ile dünyadakilerin aglamasi gerektigini ifade ederken ahirettekilerin de bu ölüm kar§isinda sevinmeleri gerektigini belirtir. Kabirde yatan ölülere seslenen §air Gaspirali Ismail Bey ifin onlarin ayaga kalkip onu kar§ilamalarini belirtir.
Üfüncü be§likte Gaspirali Ismail Bey'in 12 Eylül Cuma günü vefat ettigi belirtilir. Gaspirali Ismail Bey elveda diyerek bu dünyayi terk etmi§ bu yüzden de güne§ tutulmu§tur. Ay ise kederli ve üzüntülüdür. Onun vefat haberi duyulunca herkes kedere gark olmu§tur.
Dördüncü bentte Tevella güne§ ve aydan sonra saadet yildizi ile konu§ur. Gaspirali Ismail Bey'in ölümü sonrasi saadet yildizi kaybolmu§tur. Gaspirali Ismail Bey dünyayi aydinlattigi ifin ölümü sonrasinda her yer kararmi§tir. insanlar gece mi yoksa gündüz mü oldugunu sefememektedir. Bu bentte Tevella Gaspirali ismail Bey'le ilgili dikkat fekici bir tespitte bulunur. Onun ilm-i ledün sahibi oldugunu ifade eder. Buradan da anla§iliyor ki Gaspirali ismail Bey dindar ve itikat sahibi bir Müslüman idi. Ve devaminda onun za-hiri müspet ilimlerde de fok yetkin oldugu belirtilir. Gaspirali ismail Bey'in ölümü ile hem islam dünyasi hem de Türkistan egitimi keder ve hüzne dahil olmu§tur. Be§inci bentte Tevella Gaspirali ismail Bey ifin dua eder. Onu islam dünyasinin rehberi ve milletin önderi vasiflarina dahil ederek cennete girmesini arzu eder. £ünkü arkasindan genf ya§li cümle halkin gözya§i ile dua ettigini söyler. Halk yine dua eder ki hazreti peygamber efendimiz seni davet etsin elinden tutup cemalini göstersin sana. Tercüman gazetesi 36 yil boyunca fikip bütün milletin ortak dili ve halinin tercümani olmu§tur. Gazete Türkistan'a geldiginde halk onu yüzüne gözüne sürermi§. Bu da Tercüman gazetesinin Türkistan halki ifin ne kadar kiymetli oldugunun en afik delilidir. Gaspirali ismail Bey'in ölümü sonrasi halk acayip bir hayale gark olmu§tur. Yedinci bentte Tevella, Gaspirali ismail Bey'e §ere-fli baba §eklinde seslenerek bu ilim dünyasi insanlarinin kendisinden türedigini, dog-dugunu belirtir. O yüzden ona §erefli baba diye seslenmektedir. Buna dedil olarak da bu kadar yükselme ve ilerlemeyi örnek gösterir. Tevella'ya göre Gaspirali ismail Bey durmaksizin millete hizmet etmi§tir. §air geride kalanlara sabr-i cemil niyaz ederken tatli dilli ho§ sohbet Gaspirali ismail Bey'in de Hakkin rahmetine nail olmasini niyaz eder.
Sonuf. Tevella sekizinci bentte ölüm gerfegini animsatarak bunun Allah'in istegi oldugunu bu nedenle her kazaya sabir göstermek gerektigini söyler. Dünyada ölümden kurtulan bir ki§i yoktur. Gaspirali ismail Bey'in ölümü ifin cümle islam älemi feryat etmi§tir. Ey tevella sana da sabretmek dü§er fünkü gidenler geri dönmez. Tevella burada Gaspirali ismail Bey ifin bir ebcet hesabi ile ölüm tarihi dü§ürmü§tür.
Kaynaklar
1. Andican A. Ahat. Cedidizm'den Bagimsizliga Harifte Türkistan Mücadelesi.- istanbul: Emre Yayinlari, 2003
2. Devlet N. Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi.- Ankara,1999
3. Kahhar T. Türkiye Di^indaki Türk Edebiyatlari Antolojisi II-III. Özbek Edebiyati.- Ankara: Kültür Bakanligi Yayinlari, 2000
128
ÖZBEK CEDID SAÎRi TEVELLÂ'NIN GASPIRALI ISMAIL BEY'IN ÖLÜMÜNE
YAZDIGI MERSIYE
4. Milli Uyani§ Devri Özbek Edebiyati / Kasimov Begali ve digerleri.- Ta^kent: Maneviyat Yayinlari,
2004
5. Tevella. Revnaku'l-islam / haz. Begali Kasimov.- Ta^kent: Fen Ne^riyati, 1993
6. Turdiyev Sh. A^urali Zahiri Sharq Yulduzi.- S. 4
7. Ülküsal M. Kirim Türkleri // Türk Dünyasi El Kitabi I.- Anakara: Türk Kültürünü Ara^tirma Enstitüsü Yayinlari, 1976.- S. 1140-1153.
8. Yarkin 1. Bati Türkistan // Türk Dünyasi El Kitabi I.- Anakara: Türk Kültürünü Ara^tirma Enstitüsü Yayinlari, 1976.- S. 1160-1216.
9. Zahiri A. Marhum Ismoilbek Qanday Ishlar Qilgan / Merhum Ismail Bey Nasil i§ler Yapmi^tir.-Sadoyi Farg'ona Gazetasi.- 17 Eylül.- 1914 yil.- 17.- S. 60.- S.1-2.
Ушенмез Э. Озбек Джедид об элегии Тевелли, посвященной смерти Исмаила Гаспринского /
Э. Ушенмез // Ученые записки Таврического национального университета имени В. И. Вернадского. Серия «Филология. Социальные коммуникации». - 2012. - Т. 25 (64), № 3, ч. 1. - С. 125-129.
Методом биографического описания в статье рассматривается образ И. Гаспринского, вопросы джа-дидизма, отношение тюркского мира к И. Гаспринскому, выраженные в элегии поэта Озбека Джедида.
Ключевые слова: Исмаил Гаспринский, Толеген Ходжамяроглу (Тевелля), джадидизм, Турки-стан, элегия Тевелли Гаспринскому.
Ушенмез Е. Озбек Джедвд про елегй Тевелл^ присвяченш смерт 1смаша Гаспринського /
Е. Ушенмез // Вчеш записки Тавршського нацiонального ушверситету iменi В. I. Вернадського. Серiя «Фшологш. Соцiальнi комунжацп». - 2012. - Т. 25 (64), № 3, ч. 1. - С. 125-129.
Методом бiографiчного опису в статп розглядаеться образ I. Гаспринського, питання джадiдiзма, ставлення тюркського свiту до I. Гаспринському, вираженi в елегп поета Озбек Джедiда
Ключовi слова: 1смаш Гаспринський, Толеген Ходжамяроглу (Тевелля), джадидизм, Туркистан, елегш Тевеллi Гаспринському
Ushenmez E. Ozbek Jadid about of Tevelli's elegy for the Ismail Gasprinskiy's death /
E. Ushenmez // Scientific Notes of Taurida V. I. Vernadsky National University. - Series: Philology. Social communications. - 2012. - Vol. 25 (64), No 3, part 1. - P. 125-129.
In this article whith method of biographical descriptions the image I.Gasprinsky, jadidism issues, attitudes of the Turkic world to I.Gasprinsky expressed elegy of poet Tolegen Hodzhamyaroglu (Tevellya) are considered.
Key words: Ismail Gasprinsky, Tolegen Hodzhamyaroglu (Tevellya), Jadidism, Turkistan, elegy Tevelli for Ismail Gasprinsky
Поступила в редакцию 03.09.2012 г.
129
