0ZAMONAVIY OILANING QADRIYATLARI IJTIMOIY-MADANIY
TAHLIL SIFATIDA
Sh. K. Navro'zov
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat xizmatini rivojlantirish agentligi bosh inspektori
ANNOTATSIYA
Maqolada zamonaviy oilaning ijtimoiy va madaniy qadriyatlarining dolzarb masalalari ko'rib chiqiladi. Maqolada oilaviy munosabatlar, qarindoshlik munosabatlari va reproduktiv normalarning ahamiyatining pasayishi, oilaning an'anaviy shakllarini yangi, muqobil variantlar bilan almashtirish natijasida yuzaga kelgan oilaviy qadriyatlarning o'zgarishi ko'rsatilgan.
Kalit so'zlar: qadriyatlar, oila instituti, ijtimoiy-madaniy qadriyatlar, an'analar, jamiyat, davlat oila siyosati.
SOCIO-CULTURAL VALUES OF THE MODERN FAMILY AS AN
ANALYSIS
SH. K. Navrozov
President of the Republic of Uzbekistan Inspector General of the Civil Service Development Agency
ABSTRACT
The article considers topical issues of social and cultural values of a modern family.. The article shows the transformation of family values at the present stage, caused by a decrease in the importance of family debt, kinship relations and reproductive norms, the replacement of traditional forms of a family with new, alternative options, which are characterized by the absence of children and the predominance of extra-family values..
Keywords: values, family institution, social and cultural values, traditions, society, state family policy
Inson ijtimoiy-madaniy hayotining eng muhim elementi bu ijtimoiy hayot asosini tashkil etuvchi va uning barcha jabhalarini tartibga soluvchi qadriyatlardir. Shaxsda qadriyat idrokini shakllantirish jarayoni ma'lum bir jamiyatda allaqachon o'rnatilgan qadriyatlar tizimiga asoslanadi. Qadriyatlar yuqori ijtimoiy-madaniy ahamiyatga ega va o'ziga xos prizma vazifasini bajaradi, buning yordamida ma'lum
April 20, 2024
402
bir ijtimoiy tizimda davom etayotgan jarayonlarning mohiyatini tushunish, ularning yashirin mazmuni va funksional yo'nalishini aniqlashi mumkin.
Shaxsning eng muhim xususiyatlaridan biri bo'lgan qadriyatlar inson xatti -harakatlarida kuchli rag'batlantiruvchi omil bo'lib xizmat qiladi. Qadriyat yo'nalishlari atrofdagi dunyoni bilish natijasi bo'lib, ma'lum bir shaxsning dunyoqarashini shakllantiradi, bu yerda o'zaro ta'sir jarayonida o'zaro ta'sirning tizimliligi va yaxlitligi bilan ajralib turadigan oilaning ijtimoiy-madaniy qadriyatlari alohida rol o'ynaydi.
Tadqiqot mavzusining dolzarbligi hozirgi davrda oila va nikoh munosabatlari institutining o'zgarishi sharoitida an'anaviy oilaviy qadriyatlar muammolariga jiddiy ilmiy qiziqishning paydo bo'lishi bilan bog'liq.
Ushbu maqolaning maqsadi zamonaviy oilaning qadriyatlar tizimiga ta'sir qiluvchi asosiy ijtimoiy omillarni ko'rib chiqish va tahlil qilishdir.
Oila instituti jamiyatdagi o'zaro munosabatlar jarayonida hal qiluvchi omil bo'lgan shaxsning qadriyat yo'nalishlarining fundamental asoslarini tashkil qiladi, bu esa o'z navbatida shaxsning muayyan ijtimoiy funksiyalarni qabul qilishida namoyon bo'ladi. Shu munosabat bilan oilaning ijtimoiy-madaniy qadriyatlari tizimini shakllantirish zamonaviy jamiyatning ustuvor vazifalaridan biridir. Ta'kidlash joizki, hozirgi vaqtda mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotidagi inqirozli hodisalar hamda oila va nikoh haqidagi an'anaviy g'oyalarning yemirilishi bilan bog'liq bo'lgan an'anaviy oilaviy qadriyatlarning o'zgarishi jarayoni sodir bo'lmoqda, bu erda oila qadriyati pasaymoqda.
Barcha zamonaviy davlatlarga ta'sir ko'rsatgan globallashuv jarayoni bugungi kunda oila va nikohning an'anaviy shakllarini rad etishni o'z ichiga olgan umumiy qadriyatlar tizimini shakllantirishda o'z shartlarini talab qilmoqda. Ularning o'rnini zamonaviy demokratiya tamoyillariga muvofiq tanlash erkinligi va insoniy qadriyatlarning namoyon bo'lishi sifatida ko'plab G'arbiy Yevropa mamlakatlarida allaqachon tan olingan bir jinsli nikoh kabi oilaviy munosabatlar shakllari egallaydi. Bunday juftliklarda reproduktiv funksiyani amalga oshirishning iloji yo'qligi sababli bir jinsli ittifoqni an'anaviy oila deb atash qiyin, ammo shunga qaramay, bunday oilalarda bolalar allaqachon tarbiyalanmoqda. Shu bilan birga, bunday oilalarda bolalarning paydo bo'lishi, qoida tariqasida, yangi reproduktiv texnologiyalar natijasida yuzaga keladi yoki bola surrogat ona tomonidan tug'iladi. Ko'pgina Yevropa mamlakatlarida bir jinsli nikohlarning qonuniylashtirilishi jamiyatda asrlar davomida shakllangan, oilaviy munosabatlarning ushbu shaklini qonuniy ravishda mustahkamlagan umumiy qabul qilingan axloq va odob normalariga konseptual ta'sir ko'rsatadi.
403
April 20, 2024
Ammo shuni ta'kidlash kerakki, bizning mentalitetimizda oila va nikohning an'anaviy shakllarining ustunligi hali ham kuchli, ammo jamiyatdagi jiddiy ijtimoiy-madaniy o'zgarishlar sharoitida ushbu muammoni batafsil o'rganish zarurati sezilarli darajada oshib bormoqda. Zamonaviy oilaviy qadriyatlar haqidagi g'oyalarni shakllantiradigan jamoatchilik fikriga, an'anaviy va etnik me'yorlar va urf-odatlarga tobora kamroq bog'liq. An'anaviy qadriyat g'oyalari o'rnini shaxslararo munosabatlar tizimida shaxsiy manfaatlar va o'zaro mehr-oqibat tamoyillarining ustunligini kuzatuvchi yangi qadriyatlar tizimlari egallab bormoqda, bu esa oilaviy va nikoh munosabatlarining muqobil shakllariga olib keladi.
Zamonaviy jamiyatni o'zgartirish kontekstida an'anaviy oilaviy qadriyatlar holatini aniqlash uchun 2023 yil 18-19 fevral kunlari biz sotsiologik tadqiqot o'tkazdik, unda 200 kishi, asosan, talabalar ishtirok etdi. (1-jadval).
Umuman olganda, respondentlarning javoblari an'anaviy oilaviy qadriyatlarga nisbatan barqaror tendensiyalarni ko'rsatdi, bunda respondentlarning 24 foizi rasmiy nikohda turmush o'rtoqlar maqomini olish imkoniyati haqida ijobiy fikr bildirishdi, bu ularning fikricha, oila va oilaning muhim tarkibiy qismini tashkil etadi.
Ijobiy dinamikani nikoh munosabatlarida farzand ko'rish zaruratida ham ko'rish mumkin, bu haqda respondentlarning 19 foizi qayd etganidek, bu nikoh munosabatlari tizimida reproduktiv qiymatning yuqori darajasidan dalolat beradi. Respondentlarning 10 foizi ushbu yo'nalishda so'zlab, ota-ona bo'lishga tayyorligini bildirgan va so'rovda qatnashganlarning 12 foizi zamonaviy sharoitda ustuvor qadriyatlardan biri bo'lganiga rozi bo'lgan.
1-jadval. Respondentlarning oilaviy qadriyatlar to 'g'risidagi fikrlari (foiz
hisobida)
Sizningcha, an'anaviy oilaviy qadriyatlar nima?
Javob foizi
Turmush o'rtoqlar maqomiga ega bo'lish 24,0
Farzandli bo'lish imkoniyati 19,0
Ota-ona maqomiga ega bo'lish 10,0
O'zaro his-tuyg'ular va ma'naviy qulaylik 7,0
Moliyaviy farovonlik 13,0
Kasbiy va martaba o'sishi 8,0
Bolalarga munosib ta'lim berish imkoniyati 12,0
O'z-o'zini rivojlantirish va o'zini o'zi takomillashtirish 7,0
404
April 20, 2024
O'zaro his-tuyg'ular va ma'naviy qulaylik oilaviy qadriyatlarning asosi sifatida respondentlarning 7 foizi tomonidan aniqlangan, ular sheriklarning o'zaro his-tuyg'ulari darajasi oilaning shaxslararo makonida uyg'unlikka yordam beradi, deb hisoblashadi.
Oilaviy qadriyatlar tizimida ancha yuqori darajani moliyaviy farovonlik va moddiy boylik zamonaviy oilaning barqarorligi omili sifatida egallagan, buni respondentlarning 13 foizi ta'kidlagan, bu esa o'z navbatida hozirgi holatni aniq tavsiflaydi. Oila va nikoh munosabatlari, bunda ustun qadriyat moddiy farovonlikning yuqori darajasi bo'lib, u uchun eng katta ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan o'ziga xos qadriyatlarni tanlash huquqiga ega. Buni professional va martaba o'sishi zarurligini ta'kidlagan so'rov ishtirokchilarining natijalari dalolat beradi, chunki respondentlarning 8 foizi rasmiy nikoh ittifoqiga kirishni kechiktirishning sabablari o'zini professional darajada isbotlash va o'zini o'zi boshqarish istagi borligini ta'kidlagan.
Tadqiqotimiz natijalari shuni ko'rsatadiki, oilaviy qadriyatlar tizimida jiddiy o'zgarishlar ro'y berdi, ular sheriklikka asoslangan an'anaviy shakllarning zamonaviy shakllarga o'tishida namoyon bo'ldi, bu esa hozirgi paytda nikoh muno sabatlarining ro'yxatga olinmagan shakllarining ommalashishiga sabab bo'lmoqda. Ko'pincha munosabatlarning ushbu formati ajralishlarning sababi bo'lib, ularning soni sezilarli darajada oshdi va ko'plab juftliklarning fikriga ko'ra, asosiy muammo jiddiy munosabatlarga tayyorgarlik ko'rmasdan rasmiy nikohga kirishdir. Oilaviy hayotni qurishdagi bitta muvaffaqiyatsiz tajribadan so'ng, ko'p odamlar rasmiy oilaviy ittifoqqa qayta kirish imkoniyatidan ehtiyot bo'lib, ochiq munosabatlarni afzal ko'rishadi, uning asosiy afzalligi sheriklar o'rtasida o'zaro majburiyatlarning yo'qligi hisoblanadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, bolalarni tarbiyalashda ota-onalik majburiyatlarini bajara olmaydigan zamonaviy oilalar soni yil sayin ortib bormoqda va buning natijasida "ijtimoiy yetimlik" kabi ijtimoiy hodisa yuzaga kelmoqda. Bu jarayonning xarakterli xususiyatlari bolalarning oila va ota-onadan butunlay begonalashishi, doimiy yashash joyini yo'qotishi va yashash uchun yaroqsiz joylarda istiqomat qilishidir. Bunday sharoitda o'z holiga tashlab qo'yilgan bolalar o'z-o'zini boqish va asosiy turmush vositalariga ega bo'lish uchun o'g'irlik va tilanchilik bilan shug'ullanishga majbur bo'ladi.
Zamonaviy jamiyatdagi yana bir tendensiya - bu to'liq bo'lmagan oilalar sonining ko'payishi bo'lib, ota-onalarning ajrashganidan keyin bola ulardan biri tomonidan tarbiyalanishga majbur bo'ladi. Natijada, bunday oilalarning tarbiyaviy vazifalari va axloqiy asoslari zaiflashadi yoki butunlay yo'qoladi. Misol tariqasida, statistik ma'lumotlarni keltiramiz: O'zbekistonning 2022 yildagi asosiy demografik
April 20, 2024
405
ko'rsatkichlariga ko'ra, mamlakatda qayd etilgan nikohlar soni 296,7 mingtani tashkil etib, so'nggi 5 yilda sezilarli kamaygan. Nikohdan ajrashishlar soni esa 48,7 mingtani tashkil etib, oxirgi 5 yilda ko'paygan. Ushbu hodisalarning asosiy sabablari orasida bolalarga nisbatan zo'ravonlik va shafqatsizlik bilan birga keladigan oilaviy nizolar kiradi. Bola yashaydigan ota-onalardan birining qayta turmush qurishi ham oiladagi ziddiyatli vaziyatga va bolalarning og'ir oilaviy vaziyatdan majburan qochishiga sabab bo'ladi.
Boshqa tomondan, oila a'zolarini ta'minlash uchun bir nechta ishlarni birlashtirishga majbur bo'lgan ota-onalarning kasbiy va mehnat faoliyati, maishiy xizmatlardan foydalanish uchun moddiy resurslarning yetishmasligi tufayli uy-ro'zg'or ishlarini ortiqcha yuklash bolalar va bolalar bilan muloqot qilish imkoniyatini pasaytiradi va bolalarning uysiz qolish xavfini oshiradi. Bizningcha, bu tendensiyalar yosh avlodning oila haqidagi an'anaviy g'oyalar va umume'tirof etilgan qadriyatlarga nisbatan salbiy munosabatini shakllantiradi.
Bugungi kunda turli ijtimoiy muammolar bilan ajralib turadigan oilalar - kam ta'minlangan oilalar mavjud. Bunday oilalar toifasiga to'liq bo'lmagan, nogiron bolalari bo'lgan oilalar, shuningdek, ko'p bolali oilalar kiradi. To'liq bo'lmagan oilalarda moddiy qiyinchiliklar bilan bir qatorda jiddiy psixologik muammolar ham yuzaga keladi, bu yerda bola oilaning buzilganligi uchun o'zini xafagarchilik va aybdor his qiladi, bu keyinchalik bolaning o'zini pastlik tuyg'usini shakllantiradi va bu unga butun kattalik hayoti davomida hamroh bo'lishi mumkin. Ko'p bolali oilalar alohida e'tiborga loyiqdir, ular jamiyatdagi eng kam ta'minlangan ijtimoiy toifa bo'lib, ulardagi bolalar soni bevosita bunday oilaning farovonlik darajasiga va uning a'zolarining asosiy ehtiyojlarini qondirish qobiliyatiga bog'liq.
Biroq, davlat tomonidan qo'llab-quvvatlanayotgan bunday choralarga qaramay, zamonaviy sharoitda qarama-qarshi tendensiyalar yuzaga kelmoqda: bir tomondan, ko'plab ko'p bolali oilalar o'zlarining moddiy imkoniyatlaridan kelib chiqib, o'z farzandlarini tarbiyalash muammolarini mustaqil ravishda hal qilishga majbur bo'lmoqdalar. Bunday oilalarda oiladan tashqari qadriyatlarning ustuvorligi ko'pincha namoyon bo'ladi, bu yosh avlodda zamonaviy oila qadriyatlarining ahamiyatsizligi haqida ma'lum g'oyalarni shakllantirishga yordam beradi. Bunday sharoitda ko'p bolali oilalarning haqiqiy ehtiyojlarini hisobga olgan holda, an'anaviy oilaviy qadriyatlarni shakllantirishga va ma'naviy-axloqiy salohiyatni saqlashga hissa qo'shadigan davlat oilaviy siyosatining samarali choralarini ishlab chiqish zarur.
Zamonaviy jamiyatda oilaviy qadriyatlarning o'zgarishi yosh avlodni tarbiyalashda jiddiy o'zgarishlar va buzilishlarni keltirib chiqaradi, bu esa keyinchalik ijtimoiy moslashuv va an'anaviy oilaviy qadriyatlar asosida o'z oilasini shakllantirishda jiddiy muammolar va qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. Shuni
April 20, 2024
406
ta'kidlash kerakki, insonning oila va oilaviy qadriyatlardan tashqaridagi hayoti ko'p jihatdan odamlarning oilaviy qadriyatlarga, zamonaviy oila shakllari va modellariga bo'lgan qarashlarining o'zgarishi sababi bilan izohlanadi. Ko'pchilik uchun bu oilaviy munosabatlarda, shu jumladan bir jinsli nikohda tanlash erkinligi huquqiga ega zamonaviy G'arb oilaviy qadriyatlariga misoldir. Hozirgi vaqtda zamonaviy oilaning qadriyatlari va ijtimoiy himoyasi muammosi davlatning ustuvor vazifalaridan biridir. Ma'lumki, oila jamiyatning asosiy ijtimoiy instituti bo'lib, ma'lum bir tarbiyaviy funksiyani bajarish bilan birga muhim ijtimoiy-madaniy ahamiyatga ega. Zamonaviy oila qiyin davrni boshdan kechirmoqda. Ko'p bolali va to'liq bo'lmagan oilalar, ijtimoiy Hetimlik, bolalarning boshpanasizligi, ishsizlik muammolari mamlakatimizda oila institutining mavjudligiga jiddiy ta'sir ko'rsatmoqda. Zamonaviy oilaviy qadriyatlarni shakllantirish va ularning jamiyat tomonidan o'zlashtirilishi demografik inqiroz sharoitida oila institutini saqlash va mustahkamlashga va an'anaviy oilaviy qadriyatlarni o'zgartirishga yordam berishi kerak.
REFERENCES:
1. Харчев А.Г., Мацковский М.С. Современная семья и ее проблемы: социально-демографические исследования. - М.: Статистика, 1978. - 271 с.
2. Антонов А.И. Микросоциология семьи. - М., 2005. - 368 с.
3. Мацковский М.С. Социология семьи: теория, методология и методологические проблемы. - М.: Наука, 1989. 112 с.
4. Борисов В. А. Демография: учебник. - М., 2001. - 343 с.
5. Синельников А.Б. Изменение семьи и развитие общества: учебник. - М.: КДУ, 2008. - 319 с.
6. Вишневский А. Г. Избранные демографические труды: в 2-х томах. - М.: Наука. 2005.
407
April 20, 2024
