CC BY
16МИЛЛИЙ ГАЗЕТАДЖЫЛЫКЪ -ЭТНИЧЕСКАЯ ПРЕССА
УДК: 070. 37.01/.09
Kamelya Mehmetkizi Tekne7 E mail: [email protected]
Kirim Tatar basininda bir pedagoji dergisi: Okuv i§leri
Özet: Kirim Tatar Türk kültürünün incelenmesinde basin ayricalikli bir yere sahiptir. Qünkü Kirim Türklerinin ya§aminda basin sadece haber veren tek yönlü bir kaynak olmami§tir. Bilindigi gibi bu alandaki ilk giri§imler Ismail Gaspirali tarafindan hayata gegirilen Tercüman Gazetesidir. Kirim Tatar Türkleri Tercüman döneminden sonra da bu sahadaki faaliyetlerine devam etmi§ hatta bazi yayinlarin daha özel amaglara hizmet eden bir nitelik kazandigi görülmü§tür Bu anlamda maksadimiz XX. yüzyilin ba§larinda bir pedagoji dergisi olarak yayinlanan Okuv i§leri Mecmuasi'ni tanitmaktir.
Anahtar Kelimeler: Kirim Tatar, Okuv i§leri, Basin.
Kirim Tatar Türklerinin ya§aminda basin, Tercüman döneminden itibaren sadece haber veren tek yönlü bir kaynak olmami§tir. Tercüman millT egitime tesir etmek suretiyle Usul-ü Cedit Okullarinin apilmasina sebep olurken diger taraftan da okundugu cografyalardaki tüm Türk boylarinin tek bir dil ve ama? etrafinda birle§mesini saglayarak dilde ve egitimde ortak bir anlayi§in yerle§mesini saglami§tir. Tercümana ek olarak ?ikan Älem-i Nisvan sosyal hayatta kadinlarin aydinlanmasina katkida bulunurken Ha Ha Ha eglencenin, ya§amin iperisindeki yerine vurgu yapmi§tir. MillT matbuatin temellerinin atildigi Tercüman döneminden sonra da ayni dogrultuda ?ali§malar görülmektedir. Kirim'da yayinlanan gazete ve dergiler okurlarina millT kültürü temsil eden tüm sahalarda bilgi sunmu§tur demek mümkündür.
Tercüman Gazetesi'nin a?tigi yol, XX. yüzyilin ilk yarisinda Kirim'da yayincilik faaliyetlerinin oldukpa canli bir seyir izlemesi sonucunu da beraberinde getirmi§tir. Bu dönemde Vatan Hadimi (1906-1908), Qirim Ocagi (1917), Millet (1917-1920), Yani Qolpan (1923-1924), ileri (19261930) adli gazete ve dergilerin varligi söz konusudur. Adi ge?en yayinlara ilave olarak, üzerinde duracagimiz XX. yüzyildaki bir süreli yayin faaliyeti de Okuv i§leri Mecmuasi'dir.2
Mecmuanin ilk sayisi, Mayis 1925'de "Kirim Maarif Komiserligi Ne§ri" olarak 9ikmi§tir. Erken Sovyet döneminde gün yüzü gören mecmuanin ilk sayisinin ba§inda "Bütün Dünya i§gileri Birle§iniz!' yazmaktadir. Arap harfleri ile Kirim Tatar dilinde ?ikan mecmuanin, Okuv i§leri ba§liginin arka fonunda bir Kirim Haritasi yer alirken ba§ligin altinda "igtimai-siyasi ve terbiyevi aylikjurnal'
1 Kamelya Mehmetkizi Tekne, Yrd. Dop. Dr., Kirklareli Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü (Türkiye).
2 i.A. Kerimov, "Oquv i§leri Dergisi (1925-1929) Mundericat itibarile", (Qevirimipi) http://tatkonvolut. at.ua/publ/kerimov_i_a_okuv_ishleri_dergisi_1925_1929_munderidzhat_itibaryle/1-1-0-54, 01.06.2015.
Этнмнескан npecca / MM^MM ra3eTa,qwbmbiKt I 169
ifadesi yer almaktadir. Bah?esaray'da "hüner ve sanayi-i nefise mektebi basmahanesi'nde basildigi bilgisi verilmektedir. Münderice kisminda dergideki yazilar (makaleler) "Igtimai Siyasi Bölük',"Okuv I§lerinde Ameliyat ve Nazariyat',"Siyasi Yariklandiruv Bölügü", "Edebiyat Bölügü", "Kitabiyat Bölügü","Haberle§üv Bölügü" ve "Resmi Bölük' ana ba§liklari altinda, gruplandirilarak verilmi^ir1. Mecmuanin, bir "Tatar Pedagoji Jurnali' olarak ?ikarilmasina, ilmT §uranin gerekli görüp izin vermesi sonucu, adinin da "Okuv I§len" olmasina karar verilmesiyle yayin hayatina ba§lami§tir. Mes'ul müdürü dönemin Maarif Halk Komiseri (Egitim Bakani) Hüseyin Bali?'tir2.
Mecmuanin ba§ yazari olan H. Bali? (1884-1939) Akmescit'teki Rus-Tatar Darülmuallim'ini bitirmi§tir3. Mükemmel Rus?a bilgisi sayesinde Rus Edebiyatini incelemi§tir. Döneminde Bah?esaray'da millT tiyatronun kurulmasina ?ali§mi§tir4. 1908-1909 yillari arasinda "Ugkun" (Kivilcim) adli bir dizi yayin yapan, aydin gen?ler arasinda faal bir rol oynadigi bilinmektedir5. Hatta Bali?'in giri§imleriyle 1909-1910 yillari arasinda "Ugkun Qocuklar Kütüphanesf adli bir dizi ?ocuk eserleri yayinlanmi§tir. Bunlar arasinda "Dagcinin Kizi", "ilyas", "§ehzade Halver', "Hirsiz OglU', "Fikirsiz Sansar", "Padi§ahin Yeni Elbisesi', "Qin Padi§ahin Kizi", "Deli Qa§kif', "Tirnak', "Kök Böyün", "Tav§an" ve digerleri bulunmaktadir. Bu eserler tercüme, düzenleme veya yeni ne§redilenler olmak üzere siniflandirilabilir6.
Bol§eviklerle ilimli ili§kiler kurmak suretiyle millT ve kültürel hayati kuvvetlendirmeyi görev kabul eden Hamdi Giraybay, dergi hakkinda §u sözleri söylemi§tir:
"... Bugün Qirim'da giqqan «Ileri» ve «Oquv I§len» kibi mecmualaryaliniz Qirim tarihinde degil, bütün Türk aleminde ne zaman körüldi?..."7
Mecmuadaki yazilar ?e§itli bölümlere ayrilarak siniflandirilmi§ bir düzende yayinlanmi§ olup mecmuanin yayin hayatina ba§ladigi tarihten itibaren ü? yil boyunca Igtimai-Siyasi Bölügü, H. Bali? bizzat kendisi hazirlami§tir. Genel anlamda mecmuada yayinlanacak olan materyalleri hazirlama konusunda sag kolu diyebilecegimiz birinci derecedeki yardimcisi Habibullah Odaba§ olmu§tur. Mecmua, dönemindeki Kirim Tatar aydinlarinin yazilarini bir araya getiren gü?lü bir yazar kadrosuna sahiptir. H. Bali? ve H. Odaba§'in di§inda, Yahya N. Bayburtli, O. Kürk?i, Osman Ak?okrakli, Ahmet Özenba§li, Hasan Sabri Ayvazov, Bekir Sidki Qobanzade, Hüseyin Bodaninskiy, Yakup §akir Ali, §. Vehbi, Ömer ip?i, Hamdi Giraybay, Ömer Bayra§evskiy, Ya. Bayra§evskiy, A. Kadrizade, M. Nüzet, M. Nedim, Abdullah Latifzade, ismail Lemanov gibi §ahsiyetlerin yazilarini da görmek mümkündür. 1928 yilindan itibaren yayinlanan sayilarda, dönemin siyasT atmosferi neticesinde H. Bali?'in tutuklanarak hapse girmesi sebebiyle artik yazilarina rastlamamaktayiz. Bir süre sonrada onun yerine derginin mes'ul müdürü olarak Yakup Muannif'in, Kirim Maarif Halk Komiserligi görevine de Mahmut Nedim'in geldigini görmekteyiz8.
Mecmuanin genel anlayi§i hakkinda bir fikir edinebilmek üzere birinci sayisinin i?indekiler kismini a§agida aktariyoruz:
1 Bu bilgiler Okuv i§leri Mecmuasi'nin Mayis 1925 tarihinde ?ikan 1. sayisinda, kapak ve ba§langi? bölümünde yer alan bilgilerden alinmi§tir.
2 "Haberler - Kirim Maarif Komiserligi Kollegiyasinda", Okuv i§leri, S. 1, Mayis 1920, s. 48-49.
3 Edibe MuSafayeva, "Razvitie GumaniSi?eskoy Pedagogi?eskoy Misli Krimskotatarskimi Prosvetitelami v Epohu Repressirovannogo Vozrojdeniya", (Qevirimi?i) http://ilmiyqirim.blogspot.com.tr /2013/01/blog-poS_3393.html, 15.05.2015.
4 Kerimov,a.g.m.,(Qevirimi?i)http://tatkonvolut.at.ua/publ/kenmov_i_a_okuv_ishleri_ dergisi_1925_1929_munderidzhat_itibaryle/1-1-0-54, 01.06.2015.
5 L. Selimova, "Rus Qarligi Zamaninda Kirim Tatar Matbuati", Karde§ Kalemler, S. 40, Nisan 2010, s. 80-81.
6 Kerimov, a.g.m., (Qevirimi?i) http://tatkonvolut.at.ua/publ/kerimov_i_a_okuv_ishleri_dergisi_ 1925_ 1929_munderidzhat_itibaryle/1-1-0-54, 01.06.2015.
7 C. S. Kirimer, "Kirim Tatar Edebiyatindan Portreler: Hamdi GiRAYBAY", (Qevirimi?i) http://www. fikirdebirlik.org/yazdir.asp?yazi=200610006, 15.05.2015.
8 Kerimov, a.g.m., (Qevirimi?i) http://tatkonvolut.at.ua/publ/kerimov_i_a_okuv_ishleri_dergisi_ 1925_ 1929_ munderidzhat_itibaryle/1-1-0-54, 01.06.2015.
"Jurnalin Mündericesi
Idareden (1) Içtimaî Siyasî Bölük
1 Mayis - H. Baliç (2)
Sosyalist §uralar idaresi ve Maarif Hâdimleri - H. Baliç (3)
Okuv I§lerinde Âmeliyât ve Nazariyât
î§ Mektebi - H. Odaba§, Y. Bayra§evskiy (4) §uralar Cumhuriyetinde Okuv Sistemasi - Y. Bayra§evskiy (5) î§ Mektebi ve Köy Hazayistvasi (günlük ya§ami) - O. Kûrkçi (6) Mekteplerimizde Til Mes'elesi - H. Odaba§ (7)
Siyasî Yariklandiruv (Aydinlatma) Bölügü
Nemune Köy Okuv Evlerinin Yapacak i§leri (8)
Edebiyat Bölügü
Birinci May Ciri (§iiri) - Z. Cavtöbeli (9) Çalet Kelsin Ba§ Bahar (§iir) - H. Odaba§ (10) 0§ekçi Kadin (§iir) - C. Kence (11)
Kitabiyat
Türk Tatar Tiline Ait Eserler - H. Odaba§ (12) Elifbe Tedrisine Ait Kitaplar (13)
Haberle§üv Bölügü
Kirim Maarif Komiserligi Kollegiyasinda (14) Resmî Bölük
Yaz Tatili ve Maarif Hâdimlerinin Maa§lari Hakkinda (15) Hocalar Hakkinda Tâlimatnâmeler (16) En Yah§i Okuv Evi Dogrusunda Müsabaka (17)"1
içtimaî-Siyasî Bölük kisminda yayinlanan yazilar içerisinde 1925 yilindaki "BirMayis" ve Nisan-Mayis 1926 tarihli, mecmuânin ikinci yilinda yer alan ayni adli makale dönemin siyasî anlayi§ini açik bir §ekilde ortaya koymaktadir. Bu noktada ilk sayisinin Mayis ayinda çikmasi da bir tesadüf olmamalidir. Her iki yazida da 1 Mayis tarihinin i§çi sinifinin birlik, mücadele ve dayani§ma gücünün anlamina vurgu yapilarak sermayedarlara köle olmaktan kurtulmalari yolunda önemli bir adim atildigi ve bugünün tarihi anlatilmaktadir:
"...Avrupa iççilerinin kapitalistler kolunda inledigi, en müthi§ ve en korkunç zamanlarinda bay ve zenginlerin Fransa büyük inkilâbini yatiçtirip büyük muvaffakiyetlerle özlerinin galibiyetlerini kutladiklari bir zamanda idi ki Parijde (Paris'te) 14 Temmuz 1889 tarihinde bütün dünya iççileri teçkilati olan ikinci Enternasyonalin birinci konferansi tarafindan böyle bir karar kabul olunmuçtu.
Bu kararin kabul olunmasiyla bugün artik 36 yil kadar bir zaman geçmi§ bulunuyor. Bu karar kendisinin galibiyet bayramini yapmakta olan beynelmilel kapitalizm tahtinin temeli altina konulmu§ olan dehçetli bir bomba idi. Proleter sinifi bu karariyla kendi daimi kavgasinin kizil bayragini ebedi olarak bir daha indirilmemek üzere çekmi§ bulunuyordu...2"
Esasen Okuv Îçleri Mecmuâsi'nin halk edebiyati ürünleri üzerinden Kirim Türk kültürüne verdigi önem ve bu alanda yapilmasini arzu ettigi çaliçmalar ise bu konudaki ilk adimlardan birini olu§turmu§tur. Mecmuânin Nisan-Mayis 1926 tarihli, 4-5 numarali sayisindaki çagri niteligindeki duyuru kültürel degerleri koruma yolunda daha o dönemdeki farkindaligi gözler önüne sermektedir:
1 Okuv i§leri Mecmuâsi'nin Mayis 1925 tarihinde çikan birinci sayisinin münderice kismindan aktarilmiçtir.
2 H. Baliç, "1 Mayis", Okuv i§leri, S. 1, Mayis 1925, s. 7-8.
Этническая пресса / Миллий газетаджылыкъ I 171
"...Halbuki Kirim Tatarlarmm gerek agiz edebiyati ve gerekse etmografyalari cihetimdem arz ettikleri ehemmiyet çok büyüktür. Kirim'm zemgim tarihi hayatmdam ba§ka Kirim'da Türk dilimim çeçitli §ivelerime ait birçok tiplerime rast gelimmesi Kirim'da olacak bu husustaki tedkikâti daha ziyade ehemmiyetlemdirmektedir. Kirim Tatarlari arasmda bu hususta soñ zamamlarda bayagi te§ebbüsler yapilmaktadir. 1911 imci yilda çikam "Kirim Ocagi" Gazetesi ile omdam soñ çikam "Ye§il Ada, Bilgi" Mecmuâlari "Yañi Dümya" Gazetesi vasitasiyla yapilam teçvikât meticesimde bizim halk edebiyatmdam bayagi ömekler toplammi§tir. Bumdam ba§ka gerek muallim kurslarmda ve ikimci basamak Tatar mekteplerimde ve gerekse yurt bilgicilik tögereklerimde daima yapilam izahlar ve te§vikler dolayisiyla bütüm Kirim okumu§ gemçligi de bu hususta meraklamdirilmi^tir. Bugüm Kirim'm birçok gemç muallim ve talebelerimim elimde yigm-yigm toplammi§ ham materyaller vardir. Bütüm bu materyallerim toplammasi, gâib olmamasi ve matbuata çikmasi ileride olacak ilmî çaliçuvlar iç'm pek büyük ehemmiyet te§kil etmektedir. Bugüm bu materyal toplama i§leri ba§lica §u moktalarda gitmelidir:
- Çmlar, mâmeler.
- Masallar, ertegeler1, §aka içm söylemem meseller, masal ba§lari, tekerlemeler.
- Köy adlari, mahal, hayvam ve ot adlari hususumda söylemem rivâyetler (legemdalar).
- Çorabatir, Edige, Esebay Batir ve ilh.(ilâhre) gibi tarihi cirlar (yirlar).
- Herhamgi bir vaka hakkmda söylemem çibirtmalar.
- Türküler, destamlar.
- Tapmacalar, comaklar.
- Kart sözleri, tecrübeli sözler ve o§atmalar.
- Dememeler (demevler)
- Eteme, irim, aymeler.
- Çe§it hastaliklardam kurtulmak içim yapilam devâlar ve ilaçlar.
- Balalar ve büyükler içm olam oyumlar ve eglemceler.
Halk dü^ümcesme ait olam bu husustaki örmekleri yazip toplamakla beraber diger taraftam da halkm maddi medemiyetime ait e§yalar da toplammalidir.."2
Okuv içleri Mecmuâsi'nin elimizde mevcut bulunan nüshalari arasinda dikkat çeken haberler de söz konusudur. Meselâ ileri Mecmuâsi'nin yayin hayatina baçlamasi ile ilgili bilgilerimizi de Nisan-Mayis 1926 tarihli 4-5. sayisinda verilen bilgilerden ögrenmekteyiz. Böylece Kirim'da, Tatarca yayinlanan iki mecmuânin ilk kez ayni zamanda çiktigi görülmektedir. Bu durum Okuv içlerinin sayfalarinda yer alan bir ifadeye göre "üük Kirim içm büyük bir ba§ari' olarak nitelendirilmektedir.3
Mektep kütüphanelerine ücretsiz olarak gönderilen mecmuânin esas ebadi 17x25 cm. olup her sayisinin hacmi 60, 80 veya 100 sayfa civarindadir. Bazi dönemlerde çikan ikili sayilar ise 205 sayfayi bulmaktadir. Kirim millî dergileri içerisinde sayfa hacmi bakimindan "kalm jumal' (kalin dergi) kategorisine girmektedir. Kesin olmamakla birlikte 1000-1500 nüsha tirajla yayinlandigi bilinmektedir. Bazi sayilari önemli konferanslara ya da yil dönümlerine armagan olarak çikmiç ve bu sayilarda sadece bu özel günlere dair materyaller yayinlanmiçtir. Derginin hacimce en zayif nüshasi 1928 yilinin 8 numarali nüshasi olup 18 sayfadan oluçmaktadir. 1925-1929 yillari arasinda yayin hayatina devam eden derginin toplam 38 sayisi bulunmaktadir.
Bazen mecmuâda yayinlanan parçalar sonradan kitap haline getirilmiçtir. Mesela H. Baliç'in "KirimtatarMilliy Medemiyetimim TarihiMukadderati' baçlikli makaleleri ayri bir monografik çaliçma olarak basilmiçtir.4
1 Ertegeler, Kirim Tatar Halk Edebiyatina ait, geçmiçin agir günlerini aks ettiren hem yir hem de nesir §eklinde olan kahramanlik konulu türlerdendir. Ertegeler büyük de^anlar §eklinde olabilecegi gibi bazen de §iir §eklinde olabilmektedirler. Âdet üzere belli bir makam ile icra edilirler. Bkz. (Çevirimiçi) http://ilmiyqirim. blogspot.com.tr/2011/08/e-semi-zadenin-kozyas-divar-poemasnda.html, 23.01.2013.
2 H. Odaba§, "Umumi Bölük-Halk Edebiyati, Etnografyasi ve Ananeleri", Okuv içleri, S. 4-5, Nisan -Mayis 1926, s. 52-53.
3 "Yeni Arkadaçimiz ileri", Okuv içleri, S. 3-4, Nisan-Mayis 1926, s. 1.
4 Kerimov, a.g.m., (Çevirimiçi) http://tatkonvolut.at.ua/publ/kerimov_i_a_okuv_ishleri_dergisi_ 1925_ 1929_munderidzhat_itibaryle/1-1-0-54, 01.06.2015.
Esas amaci egitime dair meseleleri açiklayarak kullanilabilecek yöntem ve tecrübeleri paylaçmak olan mecmuâ sosyal konular, genç kiz ve çocuk terbiyesi, hastalik ve ilaçlar, kitap tanitimlari, çiir ve hikâyeler, diger ülkelerden haberler ve resmî bildirilere de yer vermiçtir. Dergi resmî bir yayin olmasi sebebiyle yönetime ters dü§memi§ ancak Türk-Tatar çeklindeki ifadeler ile milletinin geleceginin önemli oldugu mesajini vermeye çaliçmiçtir.1
Kirim Tatar basin hayatinin baçlangici Tercüman Gazetesidir. Tercüman dönemini takip eden yillarda da yayincilik faaliyetlerinin canli bir çekilde devam ettigini görüyoruz. Bunlar arasinda bir pedagoji dergisi olarak daha özel bir amaca hizmet eden Okuv içleri Mecmuâsi'nin önem taçidigini söylemek mümkündür. Sadece egitime dair meselelerin ele alinmadigi mecmuâda Kirim Tatar Türk kültürüne ait pek çok malûmat bulmak mümkündür.
Kamelya Mehmetkizi Tekne
A pedagogy journal of Crimean Tatars press: Education Works
Abstract. The press has an exclusive place in the examination of Crimean Tatar Turks' culture since it has been not only a news source but also informative about their lives. The first initiative in this realm was Tercuman, a newspaper, which was established by Ismail Gaspirali. Along with Tercuman, there were some other periodicals established by Crimean Tatar Turks. A number of these periodicals concentrated on specific fields. In this sence, the paper focus on one of these periodicals, the journal of Education Works which was published at the beginning of 20th century as a pedagogy journal.
Key Words: Crimean Tatar, Education Works, The Press.
Kaynakça:
1. Baliç, Hüseyin, "1 Mayis", Okuv içleri, S. 1, Mayis 1925, s. 7-9. Osm. (Osmanli TOrkçesi)
2. Çapraz, Kemal, Kirim Tatar Türklerinde Basin (1881-1990), i.Ü. SBE Gazetecilik ve Halkla iliçkiler Bölümü Yüksek Lisans Tezi, istanbul, 1990.
3. "Haberler - Kirim Maarif Komiserligi Kollegiyasinda", Okuv içleri, S. 1, Mayis 1925, s. 48-49. Osm. (Osmanli TOrkçesi)
4. Kerimov, ismailAsanoglu, "Oquv içleri Dergisi (1925-1929) Mundericat itibarile", (Çevirimiçi) http://tatkonvolut.at.ua/publ/kerimov_i_a_okuv_ishleri_dergisi_1925_1929_munderidzhat_ itibaryle/1-1-0-54, 01.06.2015.
5. Kirimer, Cafer Seydahmet, "Kirim Tatar Edebiyatindan Portreler: Hamdi GiRAYBAY", (Çevirimiçi) http://www.fikirdebirlik.org/yazdir.asp?yazi=200610006, 15.05.2015.
6. Mustafayeva, Edibe, "Razvitie Gumanistiçeskoy Pedagogiçeskoy Misli Krimskotatarskimi Prosvetitelami v Epohu Repressirovannogo Vozrojdeniya", (Çevirimiçi) http://ilmiyqirim.blogspot. com.tr/2013/01/blog-post_3393.html, 15.05.2015. (Edibe Mustafayeva, "Canlanmanin Bastirildigi Çagda Kirim Tatar Egitimcilerinin insancil Pedagojik Düçünce Geliçmeleri")
7. Odabaç, Habibullah, "Umumi Bölük- Halk Edebiyati, Etnografyasi ve Ananeleri", Okuv içleri, S. 4-5, Nisan-Mayis 1926, s. 52-53. Osm. (Osmanli TOrkçesi)
8. Selimova, Leniyara, "Rus Çarligi Zamaninda Kirim Tatar Matbuati", Kardeç Kalemler, S. 40, Nisan 2010, s. 74-82.
9. "Yeni Arkadaçimiz ileri", Okuv içleri, S. 3-4, Nisan-Mayis 1926, s. 1. Osm. (Osmanli TOrkçesi)
10. (Çevirimiçi) http://ilmiyqirim.blogspot.com.tr/2011/08/e-semi-zadenin-kozyas-divar-poe-masnda.html, 23.01.2013.
1 K. Çapraz, Kirim Tatar Türklerinde Basin (188-1990), i.Ü. SBE Gazetecilik ve Halkla iliçkiler Bölümü Yüksek Lisans Tezi, istanbul, 1990, s. 26-27.
