Научная статья на тему 'ҒЎЗА НАВЛАРИДА ТОЛА УЗУНЛИГИ ВА ТОЛА ЧИҚИМИ БЎЙИЧА БИРЛАМЧИ МАЪЛУМОТЛАР ВА УЛАРНИНГ СТАТИТИК КЎРСАТКИЧЛАРИ'

ҒЎЗА НАВЛАРИДА ТОЛА УЗУНЛИГИ ВА ТОЛА ЧИҚИМИ БЎЙИЧА БИРЛАМЧИ МАЪЛУМОТЛАР ВА УЛАРНИНГ СТАТИТИК КЎРСАТКИЧЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

39
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
G.hirsutum L. / тола узунлиги / тола чиқими / миқдор ва сифат белги / ғўза. / G. hirsutum L. / fiber length / fiber yield / quantitative and qualitative parameters / cotton.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Алихонова Мафтуна Эралихон қизи, Кулиев Тожидин Хамдамович, Хотамов Ахрорхўжа Турдиалиевич

Мазкур мақолада ғўза навларининг тола узунлиги ва тола чиқими бўйича бирламчи маълумотлар ва уларнинг статистик кўрсаткичлари таҳлил қилинган. Тажриба объекти сифатида ғўзанинг G. hirsutum L. турига мансуб: Ан-Боѐвут, Бухоро-102, Гулистон, Султон, С-6524 ва Юксалиш навлари танланган. Ғўза навларининг селекцион қийматини аниқлашда статистиканинг корреляцион, вариацион ва факторли таҳлил усулларидан фойдаланилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Алихонова Мафтуна Эралихон қизи, Кулиев Тожидин Хамдамович, Хотамов Ахрорхўжа Турдиалиевич

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article analyzes primary data on fiber length and fiber yield of cotton varieties and their statistical indicators. "An-Boyovut", "Bukhara-102", "Guliston", "Sultan", "S-6524", "Yuksalish" varieties of cotton belonging to the G. hirsutum L. type were selected as the object of the experiment. Statistical methods of correlational, variational and factorial analysis were used to determine the selection value of cotton varieties.

Текст научной работы на тему «ҒЎЗА НАВЛАРИДА ТОЛА УЗУНЛИГИ ВА ТОЛА ЧИҚИМИ БЎЙИЧА БИРЛАМЧИ МАЪЛУМОТЛАР ВА УЛАРНИНГ СТАТИТИК КЎРСАТКИЧЛАРИ»

ГУЗА НАВЛАРИДА ТОЛА УЗУНЛИГИ ВА ТОЛА ЧЩИМИ БУЙИЧА БИРЛАМЧИ МАЪЛУМОТЛАР ВА УЛАРНИНГ СТАТИТИК

КУРСАТКИЧЛАРИ

Мафтуна Эралихон кизи Алихонова

Гулистон давлат университети магистранти maftunaalixonova@gmail. com

Тожидин Хамдамович Кулиев

Гулистон давлат университети доценти toj idinkuliyev@gmail. com

Ахрорхужа Турдиалиевич Хотамов

УзР ФА Генетика ва усимликлар экспериментал биологияси институти таянч

докторанти ахгогхи axotamov@gmail .сот

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада гуза навларининг тола узунлиги ва тола чикими буйича бирламчи маълумотлар ва уларнинг статистик курсаткичлари тахлил килинган. Тажриба объекти сифатида гузанинг G. hirsutum L. турига мансуб: Ан-Боёвут, Бухоро-102, Гулистон, Султон, С-6524 ва Юксалиш навлари танланган. Гуза навларининг селекцион кийматини аниклашда статистиканинг корреляцион, вариацион ва факторли тахлил усулларидан фойдаланилган.

Калит сузлар: G.hirsutum L., тола узунлиги, тола чикими, микдор ва сифат белги, гуза.

ABSTRACT

This article analyzes primary data on fiber length and fiber yield of cotton varieties and their statistical indicators. "An-Boyovut", "Bukhara-102", "Guliston", "Sultan", "S-6524", "Yuksalish" varieties of cotton belonging to the G. hirsutum L. type were selected as the object of the experiment. Statistical methods of correlational, variational and factorial analysis were used to determine the selection value of cotton varieties.

Keywords: G. hirsutum L., fiber length, fiber yield, quantitative and qualitative parameters, cotton.

June, 2023

76

КИРИШ

Дуне ахолиси сонининг ортиши билан озик-овкат махсулотларига булган эхтиёж ошиб бормокда, бу эса уз навбатида кишлок хужалигининг сув ресурсларига булган талабининг ортишига олиб келмокда. ФАО нинг маълумотларига кура, 2050 йилга бориб ер юзида ахоли сони 6 миллиардан 8 миллиардгача купайиши хамда кургокчилик ва шурхоклик дунёнинг куплаб минтакаларидаги 50% дан ортик ернинг сифатини кескин ёмонлашувига олиб келиши кутилмокда. Узбекистон Республикасининг пахтачилик сохасида янада юкори натижаларга эришиши куп томондан махсулотининг микдори ва сифат курсаткичлари ва сув танкислигига чидамлиги экилаётган навларникидан устун булган янги навлар яратилиши ва жорий этилишига богликдир.

Пахта етиштиришдан асосий максад юкори сифатли тола олиш яъни гуза навлари юкори тола чикимга эга булиши мухим ахамият касб этади.

Тола узунлиги ва унинг микдори гуза навларининг мухим курсаткичларидан хисобланади. Тола узунлиги унинг сифатини белгилаб бериб, гуза толаси биринчи - бешинчи типларга булинади. Халкаро классификатор (ВИР,1990) буйича гуза толасининг узунлиги 26 мм дан калта булса жуда калта, 26-30 мм калта, 31-35 -урта, 26-40 мм узун ва 40 мм юкори булса жуда узун тола деб эътироф этилган. Маълумки, урта толали Gossypium hirsutum L. турига карашли гуза навларидан 4 ва 5 типга мансуб булган тола олинади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Мамлакатимизда гуза усимлигидан 200 дан ортик махсулот олинади ва саноатнинг турли сохаларида ишлатилади. Гуза усимлигининг асосий махсулоти булган толадан инсонлар учун кундалик зарурият хисобланган, экологик соф, табиий махсулотлар-кийим кечак тайёрланади [1,2].

Пахта толасини узунлиги гузанинг кимматли белгилардан булиб, тукимачилик саноати учун сифат курсаткичи булиб хизмат килади. Чатиштириш учун олинган шакллардан она шакли мухим ахамиятга эга эканлиги кайд этилган [3].

Узбекистон пахта толасини сертификатлаш маркази "Сифат" ташкилотининг маълумотларига караганда охирги йиллари толанинг бир хиллиги (текислиги) 0,26 фоизга, оклиги 0,32 фоизга ошган [4].

Тола чикими мураккаб белги булиб, бир нечта таркибий элементлардан ташкил топган ва улар билан узвий боглик. Хусусан, тола чикими - чигитнинг йириклиги хамда

June, 2023

77

огирлиги билан бир каторда, ундаги толалар сони ва огирлигига, яъни тола индексига боглик. Тола индекси эса уз навбатида чигитнинг юзасида жойлашган толалар сони ва унинг огирлиги билан ифодаланган [5].

Юкоридаги маълумотлардан келиб чиккан холда уз тажрибаларимизни Сирдарё вилояти худудида кенг майдонларга экиб келинаётган гузанинг G. hirsutum L. турига мансуб урта толали 6 та; Ан-Боёвут, Бухоро-102, Гулистон, Султон, С-6524, Юксалиш навларида олиб бордик.

Дала тажрибаларида фенологик кузатувлар ва хисоблаш ишларини олиб боришда Узбекистон пахтачилик институти томонидан ишлаб чикилган методик кулланмадан фойдаланилди [6].

Лаборатория шароитида гуза навларидан терилган намуналар тахлил килинди. Унда тола узунлиги, тола чикими ва бошка курсаткичлар аникланди. Гузанинг белгилари микдорий курсаткичлари статистик тахлил ишлари SPSS-17 махсус дастури ёрдамида амалга оширилди [7,8].

Дала тажрибаси ПСУЕАИТИ Сирдарё илмий тажриба станциясига карашли тажриба ишлаб чикариш базасида утказилди.

НАТИЖАЛАР

Тажриба даласидан териб келинган наъмуналардан тола узунлиги ва тола чикими аникланди.

Тола узунлиги буйича олинган натижалар 1-диограммада келтирилган. Диограммадаги маълумотлардан Гулистон навида тола узунлиги уртача 35,6 мм га тенг булган булса, Бухоро-102 навида ушбу курсаткич 32,7 мм, С-6524 навида 33,6, Султон навида 33,1 мм Ан-Боёвут-2 навида 33,0 мм ва Юксалиш навида 34,8 мм ни ташкил этди.

о Юксалиш 34,8 i-i

^ Бухоро-102 32,7 ы

Гулистон 35,6 ы

^ С-6524 33,6 I-I

<n Султон ^^33,1 ьн

^ Ан-Боёвут 33,0 I-I

31,0 32,0 33,0 34,0 35,0 36,0 -1 Уртача курсаткич (Х)

1-диограмма. Гуза навлари буйича тола узунлиги (мм).

June, 2023

78

Ушбу маълумотлардан урганилган гуза навлари тола узунлиги буйича урта толали гуза навларига хос булган яъни 4 ва 5 типга мансуб эканлигини куриш мумкин.

Юкоридаги маълумотлардан, гузанинг Гулистон нави урганилган навларнинг уртача курсаткич буйича 1,8 мм толаси узун эканлиги кайд этилди. Айнан шундай натижа Юксалиш навида кайд этилиб устунлик 1 мм ни ташкил этди. Ан-Боёвут - навининг толаси бошка навларга нисбатан калта булиб уртача курсаткичдан 0,8 мм калта эканлиги кайд этилди.

Тола чикими унинг микдорини аниклаб берувчи мухим курсаткичлардан хисобланади. Тола чикимини ошириш хозирги кунда гуза селекцияси ва генетикасининг ута мухим вазифалардан хисоблданди. Халкаро классификаторга асосан тола чикими 32 % дан кам булса жуда паст, 32-34 % тенг булса паст, 35-37 % тенг булса урта, 38-40% тенг булса юкори ва 40% дан катта булса ута юкори деб кабул килинган. Ушбу маълумотларга асосланиб гузанинг Гулистон (38,34%) юкори ва Юксалиш (41,05%) нави эса жуда юкори тола чикимига эга булган навлардан деб хисоблаш мумкин. Бухолро -102 нави тола чикими буйича урта ва С-6524, Ан-Боёвут-2 ва Султон навларининг курсаткичлари эса паст эканлиги кайд этилди (1-жадвал).

1-жадвал.

Гуза навларида тола чикими (%).

Статистик курсаткичлар Гуза навлари

Гулистон Бухоро-102 С-6524 Султон Ан-Боёвут-2 Юксалиш

Уртача 38,34±0,13 36,34 ±0,83 34,17 ±0,12 33,40 ±0,07 34,34 ±0,21 41,05±0,20

Минимум 35,90 35,50 33,00 32,20 31,20 38,60

Максимум 39,90 37,50 35,60 35,20 36,60 42,50

Тола чикими буйича урганилган гуза навларининг уртача курсакичларини таккослаш натижалари 2-диограммада келтирилган.

June, 2023

79

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1

2-Диограмма. Гуза навларининг тола чикими буйича уртача курсаткичдан фарки.

Изох: 1-Гулистон; 2-Бухоро-102; 3- С-6524; 4-Султон;

5- Ан-Боёвут2; 6- Юксалиш.

Диограммадаги маълумотлардан гузанинг Юксалиш нави навлар уртасида энг юкори курсаткич кайд этди. Ушбу нав бошка навларнинг уртача курсаткичларига нисбатан 4,7 % га куп тола берганлиги кайд этилиб бу 35 % устунлик килганлигини англатади. Гулистон нави навлар уртасидаги уртача курсаткичга нисбатан 2,07 % куп тола бериб бу 15 % га устунлик килганлигини курсатмокда. Султон нави урта курсаткичга нисбатан 2,87% га кам тола берганлиги кайд этилди.

ХУЛОСА

Тола узунлиги навлар кесимида 33,0-35,6 мм тенг булди. Бунда Гулистон навида - 35,6 мм ва Юксалиш - 34,8 мм тенг булди. Тола чикими навлар кесимида 33,40 % дан 41,05 % ни ташкил этди. Юксалиш навида 41,05 % ва Гулистон навида 38,34 % ни ташкил этди.

Юкоридаги маълумотларга асосланган холда шуни таъкидлаш жоизки тола узунлиги ва тола чикими буйича урганилган гуза навларида Гулистон ва Юксалиш навлари ижобий натижани кайд этишди. Мазкур навлардан сифатли тола етиштириш мумкин. Шу билан бирга ушбу навлар селекция ва генетик тадкикотилар учун бошлангчич манба булиб хдзмат килади.

1

■ 2

■ 3 4

5

6

REFERENCES

1. Shavkiev Jaloliddin, Nabiev Saidgani, Abdulahat, Khamdullae,v Shukhrat. Economic and physiological traits of

June, 2023

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1

pima cotton lines in Uzbekistan and their correlation. UNIVERSUM: ХИМИЯ И БИОЛОГИЯ. 2021; 7 (85(2)): 14-22.

2. Shukhrat Khamdullaev, Saidgani Nabiev, Abdulahad Azimov, Jaloliddin Shavkiev and Utkir Yuldashov. Combining ability of yield and yield components in upland cotton (G. hirsutum L.) genotypes under normal and water-deficit conditions. Plant Cell Biotechnology and Molecular Biology. 2021: 22(35&36): 176-186

3. ^осимов А. «Комбинационная способность сорта хлопчатника вида г. Хирзутум и селекции засухоустойчивих линии». Автореф. Тошкент,1993г.

4. Ким Р.Г. «Скороспелость хлопчатника ее взаимосвяз с морфохозяйственными признаками». Тезисы докладов. международной научно-практической конференции. Ташкент, 2002 г.

5. Абдиев Ф., Умиров Д., Эгамбердиева А., Муминова Б. "Селекция ва уругчилик сохасининг хозирги холати ва ривожланиш истикболлари" Республика илмий-амалий конференцияси материаллари туплами. Тошкент, 2014 йил 18 декабрь. 11 -б

6. Нурматов Ш., Мирзажонов К^., Авлиёкулов А., Безбородов Г, Ахимедов Ж., Тешаев Ш., Ниёзалиев Б., Холиков Б., Хдсанова Ф., Миллаебаев Н., Тиллабево Б., Ибрагимов Н., Абдуалимов Ш., Шамсиев А. Дала тажрибаларини утказиш услублари.УзПИТИ. Тошкент, 2007.-Б.147.

7. Шишлянникова Л.М. Математическое сопровождение научной работы с помощью статистического пакета SPSS for Windows 11.5.0// Учебно-методическое пособие М., 2005. -С.- 65-107

8. T.X.Kuliyev, A.K. Eshquvatov, M.M. Ergashev. Biostatistika va genetik analiz. Toshkent.:"Fan va texnologiyalar nashriyot-marbaa uyi", 2021.120 b.

June, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.