Научная статья на тему 'ҒЎЗАНИНГ F3 ДУРАГАЙ АВЛОДЛАРИДА ВЕГЕТАЦИЯ ДАВРИ БЕЛГИСИНИНГ ЎЗГАРУВЧАНЛИГИ (ВИЛТ ВА СОҒЛОМ МУҲИТЛАРДА, 2023 Й)'

ҒЎЗАНИНГ F3 ДУРАГАЙ АВЛОДЛАРИДА ВЕГЕТАЦИЯ ДАВРИ БЕЛГИСИНИНГ ЎЗГАРУВЧАНЛИГИ (ВИЛТ ВА СОҒЛОМ МУҲИТЛАРДА, 2023 Й) Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
5
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Ғўза / дурагай / нав / андоза / топкросс чатиштириш усули / тезпишарлик / вегетация даври / соғлом хамда вилт фонлари / вилт билан суньий зарартирилган фон / вариацион / ўзгарувчанлик / тахлил.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Жабборов Жамолиддин Сирожиддинович, Ахмедов Джамалхан Ходжаханович

Ушбу мақолада турли генотипга мансуб ота-она шакллари иштирокида 2020 йилда Топкросс чатиштириш усули натижасида олинган F3 дурагайларни андоза С-6524 ғўза навига қиёслаб, вегетация даври яъни тезпишарлик белгисини вилт билан табий зарарлантирилган ва соғлом муҳитларда ўрганилганлиги тўғрисида маълумотлар келтирилган. Ўтказилган тадқиқотларда F3 дурагайларни вегегация даври бўйича соғлом фонда 112,4-118,6 кун оралиғида хамда вилт билан табий зарарлантирилган муҳитда эса 114,2-119,7 кун бўлганлиги аниқланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по биологическим наукам , автор научной работы — Жабборов Жамолиддин Сирожиддинович, Ахмедов Джамалхан Ходжаханович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҒЎЗАНИНГ F3 ДУРАГАЙ АВЛОДЛАРИДА ВЕГЕТАЦИЯ ДАВРИ БЕЛГИСИНИНГ ЎЗГАРУВЧАНЛИГИ (ВИЛТ ВА СОҒЛОМ МУҲИТЛАРДА, 2023 Й)»

ГУЗАНИНГ F3 ДУРАГАЙ АВЛОДЛАРИДА ВЕГЕТАЦИЯ ДАВРИ БЕЛГИСИНИНГ УЗГАРУВЧАНЛИГИ (ВИЛТ ВА СОГЛОМ МУ^ИТЛАРДА, 2023

Й)

1Жабборов Жамолиддин Сирожиддинович, 2Ахмедов Джамалхан Ходжаханович

1Пахта селекцияси, уругчилиги ва етиштириш агротехнологиялари

илмий-тадкикот институти, Узбекистон, таянч докторант Пахта селекцияси, уругчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий-тадкикот институти, Узбекистон, биология фанлари доктори, профессор

https://doi.org/10.5281/zenodo.10977177

Аннотация. Ушбу мацолада турли генотипга мансуб ота-она шакллари иштирокида 2020 йилда Топкросс чатиштириш усули натижасида олинган F3 дурагайларни андоза С-6524 гуза навига циёслаб, вегетация даври яъни тезпишарлик белгисини вилт билан табий зарарлантирилган ва соглом мууитларда урганилганлиги тугрисида маълумотлар келтирилган. Утказилган тадцицотларда F3 дурагайларни вегегация даври буйича соглом фонда 112,4-118,6 кун оралигида хамда вилт билан табий зарарлантирилган мущтда эса 114,2-119,7 кун булганлиги аницланган.

Калит сузлар: F;pза, дурагай, нав, андоза, топкросс чатиштириш усули, тезпишарлик, вегетация даври, соглом хамда вилт фонлари, вилт билан суньий зарартирилган фон, вариацион, узгарувчанлик, тахлил.

Аннотация. В данной статье приведенны результаты изучения на здоровом и искуственно вилтом заражённом фоне покозателей скороспелости ново созданных семей по сравнению со стандартным сортом хлопчатника С-6524, полученных от скрешивания разногеномныхродителских форм методом топкросса. Установленно, что в проведенных исследованиях покозатели скороспелости гибридов F3 на здоровом фоне были в пределах 112,4-118,6, а на вилтовом фоне 112,4-119,7 дней.

Ключевые слова: Хлопчатник, гибрид, сорт, стандарт, скрещивание методом топкросса, скороспелость, вегетационный период, здоровый и вилтовый фон, искуственно вилтом зараженный фон, вариационная изменчивость, анализ,

Abstract. Cotton, hybrid, variety, standard, topcross crossing, precocity, growing season, healthy and wilt background, artificially wilt-infected background, variational variability, analysis.

Keywords: This article presents the results of a study on a healthy and artificially infected background of the early maturity of newly created families compared with the standard cotton variety C-6524, obtainedfrom cross-breeding of heterogeneous parent forms by topcross method. It was established that in the conducted studies, the indicators of precocity of F3 hybrids on a healthy background were in the range of 112.4-118.6, and on a wilt background 112.4-119.7 days.

Кириш. Маълумки, тезпишарлик пахтачиликда мухим омиллардан бири хисобланади. Бугунги кунда кишлок хужалик экинларни жумладан гузани тезпишар навлврини яратиш асосий вазифалардан бири хисобланади. Чунки усимлик уругидан униб чиккандан х,осил тулик пишгунгача булган вегетацион даври канча киска булса, етиштирилган х,осилни нобудсиз сифатли териб олишга шароит яратилади. Сугорма дехкончилик шароитида эса тезпишар экинлар навларидан икки уч марта х,осил олишга имконият яратиб беради. Умуман олганда тезпишар навлар, республикамизнинг барча тупрок-иклим худудларида дехкончиликни жадал ривожлантиришга шароит яратиб

беради. Бугунги кундаги кластер, фермер ва ишлаб чикаришни талаби хам юкори тезпишарликга ва х,осилдорликга хамда юкори тола чикими ва сифатига эга навлардадир.

Б.А.Халманов (2018) уз монографиясида гузанинг Б1-Б2 усимликларида тезпишарлик белгисининг вариацияси тахлил килиниб, бунда G.hirsutum Ь. турига мансуб нав ва гермаплазма намуналари орасидан биокимё усулида танланган ашёлар тезпишарлик белгиси кузатилганда, энг юкори курсаткич МАС-1 тизмасида 113 кунни ташкил килди. Б3З6, Бз85с, Бз85п биотипларининг тезпишарлик курсаткичи 114 кунни килиб, мазкур белгининг йиллар давомида вариацияси кузатилганда унгдан марказ томонга ижобий трансгрессия (114-115 кун) кузатилиб, назарий жихдтдан нормаль таксимот эгри чизигининг куриниши янада ихчамлашиб, симметрик ёки тезпишарлик белгисининг янада баркарорлашганлиги таъкидлаб утишган.

А.Б.Амантурдиев ва Р.Г.Кимлар (2008) тадкикотларида тезпишарлик ва кусак йириклиги курсаткичлари уртасида салбий корреляция мавжудлиги келтирилган, урганилган дурагайларда битта кусакдаги пахта вазни билан мах,сулдорлик уртасидаги сезиларли даражада ижобий богликликни кузатишган.

П.Ш.Ибрагимов ва бошк. (2021) тадкикотларида тезпишарлик белгиси билан бошка кимматли хужалик белгиларининг узаро богликлигини аниклашган. Бунда мах,сулдорлик янги тизмаларда якка танлов сифатида териб олинган ва энг тезпишар усимликларда очилган кусак сони куп булганлиги учун вегетация даври билан мах,сулдорлик белгилари орасида корреляция аксарият оилаларда кучли салбий х,олатда кузатилган. Тола чикими белгиси вегетация даври билан богланмаганлиги, яъни ушбу белгилар турли генлар билан бошкарилиши маълум булган.

Х.Ю.Туйчиевни (2015) олган натижаларишуни курсатдики, урганилган навлар ва тизмаларда х,осил шохлар сони билан тезпишарлик уртасида кучсиз, уртача, кучли ижобий ва кисман кучсиз, уртача салбий корреляция аникланган.

Т.И.Мухиддинов ва бошк. (2020) тадкикотларида эртапишарлик белгиси буйича тах,лиллари натижасида F2 дурагай комбинацияларда генетик нуктаи назар билан карайдиган булсак, генларнинг ажралиш жараёнлари мавжуд булиб, бу математик маълумотларга асосланган холда олинган тах,лилий натижаларни киёсий солиштириб, улардан х,исобли гуза усимлигини таккослашда тезпишар ота-оналарига шаклларига якин булган оилаларни танлаб олиш йули билан эртапишар тизмалар яратиш имкониятига эга булиш лозим булишини келтириб утилган.

С.Г.Бобоев ва бошк. (2007) тезпишарлик белгиси буйича оммавий танловни беккросс дурагайларда Fl-F2 авлодларидан, якка танловни эса Fз-F4 авлодлардан бошлаб утказишни тавсия этганлар.

Шу нуктаи назардан биз куп йиллик олиб борилган тадкикотларимиз натижасида янги Fз дурагайларни вилт билан табий зарарлантирилган хамда соглом мухитларнинг тажриба майдонларида тезпишарлик белгисини андоза С-6524 гуза навига киёслаб урганилди.

Тадкикот услуби. Тадкикотлар Пахта селекцияси, уругчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий тадкикот институтининг Соглом ва вилт билан табий зарарлантирилган мухитларда утказилган дала тажрибалари натижалари асосида олинган маълумотлар асосида ёзилган. Танлаб олинган Fз дурагайларнинг тезпишарлик белгисини андоза навга таккослаб урганилди. Тажриба утказиш, фенологик кузатувлар "Дала

тажрибаларини утказиш услублари" Доспехов (1985) услуби асосида 3 та кайтарикда олиб борилди.

Тадкикот натижалари ва уларнинг мух,акамаси.

Олиб борилган тадкикотларда инстутутнинг вилт замбурглари билан табий зарарлантирилган мухитда махаллий гуза нав ва тизмаларини 2020 йилда топкросс усулида чатиштириш натижасида олинган Ез дурагайларнинг вегетация даври белгисини андоза навга таккосланган х,олда тах,лил килинди. Бунда оналик сифатида "Толанинг технологик сифатларини урганиш"лабораториясида яратилган янги СП-2531 ва СП-2532 навлари хдмда К-2712 ва БМЛ-408 тизмалари олинган, оталик сифатида эса институтда яратилган С-8290 ва Омад гуза навлари хамда МТЧ-2736 тизмаси олинган. Урганилган Ез дурагай авлодларни вегетация даври белгисини андоза нави билан таккосланиб кузатувлари буйича маълумотлари келтирилган.

Маълумки, янги яратилаётган гуза навлари турли биотик ва абиотик омилларга бардошли булиши билан бирга вегетация даври х,ам киска булиши мух,им х,исобланади. Шунинг учун тадкикотларда Fз дурагай оилаларнинг биологик тезпишарлиги, яъни 50 фоиз кусаклар очилиши буйича узгарувчанлиги вариацион каторларда тах,лил килинди. Урганилган х,ар бир дурагайлар 3 та кайтарикдан вариантлар олиниб, жами 3 вариантдан 210 га якин дурагайлар соглом ва вилт билан табий зарарлантирилган мухитлар буйича тах,лил килинди.

Вилт билан табий зарарлантирилган хамда соглом фонларида утказилган вегетация даври белгиси буйича усимликларни 6 та синфга 5 кундан килиб таксимланди. Бунда оилаларнинг усув даври 101 кундан 130 кунгача булганлиги кузатилиб, асосий усимликлар з-4 синфларда жойлашганлиги, уларнинг курсаткичлари 111-120 кун оралигида булиб, ушбу синфларда 60,0 фоиздан, 81,2 фоизгача усимликлар мавжудлиги намоён булди.

Тезпишарлик белгиси оналик сифатида танлаб олинган СП-2531 гуза нави буйича Fз дурагайларнинг вегетация даври курсаткичлари соглом фонда 112,4 кундан 116,8 кунгача, вилт фонида 114,2 кундан 117,8 кунгача, К-2712 тизмаси билан олинган Fз дурагайларнинг вегетация даври соглом фонда 114,5 кундан, 116,9 кунгача, вилт фонида 116,7 кундан 118,7 кунгача, СП-2532 гуза нави буйича вегетация даври курсаткичлари 114,5 кундан 117,4 кунгача, вилт фонида 115,6 кундан 118,3 кунгача, хдмда БМЛ-408 тизмаси билан олинган Fз дурагайларда 112,6 кундан, 117,8 кунгача ва вилт фонида 113,5 кундан 116,3 кунгача, булганлиги маълум булди. Андоза нави сифатида олинган С-6524 гуза навида эса вегетация даври соглом фонда 118,4 кунга хамда вилт фонида 119,7 кунни ташкил этди. Махдллий навлар билан олинган Fз дурагай оилаларида вегетация даври белгиси буйича узгарувчанлик коэффициенти соглом фонда 5,0-7,1 % хамда вилт фонида 6,2-7,з % оралигларида булганлиги кузатилди.

Г3 дурагайларда вегетация даври белгисининг узгарувчанлик курсаткичлари (СоFлом ва вилт фонларида, 2023 й).

1-жадвал.

№ F3 дурагайлар номи n Соглом фонда Вилт фонда

M±m 5 V% M±m 5 V%

1 F СП-2531х С-8290 17 112,4±2,4 4,1 6,1 114,2±1,7 5,1 6,2

2 F СП-2531 x Омад 16 116,8±2,5 4,3 6,4 117,8±1,9 5,3 7,1

3 F СП-2531 x МТЧ-2736 17 116,7±2,6 4,2 6,2 117,3±1,8 4,9 7,0

4 F3 К-2712 x С-8290 18 114,5±2,3 3,6 5,5 118,4±1,8 5,2 7,2

5 F3 К-2712 x Омад 15 116,9±2,4 3,8 5,3 117,2±1,8 5,2 7,4

6 F3 К-2712 x МТЧ-2736 17 115,7±2,6 4,3 6,1 116,7±1,7 5,1 7,3

7 F3 СП-2532 x С-8290 18 114,5±2,8 4,0 6,0 115,6±1,8 5,3 6,4

8 F3 СП-2532 x Омад 16 117,4±2,5 4,8 7,1 118,3±1,7 5,2 7,2

9 F СП-2532 x МТЧ-2736 15 117,2±2,3 3,6 5,6 118,1±1,8 4,9 7,3

10 F БМЛ-408 x С-8290 18 112,6±2,5 3,5 5,3 113,5±1,7 4,8 7,1

11 F БМЛ-408 x Омад 14 117,8±2,8 3,3 5,0 116,3±1,8 5,2 7,4

12 F3 БМЛ-408 x МТЧ-2736 15 115,6±2,4 3,6 5,8 115,7±1,9 5,1 7,5

13 St. С-6524 15 118,4±2,5 3,8 5,8 119,7±1,8 5,3 7,3

Урганилган хар иккала мухитларда хам вегетация даври буйича F3 (СП-2531хС-8290), F3 (СП-2532 х С-8290), F3 (К-2712 х МТЧ-2736), F3 (К-2712 х С-8290) хамда F3 (БМЛ-408 х С-8290) комбинацияларида бошка урганилган дурагайлар ва андоза навидан яккол устунлиги кайд этилди. Ушбу урганилган F3 оддий дурагайларда 110 кунгача булган оилалар соглом фонда 27,7-29,4 % ва вилт билан табий зарарлантирилган мухитда 17,6-33,3 фоиз оралигларида усимликлар ажралиб чикканлиги аникланди.

Тезпишарлик белгиси буйича урганилган хар иккала мухитларда хам F3 дурагай оилаларидан вариацион каторнинг унг томонида жойлашган, тезпишар булган усимликлар бошка асосий кимматли хужалик белгилари билан мужассамлаштирган холда тадкикотларни кейинги йилларда давом эттириш максадида танлаб олинди.

REFERENCES

1. Халманов Б.А. Экстремал омилларга бардошли гуза навлари селекцияси // Монография -Тошкент. 2018. -Б. 243.

2. Амантурдиев А.Б., Ким Р.Г. Структура куста и ее взаимосвязь с морфохозяйственнкми признаками и вилтоусточивостью хлопчатника вида G.hirsutum L.-Тошкент: Фан, 2008. С.43-44

3. Ибрагимов П., Тураева Д., Урозов Б, Эргашева С., Эргашев Б. Австралия намуналари билан олинган тизмаларида белгиларнинг корреляцияси. Агро илм журнали № 6 сон.Тошкент 2021 йил. Б.5-6.

4. Туйчиев Х.Й. Fуза навлари ва тизмаларидаги усимликдаги хосил шохлари сонининг тезпишарлик билан корреляцияси. В.сб.материалы Республиканская научно практическая конференция. «Достижения генетика и селекции признаков скороспелости и устойчивости растений к биотическим и абиотическим факторам» -Ташкент, 2015,-с,80-82

5. Мухиддинов Т. И., Исмоилова Н.Э., Чориев А.Х. "G.barbadense L. турига мансуб ота-она шаклларининг хазмогам ва клейстогам гул белгиларида хосил шохи белгисининг ирсийланиши ва узгарувчанлиги" Наука и инновации. Халкаро конференция материаллари туплами. Тошкент, 26 ноябр 2020 й. -Б.179-180

6. Бобоев QF., Намозов Ш.Э. Fузанинг янги куп геномли дурагайларида тезпишарлик ва тола сифат курсаткичларини узгарувчанлиги. Материалы научно-практической конференции «Современное состояние селекции и семеноводства хлопчатника, проблемы и пути их решения». Ташкент, 2007, -С.100-103

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.