Научная статья на тему 'ОДДИЙ ВА БЕККРОСС ЧАТИШТИРИШ УСУЛИДА ОЛИНГАН F5 ДУРАГАЙ ОИЛАЛАРДА АСОСИЙ МОРФОХЎЖАЛИК БЕЛГИЛАРИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ'

ОДДИЙ ВА БЕККРОСС ЧАТИШТИРИШ УСУЛИДА ОЛИНГАН F5 ДУРАГАЙ ОИЛАЛАРДА АСОСИЙ МОРФОХЎЖАЛИК БЕЛГИЛАРИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
5
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ғўза / нав / тизма / оила / дурагай / беккросс / тезпишарлик / ҳосилдорлик / юқоримаҳсулдор / вилт / бардошли.

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Бабаев Яшин Аманович, Оразбайева Гулмира Эгамбергеновна

Ғўзанинг ёввойи турлари ҳамда келиб чиқиши географик жиҳатдан узоқ шакллар иштирокида яратилган нав ва тизмалар билан ўзаро чатиштириб олинган селекцион кўчатзорлардаги бешинчи авлод (F5Гулистон х Омад, F5Л-45 х Гулистон, F5Л-45/573 х Гулистон ва F5[(F3С-8290хГулистон)]хГулистон) дурагай оилаларида тезпишар, юқоримаҳсулдор, вилт касаллигига бардошли ва юқори тола сифатига эга бўлган қимматли селекцион материал сифатида ажратиб олинди. Оддий ва беккросс чатиштириш усулида олинган F5 ва F4B1 дурагай комбинацияларда тезпишарлик андоза С-6524 навига нисбатан 5-9 кунга эртапишар бўлиб энг юқори F5Л-45 х Гулистон, F5Л-45/573 х Гулистон оддий ва F5[(F3С-8292 х Гулистон)] х Гулистон беккросс дурагай комбинацияларида тезпишарлик 103-105 кунни ташкил этди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по фундаментальной медицине , автор научной работы — Бабаев Яшин Аманович, Оразбайева Гулмира Эгамбергеновна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОДДИЙ ВА БЕККРОСС ЧАТИШТИРИШ УСУЛИДА ОЛИНГАН F5 ДУРАГАЙ ОИЛАЛАРДА АСОСИЙ МОРФОХЎЖАЛИК БЕЛГИЛАРИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ»

УДК: 633:511:575.127.2:631.52 ОДДИЙ ВА БЕККРОСС ЧАТИШТИРИШ УСУЛИДА ОЛИНГАН F5 ДУРАГАЙ ОИЛАЛАРДА АСОСИЙ МОРФОХУЖАЛИК БЕЛГИЛАРИНИНГ

ШАКЛЛАНИШИ *Бабаев Яшин Аманович, 2Оразбайева Гулмира Эгамбергеновна *кишлок хужалик фанлари доктори, катта илмий ходим, 2кишлок хужалик фанлари буйича фалсафа доктори, катта илмий ходим Пахта селекцияси, уругчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий-тадкикот институти,Узбекистон https://doi.org/10.5281/zenodo.10936190

Аннотация. Fузанинг ёввойи турлари уамда келиб чщиши географик жщатдан узоц шакллар иштирокида яратилган нав ва тизмалар билан узаро чатиштириб олинган селекцион кучатзорлардаги бешинчи авлод ^5Гулистон х Омад, F5Л-45 х Гулистон, F5Л-45/573 х Гулистон ва F5[(FзС-8290хГулистон)]хГулистон) дурагай оилаларида тезпишар, юцоримаусулдор, вилт касаллигига бардошли ва юцори тола сифатига эга булган цимматли селекцион материал сифатида ажратиб олинди. Оддий ва беккросс чатиштириш усулида олинган F5 ва F4Bl дурагай комбинацияларда тезпишарлик андоза С-6524 навига нисбатан 5-9 кунга эртапишар булиб энг юцори F5Л-45 х Гулистон, F5Л-45/573 х Гулистон оддий ва F5[(FзС-8292 х Гулистон)] х Гулистон беккросс дурагай комбинацияларида тезпишарлик 103-105 кунни ташкил этди.

Калит сузлар: гуза, нав, тизма, оила, дурагай, беккросс, тезпишарлик, уосилдорлик, юцоримаусулдор, вилт, бардошли.

Узбекистон пахта етиштирувчи мамлакатлар ичида энг шимолда жойлашганлиги сабабли гуза селекциясида юкори тола сифати ва чикимига эга булган асосий хосилини сентябрь ойи муддатларида берадиган тезпишар, хосилдор гуза навларини яратиш ханузгача долзарб муаммолардан бири булиб колмокда. Айникса, сунгги йилларда Республикамиз вилоятларида бахор ойларини салкин ва серёгин келаётганлиги чигит экиш муддатларини кечиктирилишига хамда гузани шоналаш даврида вилт касаллигига чалинишига сабаб булмокда. Тезпишарлик асосий хужалик белгилардан бири булиб, хосил микдорини, пахта хом-ашёси ва тола сифатини белгилаб беради. Х,озирда мавжуд Республикада экилаётган навларнинг аксарияти кечпишар булиб купгина холларда уларни хосилини асосий микдорини октябрь ойи охири ва ноябрь ойи бошларида йигиб териб олишга тугри келмокда. Бу эса хом-ашёнинг паст нархларда кабул килинишига ва фермер хужаликларини даромадини пасайишига олиб келмокда. Ушбу муаммоли масалаларни тезпишар ва кусакларни очилиш суръати юкори булган интенсив янги гуза навларини яратиш ва ишлаб чикаришга жорий этиш оркали амалга оширилиши мумкин.

Тезпишарлик асосий белгилардан бири булиб, хосил микдорини, пахта хом-ашёси ва тола сифатини белгилаб беради. Шунинг учун ушбу белгини янада яхшилаш борасида максадли селекция ишларини амалга ошириш хдмда янги гуза навларини яратиш буйича комплекс тадкикотларни олиб бориш максадга мувофикдир.

Вилт энг кенг таркалган ва гузага катта талофат етказадиган касалликлардан бири булиб, жахоннинг барча пахта етиштирувчи мамлакатларида таркалган. Гузанинг хар-хил турлари, шакллари ва навлари VerticШium dahliae, Fuzarium oxysporum f.vasinfectum. Ftk., F.verticШюides. замбуругларининг табиий вирулент популяцияларига бардошлилик буйича турлича генетик табиатга эга эканлиги маълум. Усимликларни зарарланиш

даражаси ривожланиш даври, замбуруг штаммларининг тажовузкорлиги, усимлик ва паразитнинг яшаш шароити, ташки мухит омиллари таъсирида ферментларни фаоллигини узгариши, оксил, нуклеин кислота, витамин, ёг синтези каби омилларга бевосита богликдир.

Табиатда доимий равишда усимлик ва паразит (УеНшШит ва ¥жат1ит) замбуруглар уртасида биргаликдаги эволюция давом этар экан илгари чидамли булган навларни зарарлай оладиган замбуругнинг янги штаммларини юзага келишига имкон яратади. Бунинг натижасида ушбу касалликка чидамли серхосил ва кимматли хужалик белгилари мажмуига эга навларни яратиш янада мухим вазифалардан бирига айланиб колмокда.

Шунинг учун G.hirsutum Ь. турига мансуб оила, тизма ва дурагайларни вилт замбуругларига бардошлилигини вилт билан зарарланган табиий дала фонларида урганиш, бардошли бошлангич ашёлар олиш ва уларни селекция жараёнига жалб этиш гуза селекциясида жуда долзарбдир.

Х.Ибрагимов ва Р.Каримовлар [1] олиб борган тадкикотлар асосида географик узок шаклли дурагайларда, айникса, Fl, Б2 ва ундан юкори авлодларда эртапишарлик, хосилдорликнинг юкори булиши ва морфологик хилма-хиллик куламининг ортиши, юкори гетерозисли тизма ва навлар яратиш имконини беришини таъкидлашган.

Ш.Намазов ва б. [2] турлараро мураккаб ва беккросс чатиштириш оркали олинган юкори авлод дурагайлари, шунингдек, турли генетик хусусиятларга эга булган бошлангич ашёлар иштирокида яратилган нав ва тизмаларни тахлил килиб 3-4-5 мартали мураккаб чатиштириш оркали тезпишар селекцион материаллар яратиш мумкинлигини таъкидлашган.

Х.Сайдалиев, М.Халикова ва бошк. [3] дурагайлаш битта дурагайда бир канча намунага хос булган тезпишарлик, юкори хосилдорлик ва тола чикимини, тола сифати, касалликларга ва зараркунандаларга, кургокчиликка бардошлилик каби белгиларни жамлаш ва кузатиш имконини беради,- деган хулосага келишган.

О.Эргашевнинг [4] таъкидлашича гузанинг барча дурагай усимликлари ва авлодлари бир неча йиллар давомида амалга ошириладиган максадли хамда кайта-кайта танлаш усули билан тизмалар, сунгра навлар даражасига етказилади. Уларда кимматли хужалик белгилари ва хусусиятлари аввал шакллантирилиб, кейин баркарорлаштирилади.

Селекция ишининг самарадорлиги авваламбор бошлангич ашёни тугри танлашга ва селекционернинг усимликларнинг морфохужалик белгиларига аник бахо бериши хдмда танловни самарали олиб боришига богликдир. Келгусида амалда экилиб келинаётган гуза навларига ракобатбардош була оладиган, тезпишар, тупрок-иклим шароитининг турли стресс омилларига бардошли, сунгги йилларда жадал ривожланаётган вилт замбуругининг турли агрессив патогенларига бардошли гузанинг янги навларини яратиш максадида лабораториямиз ходимлари томонидан географик жихатдан узок ва генетик хусусияти турлича булган гуза нав хамда тизмалари иштирокида оддий ва беккросс чатиштириш усуллари оркали олинган дурагайларда морфохужалик белгиларининг шаклланиши борасида тадкикотлар олиб борилди. Бунда 5 та оддий ва 3 та беккросс дурагайлар оилаларда тезпишарлик, махсулдорлик, 1000 дона чигит вазни хамда тола сифати курсаткичлари тахлил килинди (1-жадвал).

Жадвалда келтирилган маълумотларда оддий ва беккросс чатиштириш усулида олинган F5 ва F4Bl дурагай комбинацияларда тезпишарлик андоза С-6524 навига нисбатан

5-9 кунга тезпишарлик намоён килганини куриш мумкин. F5Л-45 х Гулистон, F5Л-45/573 х Гулистон оддий ва F5[(FзС-8292хГулистон)]хГулистон беккросс дурагай комбинацияларида тезпишарлик 103-105 кунни ташкил этган х,олда бошка комбинациялардан ва андоза С-6524 навидан юкори натижа кузатилди.

Бир дона кусакдаги пахта хом ашёси вазни буйича дурагай оилалар андоза навга нисбатан устунлик килгани кузатилиб, бу курсаткич дурагайларда 6,5 граммдан 7,4 граммгача ораликда булди. Андоза С-6524 навида эса бир дона кусакдаги пахта хом ашёси вазни 5,8 граммни ташкил этди.

Тола чикими курсаткичлари буйича дурагай оилаларда андоза нав курсаткичига нисбатан кескин юкори натижа кузатилмасада, оилаларда тола чикими андоза навдан 0,6% дан 1,6% гача ораликда юкори булди. Асосан, тола чикими буйича F5Гулистон х С-8292, F5Гулистон х С-8295 ва F5[(FзС-8292 х Гулистон)] х Гулистон дурагай оилаларида тола чикими белгиси (36,5%-37,0%) андоза навдан юкори булди. Андоза С-6524 навида тола чикими 35,4% ни ташкил этди.

1000 дона чигит вазни курсаткичи селекцион материалларнинг бир дона кусакдаги пахта хом ашёси вазнини ва дала унувчанлигини белгиловчи омиллардан бири х,исобланади. Жадвалда келтирилган дурагай оилаларининг барчасида 1000 дона чигит вазни андоза нав курсаткичига нисбатан юкори натижа курсатган х,олда бу курсаткич 130,0 граммдан 136,0 граммгача ораликда булди.

1-жадвал.

Оддий ва беккросс чатиштириш усулида олинган F5 ва F4Bl дурагай оилаларда асосий морфохужалик белгиларининг шаклланиши.

№ Нав ва тизмалар Тез- Кус Тола 1000 Вилт Толанинг сифат

пиш ак чи;и дона билан курсаткичлари

ар ваз ми, чигит зарарлан

лик, ни, % вазни, иш, %.

кун г. г. У му м ий Шу жум. куч. зара Р Mi c. Str. Len Ко д

1 C-6524(st) 112. 1 5.8 35.4 126 34 15 5.1 32. 0 1.0 6 34

2 F5 Гулистон х Омад 107. 4 6.9 36.1 130 10 3 4.1 34. 8 1.1 9 38

3 F5 Гулистон х С-8292 106. 3 7.0 36.5 136 9 2 4.4 35. 3 1.2 1 39

4 F5 Гулистон х С-8295 106. 0 7.2 36.5 130 8 1 4.5 35. 1 1.2 2 39

5 F5 Л-45 х Гулистон 103. 5 6.8 36.4 130 10 2 4.1 35. 4 1.2 1 39

6 F5 Л-45/573 х Гулистон 105. 4 7.1 36.0 133 8 3 3.9 35. 5 1.2 3 39

7 р5[(БзГурлан х Гулистон)] х Гулистон 106. 3 7.4 36.4 133 10 3 4.4 34. 3 1.2 0 38

8 Е5[(БзС-8292 х Гулистон)] х Гулистон 105. 7 6.5 37.0 130 7 1 4.5 35. 0 1.2 0 38

9 Е5[(БзС-8290 х Гулистон)] х Гулистон 106. 2 7.2 36.1 130 9 1 4.1 34. 4 1.1 9 38

Э] КФ05 0.32 1.11 12.06 0.29 1.3 2 0.4

Тола сифати курсаткичлари (микронейр, солиштирма узилиш кучи, юкори уртача узунлик ва тола коди) буйича барча дурагай оилаларда курсаткичлар андозадан юкори натижалар олинди. Айникса, F5Гулистон х Омад, F5Л-45 х Гулистон, F5Л-45/573 х Гулистон, F5[(F3C-8290 х Гулистон)] х Гулистон дурагай оилаларида бу курсаткичлар 4 тип толага булган талабларга тули; жавоб беради.

Хулоса

Дурагайлашда бошлангич ашё сифатида кулланилган ота-она шакллари хужаликка кимматли белгиларнинг ирсийланишида турлича ахамият касб этди. Масалан, тезпишарлик буйича С-8292 нави ва Т-45 тизмаси иштирокида олинган дурагайларда белгининг алохида ижобий акс этгани хамда тола сифати буйича донор хисобланган гузанинг Гулистон нави иштирокида олинган дурагайларда эса дурагайлаш усулидан катъий назар тола сифатининг нисбатан юкори булгани кузатилди. Бу эса ота-она шаклларини танлашда маълум бир белги буйича тургун холатда булган бошлангич ашёларни селекцион жараёнга жалб этиш самарали эканлигидан далолат беради.

REFERENCES

1. Ибрагимов Х., Каримов Р. Гузанинг географик узок шаклларидан олинган дурагайлари вегетация даври ва махсулдорлиги. //AGRO ILM журнали. Тошкент. 3(47) сон, 2017 й. Б.6.

2. Намазов Ш., Бобоев С., Юлдашева Р., Юсупов А. Формирование скороспелости при отдаленной межвидовой гибридизации хлопчатника. "Генетические ресурсы сельскохозяйственных культур: состояние и перспективы использования" //Материалы Международной научно-практической конференции, посвященной 90 летию создания Научно-исследовательского института растениеводства. Ташкент, 2014, 18 августа. С. 183-185.

3. Сайдалиев Х., Халикова М., Урманова Д., Сейтназарова Т. Гуза генофондидан фойдаланиб яратилган тизмаларнинг тезпишарлиги. "^ишлок хужалик экинлари селекцияси ва уругчилиги сохасининг хозирги холати ва ривожланиш истикболлари" //Республика илмий-амалий анжумани илмий материаллари. Тошкент, 2015 йил, 1516 декабр, 1-кисм, С. 29-32.

4. Эргашев О. "G.HIRSUTUM L. турига мансуб янги гуза навида айрим хужалик белгиларининг бир неча авлодларда фенотипик намоён булиши". //AGRO ILM. 2 (65) -сон, 2020. Б. 7-8.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.