7OILA INSTITUTINING SHAKLLANISHIDA QADRIYATLARNING O'RNI
O. A. Dulanbayeva
Sotsiologiya fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD), O'zbekiston Milliy Universiteti,
Toshkent, O'zbekiston
M. A. Abdujabborova
Sotsiologiya yo'nalishi 4-kurs talabasi, O'zbekiston Milliy Universiteti, Toshkent,
O'zbekiston
Annotatsiya
Oilaviy qadriyatlarni e'tirof etish va hurmat qilish orqali bolalarda o'z oilasi va madaniy an'analariga daxldorlik hissi rivojlanadi. Shuningdek, ular o'zlarining individualligini bilishadi va tengdoshlari va boshqalar bilan munosabatlarda sog'lom chegaralarni qurishni o'rganadilar.
Kalit so'zlar: qadriyat, oila, nizolar, muloqot, hurmat, ishonch, ajralish.
THE ROLE OF VALUES IN THE FORMATION OF THE FAMILY INSTITUTE
O. A. Dulanbayeva
Doctor of Philosophy (PhD) in Sociology of Uzbekistan, Tashkent , Uzbekistan M. A. Abdujabborova 4th year student of sociology of Uzbekistan, Tashkent , Uzbekistan
ABSTRACT
By recognizing and respecting family values, children develop a sense of belonging to their family and cultural traditions. They also become aware of their individuality and learn to build healthy boundaries in relationships with peers and others.
Keywords: value, family, conflicts, communication, respect, trust, divorce.
Oilaviy qadriyatlar - bu har bir oila a'zosining o'zaro ta'siri va rivojlanishi uchun asos bo'lgan umumiy e'tiqodlar, tamoyillar va ideallar to'plami. Ular barcha oila a'zolari uchun muhim va mazmunli deb hisoblangan narsalarni aks ettiradi [1]. Bu qadriyatlar sevgi, hurmat, ishonch, qo'llab-quvvatlash, muloqot, mas'uliyat va boshqalar kabi jihatlarni o'z ichiga olishi mumkin. Shuni ta'kidlash kerakki, o'ziga xos oilaviy qadriyatlar har bir oilaning madaniy yoki diniy an'analariga qarab farq qilishi mumkin. Globallashuv,
April 20, 2024
170
texnologiya va ijtimoiy o'zgarishlar muhim o'rin tutayotgan bugungi jamiyatda oilaviy qadriyatlar yanada muhim ahamiyat kasb yetmoqda. Ular oila a'zolari o'rtasidagi munosabatlarda barqarorlik va uyg'unlikni saqlashga yordam beradi Bu manoda, oilaviy qadriyatlar hissiy aloqani kuchaytiradi, ishonchni mustahkamlaydi va nizolarni umumiy tamoyillar asosida hal qilishga imkon beradi. Ular, shuningdek, oilada axloqiy va madaniy an'analarning rivojlanishiga asos bo'ladi. Oilaviy qadriyatlar tufayli odamlar bir-birlaridan qo'llab-quvvatlash va tushunishni topadilar, shuningdek, o'zlarining shaxsiy imkoniyatlarini namoyon yetishlari uchun qulay muhit yaratadilar. Ayniqsa, oilaviy qadriyatlar bolalarning shaxsini shakllantirish va rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi. Ular hissiy, ijtimoiy va psixologik farovonligiga bevosita ta'sir qiladi. Oilalar umumiy qadriyatlarni baham ko'rsa, bolalar o'zlarining axloqiy tamoyillarini aniqlashga va o'z tanlovlarining to'g'riligini tushunishga yordam beradigan aniq axloqiy kompasga yega bo'lishadi. Oila, shuningdek, bolalar uchun birinchi maktab bo'lib xizmat qiladi, u yerda ular muloqot, empatiya va boshqa odamlarga hurmatni o'rganadilar. Oilaviy qadriyatlar shaxsning fikr va his-tuyg'ularini ifodalash uchun xavfsiz muhit yaratadi va oilaviy hayotda faol ishtirok yetishga undaydi. O'z-o'zini anglash va o'zini o'zi qadrlashni shakllantirish oilaviy qadriyatlar bolalarning o'ziga xosligi va o'zini o'zi qadrlashini shakllantirishda muhim rol o'ynaydi. Ota-onalar muayyan qadriyatlarni qo'llab-quvvatlasa, ular bolalarning oila va jamiyatdagi o'rnini tushunishlariga yordam beradi.
Oila uchun hayotdagi asosiy qadriyatlar, barcha oila a'zolarining hamjihatligini, ishonchini va sevgisini mustahkamlaydigan muayyan axloqiy tamoyillarga rioya qilishga intiladi[2]. Ushbu qadriyatlarni e'tirof etish va hurmat qilish orqali bolalarda o'z oilasi va madaniy an'analariga daxldorlik hissi rivojlanadi. Shuningdek, ular o'zlarining individualligini bilishadi va tengdoshlari va boshqalar bilan munosabatlarda sog'lom chegaralarni qurishni o'rganadilar. Shuningdek, o'z-o'zini hurmat qilish shaxsiy yutuqlarni tan olish, hamdardlik va mas'uliyatli xatti-harakatlarni rag'batlantirish orqali sodir bo'ladi. Agar oilalar bolalarda ijobiy o'zini o'zi anglashni rivojlantirishga yordam beradigan qadriyatlarni qabul qilsalar, ular jamiyatga muvaffaqiyatli qo'shilish uchun asosga ega bo'ladilar. Bundan tashqari, oilaviy qadriyatlar bolalarda hissiy intellektni rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi. Oilalar his-tuyg'ularni ifoda yetish va tushunishni rag'batlantiradigan qadriyatlarni qabul qilganda, bolalar o'zlarining hLs-tuyg'ularini yaxshiroq tushunishni va boshqalarga hamdard bo'lishni o'rganadilar.
Har bir millatning ma'naviy boyligi milliy va umuminsoniy qadriyatlarning birligidan tashkil topadi. Ma'naviy meros o'tmishning yutug'i. Uni to'la, odilona egallash va rivojlantirish esa hozirgi avlodning vazifasidir. O'z madaniy merosini, qadriyatlarini bilmaslik yoki mensimaslik manqurtlikdir. Ularni boyitib, yuksak darajaga ko'tarishga intilmaslik esa millat va uning istiqloli uchun fojeadir. Ma'naviyati yuksak darajada rivojlangan insongina istiqlol, vatanimizning ulug' bir kelajagi uchun mehnat qilishga
April 20, 2024
171
o'zída kuch va qudrat topa oladi [3]. Shuning bilan birga, ota-onalar farzandlariga o'rnak bo'lib, ularga halol, adolatlí va mas'uliyatli bo'lísh yo'llaríní ko'rsatadílar. Muloqot va axloqiy qadriyatlarning ahamiyatini muhokama qilish orqali bolalar xatti-harakatlarning to'g'rí va noto'g'rílígí haqída fíkr yurítísh ímkoniyatíga ega bo'ladílar. Oilaviy qadriyatlar orqali axloqiy tamoyillarni o'rnatish bolalarga hayotning barcha jabhalarida - shaxsiy xulq-atvordan íjtímoíy faoliyatgacha bo'lgan axloqiy asosni rivojlantirishga yordam beradi. Bundan tashqari, oilaviy qadriyatlarning jamiyat uchun ahamiyatini ko'rib chiqishda ushbu qadriyatlarning avlodlarga o'tishidagi rolni ta'kidlash kerak. Har bir oilada madaniy an'ana va tamoyillarni saqlash orqali jamiyatning shakllanishi va rivojlanishiga hissa qo'shadigan meros bo'lib o'tadi.
Oilaviy qadriyatlarga bir nechta misollar keltiramiz, lekin har bir oilada ular alohida muhokama qilinishi kerak va bu ro'yxat ancha uzunroq bo'lishi mumkin:
Ishonch va hurmat.
Er-xotining bir-biriga sodiq bo'lishi.
Oilaning har bir a'zosi o'z nuqtai nazariga ega bo'lísh huquqí.
Faqat konstruktiv tanqidga javob berish.
Shartsiz sevgiga intilish (har bir oila a'zosini to'liq qabul qilgan holda).
Bir-birlariga, hayotga va Ollohdan minnatdor bo'lísh.
Suhbatdoshni to'xtatmasdan tinglay olish.
Agar kimdir yaqinlar oldida o'zini aybdor his qilsa, kechirim so'rash.
Erdan boshqa barcha erkaklarni ota yoki o'g'il sifatida ko'rish. Xuddi shunday, erkak boshqa barcha ayollarga ona, qiz yoki opa-singil sifatida qarashi kerak. Oilada "ajralish" degan so'zga o'rin bo'lmasligi kerak. Ayol o'z erini hayotda eng zo'r va yagona deb bilishi, erkak ham xotiniga shunday munosabatda bo'lishi lozim [4].
Modernizatsiyalashgan o'zgarishlar jamiyatning barcha sohalarida sodir bo'ladi va bunda oila-nikoh munosabatlari mustasno emas. Zamonaviy oila jahonning ko'plab mamlakatlarída nuklear bo'lib, u ikki avlod, ya'ni, ota-ona va farzandlardan iboratdir. U o'zida modernizatsiyalashuv jarayoni va uning oqibatlarini aks ettiradi. G'arb davlatlari tajribasi ko'rsatishicha modernizatsiyalashuv jarayonida oilaviy munosabatlar shakli diversifikatsiyalashib boradi. Yevropa va Shimoliy Amerikaning ayrim davlatlarida bir jinsli nikohlar qonunlashtirilgan. Noan'anaviy oilalar an'anaviy oilalar qatori yuridik huquqlarga ega. Oila modernizatsiyasi butunjahon miqyosida bo'lgani kabi, O'zbekistonda ham shaxs hayotining erkak va ayol, kattalar va bolalar o'rtasidagi munosabatlar va boshqalar kabi ko'p qirralarini qamrab oladi. Mazmunan oila sohasida an'anaviy tartiblar, rollar va stereotiplarning sekinlik bilan zaiflashuvi sodir bo'lmoqda. O'zbekiston bu o'zgarishlar sezilarsiz o'tayotgan mamlakatlar qatoridadir. Oilaning muhokamaga sabab bo'layotgan o'zgaríshíníng belgílarí yíg'indísí oila transformatsiyasi deb nomlanayotgan jarayonni boshidan kechirayotgan bo'lib, zamonaviy oila shakliga o'tish sodir bo'lmoqda.
April 20, 2024
172
Zamonaviy sharoitda yosh oilaning sotsial funksiyalari o'zgarmoqda. Oilaning iqtisodiy funksiyalari qayta o'zgarishlarni boshidan kechirmoqda [7]. Zero, bozor munosabatlari oilani paternalistik va boqimandalik nuqtai nazaridan anglashdan voz kechishni tezlashtirdi. Natijada oilani saqlanishi - oilaning o'z qo'lida ekanligi tushunchasi mustahkamlandi.
Mamlakatimizda so'nggi yillarda oila mustahkamligini ta'minlash, ajrishishlarning oldini olish, turli ko'rinishdagi oilaviy-maishiy tazyiq va zo'ravonliklarning oldini olishga alohida e'tibor qaratilmoqda. «Arzimagan qiyinchilikka ham sabr qilmasdan, muqaddas oila qo'rg'onini buzish, ajrimlarga yul qo'yishni barchamiz milliy urf-odatlarimizga, mehr-oqibatli, andishali xalqimizga mutlaqo yarashmaydigan holat, deb baholashimiz zarur. Nega deganda, agarki bironta oilada notinch vaziyat hukmron bo'lsa, o'zaro nizolar tufayli begunoh bolalar tirik yetimga aylanadigan bo'lsa, yordam va ko'makka muhtoj insonlar o'z holiga tashlab qo'yilsa, bunday holatga qarshi hammamiz birgalikda kurashishimiz kerak» [5]. Shu nuqtai nazardan, dunyoviy va diniy bilimlar uyg'unligida oila mustahkamligini ta'minlash, amaliy tadqiqotlar o'tkazib, ilmiy-nazariy ahamiyatga molik xulosa va tavsiyalarni ishlab chiqish dolzarb vazifa hisoblanadi.
Yangi tahrirdagi Konstitutsiyaning 76-moddasiga ko'ra, davlat oila jamiyatning asosiy bo'g'ini hamda u jamiyat va davlat muhofazasida ekanligini saqlab qolgan holda, nikoh O'zbekiston xalqining an'anaviy oilaviy qadriyatlariga, nikohlanuvchilarning ixtiyoriy roziligiga va teng huquqliligiga asoslanishi belgilanmoqda.
Oila nafaqat bir yurtning, balki umuminsoniyatning katta siyosati. Nega deganda, bashariyatning tirikligi, uzluksizligi - oiladan! Axir oilaning eng birlamchi va bevosita vazifasi, ma'naviyat tili bilan aytganda, muqaddas vazifasi insoniyatning zanjirini sog'lom va iqtidorli avlodlarni ulab borishdan iborat. Bu hamma millat, hamma davlat, hamma xalqlar zimmasidagi sharafli vazifa. Oila dastlab ikki kishidan barpo bo'ladi. Shaffof irmoqlar bir-biriga qo'shilib, jo'shqin soy, daryolarni tashkil qilgani singari o'zbeklar uchun katta oilalar urf hisoblanadi. Qo'shgani bilan qo'sha qarishni, serfarzand bo'lishni, hamma bolalari yig'ilib kelganda, uyi to'ydek bo'lib ketishini, chiroyli qarishni orzu qilmagan o'zbeklar, oila sohiblari topilmasa kerak. Sharqda oila qadim-qadimdan muqaddas qo'rg'on hisoblangan o'zbek oilalarining serildizlik xususiyatlari qadim-qadimdan va hozir boshqa millat kishilarida ham hayrat, ham hurmat uyg'otgan xususiyatlardir [6]. O'zbek oilasida ayol, ona ana shu qo'rg'onning posbonlari, oilaning muqaddasligini ta'minlovchi mo'tabar insonlardir. So'nggi yillarda mamlakatimizda oilalar mustahkamligini ta'minlash, ayniqsa, oilaviy ajralishlarning oldini olish va yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash borasidagi ishlarni tamomila yangi bosqichga ko'tarish muhim yo'nalishlardan biri sifatida qarab kelinmoqda. Zotan, oilada qadriyatlar ulug'lanib tarbiyalanayotgan oilalarning farzandlari mustahkam oila bunyodkorlari va jamiyatimiz egalaridir.
173
April 20, 2024
REFERENCES:
1. Mirziyoyev Sh.M. Milliy tiklanishdan - milliy yuksalish sari. 4-jild. - Toshkent: O'zbekiston, 2020.
2. https://cyberleninka.ru/article/n/oila-va-qadriyat.
3. https://uz.tierient.com/oilaviy-va-oilaviy-qadriyatlar.
4. Хусанова Хайринисо Тайировна. Тенденции развития системы социальной защиты в Узбекистане. 2021-05-02. Том 3 № 3 (2020): Журнал социальных исследований.
5. Jadidchilik evropa marifatchiligi bilan bog'liq sosiomadaniy hodisa sifatida // Zamonaviy dunyoning ijtimoiy manzarasi va jamiyat tuzilmalari transformatsiyasi. - 2024. - T. 1. - № 1.
6. Сеитов А. П., Сабирова У. Ф. Социализация семей в современный период развития махаллей Узбекистана //Журнал социальных исследований. - 2021. -Т. 4. - №. 1.
7. Аликариев Н.С., Аликариева А.Н. Complex factors of increasing the efficiency of human labor//NeuroQuantology | November 2022 | Volume 20 | Issue 18 | Page 102-107 | doi: 10.14704/nq.2022.20.18.NQ880012. www.neuroquantology.com. eISSN-1303-5150
174
April 20, 2024
