CC BY
0ZAMONAVIY TILSHUNOSLIKNING YETAKCHI YO'NALISHI
Muqimova Zohida Rasulovna
O'zR FA O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti doktoranti, filologiya fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) https://doi org/10.5281/zenodo. 11213907
Annotatsiya. Maqolada til va madaniyat, lingvomadaniyatshunoslik, lingvomadaniy yondashuv xususida fikr yuritildi. Lingvomadaniyatshunoslik va madaniyatshunoslikning o 'rganish obyekti haqida ma 'lumot berildi.
Kalit so'zlar: til, tafakkur, madaniyat, antropotsentrik paradigma, lingvomadaniyatshunoslik, lingvomadaniy yondashuv, milliy madaniyat.
Til o'z sohibining madaniyatini yorqin aks ettiruvchi buyuk mo'jizadir.
Jahon tilshunosligida XX asr oxiridan boshlab tilni antropotsentrik yondashuv, ya'ni tilni o'z sohibi, uning milliy mentaliteti, milliy madaniyati bilan birga tadqiq etish barqarorlashdi. Natijada "antropotsentrizmning pragmalingvistika, psixolingvistika, sotsiolingvistika, kognitiv tilshunoslik, lingvokulturologiya" kabi yo'nalishlari vujudga keldi1.
Til va madaniyat - butun birlik. Unda " ...asrlar davomida shakllangan, asoslangan, umummilliy xarakterdagi madaniy kod - obrazlar saqlanadi"2.
Til tadqiqiga antropotsentrik yondashuv o'zining mantiqiy asoslariga ega: o'rganilayotgan obyekt o'z mohiyatiga ko'ra antropotsentrik xususiyatga ega - til inson(jamiyat)dan tashqari mavjud bo'lmaydi. Aynan til orqali inson olamni tasvirlaydi, til yordamida uni turli guruhlarga birlashtiradi va hech bir vosita til kabi insonning tafakkuri haqida mufassal guvohlik bera olmaydi. Buni T.B.Radbil "obyektiv antropotsentrizm"3 deb ataydi.
Ijtimoiy hodisa bo'lgan til insoniyatning eng katta yutuqlaridandir. Uning paydo bo'lishi, tabiati, rivojlanish qonuniyatlari, tilning "hayot tarzi" asrlar davomida olimlar e'tiborini tortib kelgan. Til va madaniyat, til va tafakkur o'rtasidagi aloqa masalasi o'z dolzarbligini yo'qotmaydigan masalalardan hisoblanadi. "...Har bir millatning o'ziga xos ko'rish tarzi bor, o'ziga xos idrok intizomi bor, umumlashtirib aytganda, o'ziga xos tafakkur tamoyili bor. Shuning uchun ham "milliy ong", "milliy tafakkur", "milliy tuyg'u" degan oddiy tushunchalar, ming yillardir, odam bolasining qalbidagi nurga qudrat va qamrov baxsh etib keladi" 4
Ma'lum jamiyat tomonidan to'plangan hayot tajribalari, bilimlar, madaniyat olamni idrok etishning o'ziga xos shaklini yuzaga keltiradi. "Aslini olganda, bilim tilga nisbatan ancha mavhum, chunki uni jisman kuzatib bo'lmaydi. Bilimning mavjudligi tilning mavjudligidan. Tilning o'zi esa kognitiv tizimning faoliyati mahsulidir, lisoniy tarkiblar tafakkur faoliyati
:Сафаров Ш. Когнитив тилшунослик. -Жиззах: САнгзор, 2006; Худойберганова Д. Матннинг антропоцентрик таджики. -Тошкент:Фан, 2013; Худойберганова Д. Узбек тилидаги бадиий матнларнинг антропоцентрик талкини. Филол. фан. док. ...дисс. -Тошкент, 2015. - Б. 6; Usmonova Sh. Lingvokulturologiya. -Toshkent, 2019. - B.12-13.
2Усмонов Ф. Узбек тилидаги ухшатишларнинг лингвомаданий тадкики: Филол. фан. буйича фалсафа (ПхД) д-ри ... дис. - Тошкент, 2019. -Б. 21.
3Радбиль Т.Б. Радбиль Т.Б. Основы изучения языкового менталитета. - М.: Флинта, Наука. 2010. - С. 90.
^Махмудов Н. Тилимизнинг тилла сандиги. - Тошкент: Fафур Fулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2012. - Б. 10.
natijasida shakllanadi"5. Ular shu til jamoasining dunyoni qanday ko'rishi, qanday qabul qilishi -"idrok intizomi" (N.Mahmudov)ni ko'rsatadi. "Xalqning dunyoni milliy ko'rish tarzi va idrok intizomi, eng avvalo, shu xalqqa oid olamning lisoniy manzarasida qayd etiladi"6.
F.Usmonov ta'kidlaganidek, "...atoqli faylasuf va tilshunoslar tomonidan tilga olinuvchi "milliy ruh" tushunchasini "milliy nigoh" sifatida tushunmoq kerak. Milliy nigoh madaniyatning pardasi orqali qaralgan olam, dunyoqarash emas, dunyoni ko'rishdir. Shuning uchun ham til olamning boricha, "sodda" manzarasinigina emas, uning uzvlariga qadriyatli munosabatni ham aks ettiradi. Til kelgusi avlodga millatning ana shu milliy-madaniy bilimlarini lingvomadaniy birliklar vositasida yetkazadi".
Tilning nafaqat sistemaviy, balki kognitiv-semiologik tuzilma ekanini ta'kidlash lozim. Shu bois, V.Maslovaning ko'rsatishicha7, tilshunoslikdagi antropotsentrik paradigma doirasida rivoj topayotgan asosiy tarmoqlardan biri lingvomadaniyatshunoslikdir. Bugungi davrda lisoniy birliklarni millat madaniyati bilan aloqadorlikda o'rganuvchi lingvomadaniyatshunoslik (lingvokulturologiya) XX asrning so'nggi choragida shakllana boshladi, jahon tilshunosligidagi yetakchi hamda istiqbolli yo'nalishlardan biriga aylanib ulgurdi, tilshunoslikning mustaqil yo'nalishi sifatida tan olindi.
"Lingvokulturologiya terminlarining qisqacha izohli lug'ati"dagi ilmiy talqinga ko'ra, lingvokulturologiya (lot. lingua - til +lot. Cultira-ishlov berish+grek. Logos- ta'limot) tilning madaniyat, etnos, milliy mentallik bilan o'zaro aloqasi va ta'sirini antropotsentrik paradigma tamoyillari asosida o'rganuvchi soha8dir. Lingvokulturologiyaning shakllanishi haqida deyarli barcha tadqiqotchilar ushbu nazariyaning ildizi V.fon Gumboldtga9 borib taqalishini, "lingvokulturologiya" terminini esa V.N.Teliya rahbarligidagi Moskva frazeologik maktabi tomonidan olib borilgan tadqiqotlar bilan bog'liq ravishda paydo bo'lgan deb ta'kidlaydilar.
Lingvokulturologiya filologik fan sifatida oldindan tanlangan ma'naviy qadriyatlar to'plamini va ma'lum bir milliy-madaniy jamoaning tilshunoslik tajribasini o'rganadi, til va madaniyatning o'zaro bog'liqlik belgilariga bevosita e'tibor qaratadi. Til va madaniyat o'rtasidagi munosabat muammolari lingvokulturologiya doirasida ustunlik qiladi. Demak, lingvomadaniyatshunoslik tilni madaniyatning ifodachisi sifatida o'rganadi.
Lingvomadaniyatshunoslik tilshunoslik bilan madaniyatshunoslik chorrahasida vujudga kelgan yangi fan sohasi bo'lib, u til va madaniyat, milliy o'ziga xoslik, madaniyat atrofidagi mavzularni birlashtirgan lingvistik tadqiqot yo'nalishi, "tilda aks ettirilgan va o'rganilayotgan xalq madaniyatining namoyon bo'lishini o'rganadigan tilshunoslik sohasi" 10dir.
5Сафаров Ш. Когнитив тилшунослик. - Жиззах: Сангзор. -Б. 12.
6Махмудов Н. Оламнинг лисоний манзараси ва суз узлаштириш //Узбек тили ва адабиёти. -Тошкент, 2015. №3. - Б. 6.
7Маслова В.А. Лингвокультурология. - М.: Академия, 2007. - С.8.
8Худойберганова Д.Лингвокультурология терминларининг кичкача изошли лугати. -Тошкент: "Турон замин зиё", 2015. - Б.26.
^Воробьев В. В. Теоретические и прикладные аспекты лингвокультурологии. Док.филол.наук.. ..дисс. - М.,1966. - С. 345; Иванова С. В. Лингвокультурологический аспект исследования языковых единиц. Док. филол. наук. .дисс. - Уфа, 2003. - С. 364; Маслова В. А. Лингвокультурология. Учебное пособие. -М.: Академия, 2008. -208 с.; Махмудов Н. Тилнинг мукаммал тадкики йулларини излаб... // Узбек тили ва адабиёти. -Тошкент, 2012. №5. - Б. 3-16; Худойберганова Д. Тил. Тафаккур.Маданият. - Тошкент: "Нодирабегим", 2020. - Б. 4.
10Маслова В. А. Лингвокултурология: дарслик. - М.: Академия, 2001. - 208 с.
Bilamizki, tilshunoslik va madaniyatshunoslik yo'nalishlari bir-biridan farq qiladi.
Lingvokulturologiyada lingvistik o'ziga xoslik juda muhimdir: tilga nutq faoliyatining tizimi va mahsuloti sifatida qaraladi. Agar madaniyatshunoslik insonning tabiat, jamiyat, san'at, tarix va boshqa ijtimoiy va madaniy borliq sohalarida o'z-o'zini anglash xususiyatini o'rgansa, tilshunoslik tilda dunyo lisoniy manzarasining mental modellari sifatida aks etuvchi dunyoqarashni o'rganadi.
"Madaniyat - jamiyat, inson ijodiy kuch va qobiliyatlari tarixiy taraqqiyotining muayyan darajasi. Kishilar hayoti va faoliyatining turli ko'rinishlarida, shuningdek, ular yaratadigan moddiy va ma'naviy boyliklarda ifodalanadi" (O'zME, V, 372-373), "jamiyatdagi bilim, mezon va qadriyatlarning yig'indisi madaniyatda gavdalanadi"11. "Tilda u yoki bu lisoniy belgi, ya'ni tovush ifodasi bo'lmasa, unga mos keladigan tushuncha ham bo'lmaydi, turli tilda gaplashuvchi insonlar turli olamlarda yashaydilar"12. Bilamizki, tilshunoslik va madaniyatshunoslik yo'nalishlari bir-biridan farq qiladi. Lingvokulturologiyada lingvistik o'ziga xoslik juda muhimdir: tilga nutq faoliyatining tizimi va mahsuloti sifatida qaraladi. Agar madaniyatshunoslik insonning tabiat, jamiyat, san'at, tarix va boshqa ijtimoiy va madaniy borliq sohalarida o'z-o'zini anglash xususiyatini o'rgansa, tilshunoslik tilda dunyo lisoniy manzarasining mental modellari sifatida aks etuvchi dunyoqarashni o'rganadi.
Lingvomadaniyatshunoslik tadqiqotlarining mazmuni odamlarning turmush tarzi va urf-odatlarining lingvistik ifodasini o'rganishni o'z ichiga oladi. Lingvomadaniyatshunoslik til birliklaridan kognitiv, madaniy va ijtimoiy izohlarni qidirish, til tuzilmalarini to'liq tavsiflash, yaxlit va to'laqonli "tilning qiyofasini13" yaratish bilan shug'ullanadi. Bunda lingvistik majmuaning lingvistik tarkibiy qismi tahlili muhim ahamiyatga ega. Shunday qilib, lingvomadaniy yondashuvning dolzarbligi keng va ko'p qirrali bo'lgan til va madaniyatga murojaat qilish bilan bog'liq. Lingvistik tadqiqo tlarning bunday keng jabhasi lisoniy-madaniy xususiyatlarga oid keng qamrovli xulosalar chiqarishga imkon beradi.
Hozirgi vaqtda lingvokulturologiya jahon, xususan, rus tilshunosligida eng rivojlangan yo'nalishlardan biri bo'lib, bu borada bir qancha o'quv qo'llanmalar yaratilgan. Ulardan biri V.A. Maslova14 tomonidan yaratilgan o'quv qo'llanma hisoblanadi. Mazkur o'quv qo'llanmada lingvokulturoligiya sohasining metodlari, obyekti va predmeti, yo'nalishlari yoritib berilgan, muayyan til birligini lingvokulturologik tahlil qilish namunalari ko'rsatilgan.
Tilni antropotsentrik paradigma tamoyillari asosida tadqiq etish o' zbek tilshunosligida XX asrning oxirlarida shakllana boshlagan. Bu borada S.M. Mo'minov15, M.X Hakimov16,
11Гулметов Э., Кобилжонова Т., Эрназаров Ш., Маврулов А. Маданиятшунослик. -Тошкент, 2000. - Б. 6.
12Л.Вайсгербер Нурмонов А. Лингвистик нисбийлик ва лингвистик детерминизим назариялари хакида мулохазалар // Узбек тили ва адабиёти. 2013. - № 5. - Б. 10-19.
13Степанов Ю.С. Изменчивый «образ мира» в науке XX века // Язык и наука конца XX века / Под ред. Ю.С.
Степанова. -М., 1995. -С. 7-34. (Степанов Ю.С. ХХ аср фанидаги узгарувчан "дунёнинг киёфаси" // ХХ аср
охиридаги тил ва фан / эд. Ю.С. Степанова. -М., 1995 - С. 7-34.)
14Маслова В. А. Лингвокултурология: Учеб. Пособие. - М.: Аcадемиа, 2001. - 208 с.
15Муминов С.М. Узбек мулокот хулкининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари. Филол.фан.д-ри ...дис.
автореф. - Тошкент:УзР ФА ТАИ, 2000. -47 б.
16Х,акимов М.Х. Узбек тилида матннинг прагматик талкини: Филол. фан. д-ри. - Тошкент:УзР ФА ТАИ, 2001. -283 б.
A.Nurmonov17, N.Mahmudov18, D.Xudoyberganova19, Sh.Safarov20 kabi tilshunoslarning nazariy qarashlari katta ahamiyatga ega. XXI asr o'zbek tilshunosligi tilni nafaqat aloqa va bilim vositasi sifatida emas, balki millatning madaniy kodi sifatida qaraladigan yo'nalishni faol rivojlantirmoqda. Bunga oid tadqiqotlar ko'paydi. N.Mahmudov21, D.Xudoyberganova22, Sh.Usmonova23, N.To'xtaxodjaeva24, D.Rustamov25, D.Tosheva26, G.Nasrullaeva27, Sh.Maxmaraimova28, F.Usmonov29larning tadqiqotlari shular jumlasidandir. Nomlari sanalgan olimlar tadqiqotlarida antropotsentrik paradigma tamoyillari aks etgan. Bu ishlarning ayrimlarida antropotsentrik paradigmaga munosabat bildirilmagan bo'lsa-da, ushbu tadqiqotlar o'zbek tilshunosligining dunyo tilshunosligi bilan hamnafas bo'lishiga, fanda zamonaviy lingvistikaning yetakchi yo'nalishlariga xos termin va tushunchalarning o'rin olishiga zamin yaratdi. Lingvokulturologik tadqiqotlarni davom ettirishda hal qilinishi kerak bo'lgan asosiy muammo -madaniyat va tilning o'zaro ta'siri natijalari. Lingvomadaniy yondashuv tilning asosiy vazifalaridan birini - madaniyatni yaratish, rivojlantirish, saqlash va uzatish vositasi ekanligini ko'rsatadi.
Lingvomadaniy yondashuv til hodisalarini inson, uning fikrlash, ma'naviy va amaliy faoliyati bilan uzviy bog'liq holda ko'rib chiqadi. Turli xil tillar va madaniyatlar bilan bog'liq bo'lgan lingvomadaniy sohalardagi umumiy va o'ziga xosliklarni qarama-qarshi asosda o'rganadi.
Lingvomadaniy yondashuv muayyan xalqning ma'naviy quvvat manba yini, lingvomadaniy birliklarni o'rganish imkonini beradi.
17Нурмонов А.Оврупода умимий ва киёсий тилшуносликнинг майдонга келиши // Нурмонов А. Танланган асарлар.3 жилдлик. - Тошкент:Академикнашр, 2012. - 2-жилд. -Б.23-40.
18Махмудов Н. Тилнинг мукаммал тадкики йулларини излаб... // Узбек тили ва адабиёти. - Тошкент, 2012. -№ 5. - Б. 3-16;
19Худойберганова Д. Узбек тилидаги бадиий матнларнинг антропоцентрик талкини: Филол. фан. док. ...дисс.
- Тошкент, 2015. - 240 б.
20Сафаров Ш. Когнитив тилшунослик. - Жиззах: Сангзор. -Б. 12;Сафаров Ш. Семантика Ш. Семантика. -
Тошкент:"Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2013. - Б. 341.
21Махмудов Н. Тилнинг мукаммал тадкики йулларини излаб... // Узбек тили ва адабиёти. - Тошкент, 2012.
- № 5. - Б. 3-16; Махмудов Н. Оламнинг лисоний манзараси ва суз узлаштириш//Узбек тили ва адабиёти. -Тошкент, 2015. №3. - Б. 3-12.
22Худойберганова Д. Узбек тилидаги бадиий матнларнинг антропоцентрик талкини: Филол. фан. док. ...дисс.
- Тошкент, 2015. - 240 б.
23Усмонова Ш. Таржиманинг лингвомаданий аспектлари. - Тошкент: Тошкент давлат шаркшунослик институти, 2015. - 192 б.; Usmonova Shoira. Lingvokulturologiya. -Toshkent,2019. -B.12-13. Усмонов Ф. Узбек тилидаги ухшатишларнинг лингвомаданий тадкики / Филол.фан. буйича фалсафа док. дис. Андижон, 2019. -Б. 160.
24Тухтаходжаева Н. Бадиий таржимада лингвокультуремаларнинг ифодаланиши (инглиз ва узбек тиллари мисолида): филол. фан. буйича фалсафа д-ри (PhD) ...дисс. -Тошкент, 2017. - 141 б.
25Рустамов Д. Лексемалар миллий маданий хосланган семемасининг лингвомаданий аспекти: Филол. фан. буйича фалсафа д-ри (PhD) ...дисс. Фаргона, 2018. - 129 б.
26Тошева Д. Зооним компонентли маколларнинг лингвокультурологик хусусиятлари: Филол. фан. буйича фалсафа д-ри (PhD) ...дисс. -Тошкент, 2017. - 151 б.
27Расруллаева Г. Антропоцентрик метафоранинг лингвомаданий, коммуникатив, прагматик аспекти / Филол. фан. буйича фалсафа д-ри ...дисс. -Карши, 2018. - 147 б.
28Махмараимова Ш. Лингвокультурология. -Тошкент: Чулпон номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2017. -Б.16;
29Усмонов Ф. Узбек тилидаги ухшатишларнинг лингвомаданий тадкики / Филол.фан. буйича фалсафа док. дис. - Андижон, 2019. -Б. 160.
Muayyan bir millatning madaniyati va rivojlanishining "jumboqlari"ni o'rganish lingvomadaniy yondashuvning eng muhim vazifalaridan biri desak, mubolag'a bo'lmaydi.
Muayyan tilning lingvomadaniy xususiyati mazkur tilning xalq og'zaki ijodi namunalarida, aforizmlar va paremiyalarda, metafora va o'xshatishlarida, xullas, lingvomadaniy birliklarida aniq kuzatiladi.
Xalqlarning o'zaro tushunishi uchun lingvistik tadqiqotlar zarurati, milliy madaniyatlar muloqoti allaqachon umume'tirof etilgan haqiqat bo'lib kelgan. Davlatimizning bugungi taraqqiyotida tilga bo'lgan e'tibor har qachongiga nisbatan yana ortdi. "Xususan, Davlat tilining hayotimizdagi o'rni va ta'sirini kuchaytirish, uni tom ma'nodagi milliy qadriyatga aylantirish yo'lida ilgari tasavvur ham qilib bo'lmaydigan ulkan ishlar amalga oshirildi"30. "Biz ajdodlarimizning donishmandlik an'analariga amal qilib, ularning g'oyalarini teran anglagan holda, qat'iy islohotlarni amalga oshirmoqdamiz, mamlakatimizning yangi qiyofasini shakllantirish yo'lidan bormoqdamiz"31. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ma'naviy sohadagi islohotlar samarasini oshirish zarurati tilshunoslik sohasidagi ishlarni ham sifat jihatdan yangi bosqichga ko'tarishni talab qilmoqda. Zero, "Bugungi globallashuv davrida har bir xalq, ha r qaysi mustaqil davlat o'z milliy manfaatlarini ta'minlash, bu borada, avvalo, o'z madaniyatini, azaliy qadriyatlarini, ona tilini asrab-avaylash va rivojlantirish masalasiga ustuvor ahamiyat qaratishi tabiiydir"32. Tilimizni milliy ong va milliy tafakkurning ifodasi sifatida lingvomadaniy jihatdan tadqiq etish esa uning betakror jozibasini ko'rsatishga qaratilgan izlanishlarni faollashtirishni taqozo etadi. Lingvomadaniy birliklarining lingvokulturologik omillarini ochib berish ham mazkur izlanishlardan biri hisoblanmoqda.
30Каримов И. Юксак маънавият - енгилмас куч. -Тошкент: Маънавият, 2008. - Б .86.
31Мирзиёев Ш.М. БМТ Бош Ассамблеясининг 72-сессиясида сузлаган нутки // Халк сузи. № 196 (6860).
- Тошкент, 2017.
32Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавкеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тугрисида"ги Фармони // http://uza.uz/oz/documents/uzbek-tilining-davlat-tili-sifatidagi-nufuzi-va-mavqeini-tubd-22-10-2019
