Научная статья на тему 'ОДДИЙ ВА БЕККРОСС ЧАТИШТИРИШ УСУЛИДА ОЛИНГАН F5 ДУРАГАЙ ОИЛАЛАРДА АСОСИЙ МОРФОХЎЖАЛИК БЕЛГИЛАРИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ'

ОДДИЙ ВА БЕККРОСС ЧАТИШТИРИШ УСУЛИДА ОЛИНГАН F5 ДУРАГАЙ ОИЛАЛАРДА АСОСИЙ МОРФОХЎЖАЛИК БЕЛГИЛАРИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
4
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
ғўза / нав / тизма / дурагай / беккросс / тезпишарлик / ҳосилдорлик / юқоримаҳсулдор / вилт / бардошли.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Бабаев Яшин Аманович, Оразбайева Гулмира Эгамбергеновна, Гулямов Улуғбек Гафурович

Ғўзанинг ёввойи турлари ҳамда келиб чиқиши географик жиҳатдан узоқ шакллар иштирокида яратилган нав ва тизмалар билан ўзаро чатиштириб олинган селекцион кўчатзорлардаги бешинчи авлод дурагай оилаларида тезпишар, юқоримаҳсулдор, вилт касаллигига бардошли ва юқори тола сифатига эга бўлган қимматли селекцион материал сифатида ажратиб олинди. Оддий ва беккросс чатиштириш усулида олинган F5 ва F4B1 дурагай комбинацияларда тезпишарлик андоза С-6524 навига нисбатан 5-9 кунга эртапишар бўлиб энг юқори F5Л-45 х Гулистон, F5Л-45/573 х Гулистон оддий ва F5[(F3С-8292 х Гулистон)] х Гулистон беккросс дурагай комбинацияларида тезпишарлик 103-105 кунни ташкил этди. С-8292 нави ва Т-45 тизмаси иштирокида олинган дурагайларда тезпишарлик белгининг алоҳида ижобий акс этгани ҳамда тола сифати бўйича донор ҳисобланган ғўзанинг Гулистон нави иштирокида олинган дурагайларда эса дурагайлаш усулидан қатъий назар тола сифатининг нисбатан юқори бўлгани кузатилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по биологическим наукам , автор научной работы — Бабаев Яшин Аманович, Оразбайева Гулмира Эгамбергеновна, Гулямов Улуғбек Гафурович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОДДИЙ ВА БЕККРОСС ЧАТИШТИРИШ УСУЛИДА ОЛИНГАН F5 ДУРАГАЙ ОИЛАЛАРДА АСОСИЙ МОРФОХЎЖАЛИК БЕЛГИЛАРИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ»

УДК: 633:511:575.127.2:631.52 ОДДИЙ ВА БЕККРОСС ЧАТИШТИРИШ УСУЛИДА ОЛИНГАН F5 ДУРАГАЙ ОИЛАЛАРДА АСОСИЙ МОРФОХУЖАЛИК БЕЛГИЛАРИНИНГ

ШАКЛЛАНИШИ

*Бабаев Яшин Аманович, 2Оразбайева Гулмира Эгамбергеновна, 3Гулямов УлуFбек

Гафурович

*кишлок хужалик фанлари доктори, катта илмий ходим, 2кишлок хужалик фанлари буйича фалсафа доктори, катта илмий ходим, 3кишлок хужалиги иктисодиёти фанлари фалсафа доктори Пахта селекцияси, уругчилиги ва етиштириш агротехнологиялари

илмий-тадкикот институти,Узбекистон https://doi.org/10.5281/zenodo.10936186

Аннотация. Fy3aHum ёввойи турлари %амда келиб чщиши географик жщатдан узоц шакллар иштирокида яратилган нав ва тизмалар билан узаро чатиштириб олинган селекцион кучатзорлардаги бешинчи авлод дурагай оилаларида тезпишар, юцорима%сулдор, вилт касаллигига бардошли ва юцори тола сифатига эга булган цимматли селекцион материал сифатида ажратиб олинди. Оддий ва беккросс чатиштириш усулида олинган F5 ва F4B1 дурагай комбинацияларда тезпишарлик андоза С-6524 навига нисбатан 5-9 кунга эртапишар булиб энг юцори F5Л-45 х Гулистон, F5Л-45/573 х Гулистон оддий ва F5[(F3C-8292 х Гулистон)] х Гулистон беккросс дурагай комбинацияларида тезпишарлик 103-105 кунни ташкил этди. С-8292 нави ва Т-45 тизмаси иштирокида олинган дурагайларда тезпишарлик белгининг ало%ида ижобий акс этгани %амда тола сифати буйича донор %исобланган гузанинг Гулистон нави иштирокида олинган дурагайларда эса дурагайлаш усулидан цатъий назар тола сифатининг нисбатан юцори булгани кузатилди.

Калит сузлар: гуза, нав, тизма, дурагай, беккросс, тезпишарлик, %осилдорлик, юцорима%сулдор, вилт, бардошли.

Аннотация. В селекционном питомнике гибридных семей пятого поколения полученных с участием географически отдаленных диких форм хлопчатника, выделены ценные селекционные материалы обладающие скороспелостью, продуктивностью, устойчивые к вилту, а также с высоким качеством волокна. У простых и беккросс гибридных комбинации F5 и F4B1 скороспелость превишало у стандартного сорта на 5-9 дней, самый высокий показатель наблюдался у гибридных комбинации F5Л-45 х Гулистон, F5Л-45/573 хГулистон оддий и F5[(F3C-8292 х Гулистон)]хГулистон, что скороспелость составило 103-105 дней. Ососбенное положительные результаты по скороспелости наблюдался у гибридов при участие сорт С-8292 и Л-45, а также по качеству волокна при участие сорта Гулистан что считается донором этого признака.

Ключевые слова: хлопчатник, сорт, линия, гибрид, беккросс, скороспелость, урожайность, высокоурожайность, вилт, вилтоустойчивость.

Abstract. In the breeding nursery of hybrid families of the fifth generation obtained with the participation of geographically distant wild forms of cotton, valuable breeding materials possessing early maturity, productivity, resistant to wilt, as well as with high quality of fibre were identified. In simple and backcross hybrid combinations F5 and F4B1 the early maturity was 5-9 days higher than that of the standard variety, the highest index was observed in hybrid combinations F5L-45 x Guliston, F5L-45/573 x Guliston and F5[(F3C-8292 x Guliston)] x Guliston, that early maturity was 103-105 days. Particularly positive results on early maturity

was observed in hybrids with the participation of variety C-8292 and L-45, as well as on fiber quality with the participation of variety Gulistan, which is considered a donor of this trait.

Keywords: cotton, variety, line, hybrid, backcross, yield, fiber yield, fiber length, wilt, wilt resistance.

Кириш. Узбекистан пахта етиштирувчи мамлакатлар ичида энг шимолда жойлашганлиги сабабли гуза селекциясида юкори тола сифати ва чикимига эга булган асосий х,осилини сентябрь ойи муддатларида берадиган тезпишар, х,осилдор гуза навларини яратиш ханузгача долзарб муаммолардан бири булиб колмокда. Айникса, сунгги йилларда Республикамиз вилоятларида бах,ор ойларини салкин ва серёгин келаётганлиги чигит экиш муддатларини кечиктирилишига хдмда гузани шоналаш даврида вилт касаллигига чалинишига сабаб булмокда.

Тезпишарлик асосий хужалик белгилардан бири булиб, х,осил микдорини, пахта хом-ашёси ва тола сифатини белгилаб беради. Х,озирда мавжуд Республикада экилаётган навларнинг аксарияти кечпишар булиб купгина х,олларда уларни х,осилини асосий микдорини октябрь ойи охири ва ноябрь ойи бошларида йигиб териб олишга тугри келмокда. Бу эса хом-ашёнинг паст нархларда кабул килинишига ва фермер хужаликларини даромадини пасайишига олиб келмокда. Ушбу муаммоли масалаларни тезпишар ва кусакларни очилиш суръати юкори булган интенсив янги гуза навларини яратиш ва ишлаб чикаришга жорий этиш оркали амалга оширилиши мумкин.

Тезпишарлик асосий белгилардан бири булиб, х,осил микдорини, пахта хом-ашёси ва тола сифатини белгилаб беради. Шунинг учун ушбу белгини янада яхшилаш борасида максадли селекция ишларини амалга ошириш хдмда янги гуза навларини яратиш буйича комплекс тадкикотларни олиб бориш максадга мувофикдир.

Вилт энг кенг таркалган ва гузага катта талофат етказадиган касалликлардан бири булиб, жах,оннинг барча пахта етиштирувчи мамлакатларида таркалган. Гузанинг х,ар-хил турлари, шакллари ва навлари Verticillium dahliae, Fuzarium oxysporum f.vasinfectum. Ftk., F.verticillioides. замбуругларининг табиий вирулент популяцияларига бардошлилик буйича турлича генетик табиатга эга эканлиги маълум. Усимликларни зарарланиш даражаси ривожланиш даври, замбуруг штаммларининг тажовузкорлиги, усимлик ва паразитнинг яшаш шароити, ташки мух,ит омиллари таъсирида ферментларни фаоллигини узгариши, оксил, нуклеин кислота, витамин, ёг синтези каби омилларга бевосита богликдир.

Табиатда доимий равишда усимлик ва паразит (Verticillium ва Fuzarium) замбуруглар уртасида биргаликдаги эволюция давом этар экан илгари чидамли булган навларни зарарлай оладиган замбуругнинг янги штаммларини юзага келишига имкон яратади. Бунинг натижасида ушбу касалликка чидамли серх,осил ва кимматли хужалик белгилари мажмуига эга навларни яратиш янада мух,им вазифалардан бирига айланиб колмокда.

Шунинг учун G.hirsutum L. турига мансуб оила, тизма ва дурагайларни вилт замбуругларига бардошлилигини вилт билан зарарланган табиий дала фонларида урганиш, бардошли бошлангич ашёлар олиш ва уларни селекция жараёнига жалб этиш гуза селекциясида жуда долзарбдир.

Адабиётлар шархи. Х.Ибрагимов ва Р.Каримовлар [1] олиб борган тадкикотлар асосида географик узок шаклли дурагайларда, айникса, Fi, F2 ва ундан юкори авлодларда

эртапишарлик, хосилдорликнинг юкори булиши ва морфологик хилма-хиллик куламининг ортиши, юкори гетерозисли тизма ва навлар яратиш имконини беришини таъкидлашган.

Ш.Намазов ва б. [2] турлараро мураккаб ва беккросс чатиштириш оркали олинган юкори авлод дурагайлари, шунингдек, турли генетик хусусиятларга эга булган бошлангич ашёлар иштирокида яратилган нав ва тизмаларни тахлил килиб 3-4-5 мартали мураккаб чатиштириш оркали тезпишар селекцион материаллар яратиш мумкинлигини таъкидлашган.

Х.Сайдалиев, М.Халикова ва бошк. [3] дурагайлаш битта дурагайда бир канча намунага хос булган тезпишарлик, юкори хосилдорлик ва тола чикимини, тола сифати, касалликларга ва зараркунандаларга, кургокчиликка бардошлилик каби белгиларни жамлаш ва кузатиш имконини беради,- деган хулосага келишган.

О.Эргашевнинг [4] таъкидлашича гузанинг барча дурагай усимликлари ва авлодлари бир неча йиллар давомида амалга ошириладиган максадли хамда кайта-кайта танлаш усули билан тизмалар, сунгра навлар даражасига етказилади. Уларда кимматли хужалик белгилари ва хусусиятлари аввал шакллантирилиб, кейин баркарорлаштирилади.

Тадкикот натижалари. Селекция ишининг самарадорлиги авваламбор бошлангич ашёни тугри танлашга ва селекционернинг усимликларнинг морфохужалик белгиларига аник бахо бериши хамда танловни самарали олиб боришига богликдир. Келгусида амалда экилиб келинаётган гуза навларига ракобатбардош була оладиган, тезпишар, тупрок-иклим шароитининг турли стресс омилларига бардошли, сунгги йилларда жадал ривожланаётган вилт замбуругининг турли агрессив патогенларига бардошли гузанинг янги навларини яратиш максадида лабораториямиз ходимлари томонидан географик жихатдан узок ва генетик хусусияти турлича булган гуза нав хамда тизмалари иштирокида оддий ва беккросс чатиштириш усуллари оркали олинган дурагайларда морфохужалик белгиларининг шаклланиши борасида тадкикотлар олиб борилди. Бунда 5 та оддий ва 3 та беккросс дурагайлар оилаларда тезпишарлик, махсулдорлик, 1000 дона чигит вазни хамда тола сифати курсаткичлари тахлил килинди (1-жадвал).

Жадвалда келтирилган маълумотларда оддий ва беккросс чатиштириш усулида олинган F5 ва F4B1 дурагай комбинацияларда тезпишарлик андоза С-6524 навига нисбатан 5-9 кунга тезпишарлик намоён килганини куриш мумкин. Б5Л-45 х Гулистон, Б5Л-45/573 х Гулистон оддий ва F5[(F3C-8292 х Гулистон)] х Гулистон беккросс дурагай комбинацияларида тезпишарлик 103-105 кунни ташкил этган холда бошка комбинациялардан ва андоза С-6524 навидан юкори натижа кузатилди.

Бир дона кусакдаги пахта хом ашёси вазни буйича дурагай оилалар андоза навга нисбатан устунлик килгани кузатилиб, бу курсаткич дурагайларда 6,5 граммдан 7,4 граммгача ораликда булди. Андоза С-6524 навида эса бир дона кусакдаги пахта хом ашёси вазни 5,8 граммни ташкил этди.

Тола чикими курсаткичлари буйича дурагай оилаларда андоза нав курсаткичига нисбатан кескин юкори натижа кузатилмасада, оилаларда тола чикими андоза навдан 0,6% дан 1,6% гача ораликда юкори булди. Асосан, тола чикими буйича Б5Гулистон х С-8292, Б5Гулистон х С-8295 ва F5[(F3C-8292 х Гулистон)] х Гулистон дурагай оилаларида тола чикими белгиси (36,5%-37,0%) андоза навдан юкори булди. Андоза С-6524 навида тола чикими 35,4% ни ташкил этди.

1000 дона чигит вазни курсаткичи селекцион материалларнинг бир дона кусакдаги пахта хом ашёси вазнини ва дала унувчанлигини белгиловчи омиллардан бири х,исобланади. Жадвалда келтирилган дурагай оилаларининг барчасида 1000 дона чигит вазни андоза нав курсаткичига нисбатан юкори натижа курсатган х,олда бу курсаткич 130,0 граммдан 136,0 граммгача ораликда булди.

1-жадвал.

Оддий ва беккросс чатиштириш усулида олинган F5 ва F4B1 дурагай оилаларда асосий морфохужалик белгиларининг шаклланиши.

№ Нав ва тизмалар Тез- Кус Тола 1000 Вилт Толанинг сифат

пиш ак чики дона билан курсаткичлари

ар ваз ми, чигит зарарлан

лик, ни, % вазни, иш, %.

кун г. г. У му м ий Шу жум. куч. зара р Mi c. Str. Len Ко д

1 C-6524(st) 112. 1 5.8 35.4 126 34 15 5.1 32. 0 1.0 6 34

2 F5 Гулистон Омад х 107. 4 6.9 36.1 130 10 3 4.1 34. 8 1.1 9 38

3 F5 Гулистон х 8292 С- 106. 3 7.0 36.5 136 9 2 4.4 35. 3 1.2 1 39

4 F5 Гулистон х 8295 С- 106. 0 7.2 36.5 130 8 1 4.5 35. 1 1.2 2 39

5 F5 Л-45 х Гулистон 103. 6.8 36.4 130 10 2 4.1 35. 1.2 39

5 4 1

6 F5 Л-45/573 Гулистон х 105. 4 7.1 36.0 133 8 3 3.9 35. 5 1.2 3 39

7 F5[(FзГурлан Гулистон)] Гулистон х х 106. 3 7.4 36.4 133 10 3 4.4 34. 3 1.2 0 38

8 F5[(F3C-8292 Гулистон)] Гулистон х х 105. 7 6.5 37.0 130 7 1 4.5 35. 0 1.2 0 38

9 F5[(F3C-8290 Гулистон)] Гулистон х х 106. 2 7.2 36.1 130 9 1 4.1 34. 4 1.1 9 38

ЭК КФ05 0.32 1.11 12.06 0.29 1.3 2 0.4

Тола сифати курсаткичлари (микронейр, солиштирма узилиш кучи, юкори уртача узунлик ва тола коди) буйича барча дурагай оилаларда курсаткичлар андозадан юкори натижалар олинди. Айникса, F5Гулистон х Омад, F5Л-45 х Гулистон, F5Л-45/573 х

Гулистон, F5[(F3C-8290 х Гулистон)] х Гулистон дурагай оилаларида бу курсаткичлар 4 тип толага булган талабларга тулик жавоб беради.

Хулоса

1. F5 ва F5B1 дурагай комбинацияларда тезпишарлик андоза С-6524 навига нисбатан 4-6 кунга тезпишарлик намоён этди, айникса Б5Гулистон х С-8292, Б5Гулистон х С-8295, Л-45 х Гулистон ва Б5[(РзГурлан Х Гулистон)] х Гулистон беккросс дурагай комбинацияларида тезпишарлик уртача 105 кунни ташкил этган холда бошка комбинациялардан ва андоза С-6524 навидан юкори натижа кузатилди. Бунда ота-она шакллари сифатида иштирок этган С-8292, С-8295 навлари ва Л-45 тизмаси дурагай оилаларда тезпишар усимликларни ажралиб чикишида мухим ахамиятга эгадир.

2. Тола сифати курсаткичлари (микронейр, солиштирма узилиш кучи, юкори уртача узунлик ва тола коди) буйича барча дурагай оилаларда курсаткичлар андозадан юкори натижалар олинди. Айникса, F5Гулистон х Омад, Б5Гулистон х С-8295, Б5Л-45 х Гулистон, F5Л-45/573 х Гулистон, дурагай оилаларида тола сифати курсаткичлари IV тип толага булган талабларга тулик жавоб бериши аникланди.

3. Тола чикими курсаткичлари буйича дурагай оилаларда андоза нав курсаткичига нисбатан бирмунча юкори натижа кузатилиб, дурагай оилаларда тола чикими андоза навдан 2,1% дан 5,2% гача ораликда юкори булиб, тола чикими буйича асосан Б5Гулистон х С-8292, Б5Гулистон х С-8295 ва Б5[(РзС-8292 х Гулистон)] х Гулистон дурагай оилаларида нисбатан юкори булди.

4. Дурагайлашда бошлангич ашё сифатида кулланилган ота-она шакллари хужаликка кимматли белгиларнинг ирсийланишида турлича ахамият касб этди. Масалан, тезпишарлик буйича С-8292 нави ва Т-45 тизмаси иштирокида олинган дурагайларда белгининг алохида ижобий акс этгани хамда тола сифати буйича донор хисобланган гузанинг Гулистон нави иштирокида олинган дурагайларда эса дурагайлаш усулидан катъий назар тола сифатининг нисбатан юкори булгани кузатилди. Бу эса ота-она шаклларини танлашда маълум бир белги буйича тургун холатда булган бошлангич ашёларни селекцион жараёнга жалб этиш самарали эканлигидан далолат беради.

REFERENCES

1. Ибрагимов Х., Каримов Р. Гузанинг географик узок шаклларидан олинган дурагайлари вегетация даври ва махсулдорлиги. //AGRO ILM журнали. Тошкент. 3(47) сон, 2017 й. Б.6.

2. Намазов Ш., Бобоев С., Юлдашева Р., Юсупов А. Формирование скороспелости при отдаленной межвидовой гибридизации хлопчатника. "Генетические ресурсы сельскохозяйственных культур: состояние и перспективы использования" //Материалы Международной научно-практической конференции, посвященной 90 летию создания Научно-исследовательского института растениеводства. Ташкент, 2014, 18 августа. С. 183-185.

3. Сайдалиев Х., Халикова М., Урманова Д., Сейтназарова Т. Гуза генофондидан фойдаланиб яратилган тизмаларнинг тезпишарлиги. "^ишлок хужалик экинлари селекцияси ва уругчилиги сохасининг хозирги холати ва ривожланиш истикболлари" //Республика илмий-амалий анжумани илмий материаллари. Тошкент, 2015 йил, 1516 декабр, 1-кисм, С. 29-32.

4. Эргаmев O. "G.HIRSUTUM L. Typura MaHcy6 AH™ Fy3a HaBHga anpHM xy^a^HK Ge^rH^apHHHHr 6up Hena aB^og^apga ^eHOTHnHK HaMoeH Gy^Hmu". //AGRO ILM. 2 (65) -COH, 2020. E. 7-8.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.