CC BY
61
Н. Муродй ЗАЛИЛЙ ВА «ДЕВОН»-И У
Вожатойкалидй: таърихиадабиётиуйгур, Залилйва «Девон»-и у, таъсири адабиёти форсу тоцик ба ада биёти уйгур , давлати Саидия.
Адабиёти форсу то^ик дар офоци густурдаи хеш баробари такмилу таишир таъсири таърихие аз худ боцй гузошта, ки милали Осиё, аз думла мардуми кух,анбунёди уйгур оиро коил х,астанд. К/шлият ва цабулияти ии саиадро х,ам мух,а^икони ватаий ва х,ам доиишмаидоии бурунмарзии он тасбит мекуиаид. Ба лах,пи дигар, омузишу шинохти таъсири адабиёти форсу то^ик, масалаи, ба адабиёти уйгур дар х,авзаи мо - адабиётшиносии то1Ц1к комилаи тафах,хус ва тараддуди иав ва боби тозаву мух,и-мест, ки чугрофиёи интишори адаби форсу тодикро аз нигох,и дигар такмил ва таддид хох,ад кард.
На х,ар кас мутталеъ аст, ки Мух,аммад Эмин X и ркдтм, Мух,аммад ибни Абдуллох,и Хароботй, Билол Нозим, Мух,аммад Залилй, Абдуррах,им 11изорй, Навбатй, Обид Кумулй, Амониисохои, Мулло Фозил, Аязбек К,ушчй, Шох, Махмуд Чурас ва дигарон иафароие будаид, ки баробари бо акг ш муииру хунари дилпазири худ равшаий бахшидан ба сах,ифах,ои адабу фарх,анги уйгур, малому мох,ияти адабиёти форсу то'щкро дар да^они уйгур муаррифй карданд.
Чуй сух,бат аз адабиётшиносии татбицй меравад, бехдарин далел дар х,аммазмунй ё таъсиру таассури адабиёти ду миллати таърихан х,аммарз, иеш аз х,ама, аз шинохти ах,волу осори суханварони ни сарзамин ба каф меояд. Метавон дар ин 40 Залилй ва «Девон»-и уро мисол овард.
Мух,аммад дар хонадони Сидцик; Охун, яке аз дсх,копопи шахри Ёрканд байни солх,ои 1676-1680 бадунё омад. Мавлуди у дар замоне рухдод, ки давлати абарцудрати Саидия, ки кдриб 160сол дархукумат
барцарор буд ва Ёркандро пойтахти давлати ушурх,о царордода буд, таиаззул меёфт*. Дар ин фурсат фарзандони Махдуми Аъзам - яке аз мубаллигони ислом ва тасаввуф дар Кошгар бо сабаби талоттти муридх,ои худ ба ду тоифа - сяфедкух,их,о ва сиёх,кух,их,о чудо туда, х,ар яке хост сох,ибияги худро дар цаламрави ушурх,о ба тарзи сиёсй муайян кунад. Хо^а Исх,ок,и Валй бо ^араёни «Исх,ок,ия» - сяфедкух,их,о дар ^ануби давлати ушурх,о - Ёрканду Хутан агар нуфуз пайдо карда бошад, бародари хурди вай Хо^а Мух,аммад Эмин бо чараёни «Инщия» - сиёх,кух,их,о дар шимоли мамлакат равная пайдо карда, мурвдонн худро аз х,исоГш мардумн Кошгару Турфон афзуд. Аммо ин вазъият дер давом накарда, Офо^хо^аи иттткй тамоми цаламравро ба худ тобеъ карда, соли 1679 дар Ёрканд худро х,оки\ш мутлаци цаламрави ушурх,о эълои кард. Аммо мутаассифоиа, чуй ин давлати Хо^агон сари кудрат омад, рух,ияи таассуб чунон боло гирифт, ки исх,()к,их,()Н) ип[к,их,<), бе муболига, ба цатли оми х,амдигар гузашта, дар замони Офо^хо^а агар касе шомили ^араёни шик,и я намебуд, х,алокаташро аник; медонистанд. Ин таърихро цариб х,амаи муаррихону адабиётшиносон вазнинтарниупур^афотарин сях,ифяи миллати хеш х,исоб мекунанд (5;1; 2; 9).
«Офотрю^а пас аз сари кудрат омадаиаш, таълимоти иищияи худро «дин»-и давлатй эълон карда, барномаи онро ба х,айсн копу и и кишвар шинохт. Аз 300 х,азор зиёд мурид цабул карда, онх,оро ба тамоми цаламрави Кошгар (яъне саросари замини уйгур - М.Н.), х,атто манотици Осиён Миёна барон таблига таълнмотн шик,и я нрсол кард. Ма !орх,ои «Хонхучо урдаси» («Урдаи Хонхо^а») дар Кошгар, «Олтуилукум» («Хоки заррин») дар Ёрканд, <А.сх,обулках,ф» («Лсх,оби Ках,ф») дар Турфон, «Мавлона Аршиддин Валиюлло» («Мавлоно Аршиддин Валиюллох,») дар Кучар, «К.ирмиш Отом» («К, и рми ишадар») дар О к, с у ба марказх,ои тяблига мязх,ябии Офо^хо^я мубяддял гярдид. Афсус, ки дяр тямоми манотици Кошгяр бя^ои тяълимоти мяъмулнн шяриятутарифаI ва маърифату х,ак,1ПуП, бар ивази дар асоси Куръону х,ядис амал кардан, ин сарчашмах,ои ислом сарфи назар шуда, давлати Хо^агон тамоми мардумро ба пирпарастй ва пайравй ба эшону хоцагон даъват карданд. Дар нати^а Чямъияти Кошгарня снмон дарвешона пайдо карда, халой к, фякдт ба пушидянн кулох,и дарозн пашмнн, яктак, чомах,ои гафсн зохрдоня бо борхалтаи калон, асои дароз ва либосх,ои ^анда одат карда, ба
одамони ñepaxjviy нодону соил мубаддал гашта, давлат ба хукмдории суфиё ia мубаддал туда рафт» (5,11-12).
Табиист, ки чунин вазъият натавонист ба нафъи ахди кдлам бошад. Вале рузгори Мух,аммад Залилй дар чунин айём сурат гирифт. У мах,бубтарин ашхосу дустонн наздикашро дар х,амин бозих,ои сиёсй аз даст дод. Ашъораш инъикоскунандаи шаффофи х,одисоти он даврон аст. Аз он иай бурдан мушкил нест, ки чи гуна шайху зох,иду эшонх,о аз содалавх,ии мардум истифода мекарданд. Шоир аз фитнах,ои ни тоифа безор аст. Дар газале мег^яд, ки х,амеша цалбам дар кунди узлат чиллашинй дорад ва ни бехдар аз он аст, ки бо шайхи хонакох,е х,амроху х,амроз бошам: Кфнлум нчра арбаин ултурдум, аммо х,сч ¡íhk'i Хамращ цамрош шайхи хонацох,е булмодпм. (3, 224) Ин маъних,оро боз тацвият медих,ад ва изх,ор мекунад, ки ба узлатнишинии риёии шайхх,о ва ба зикру адъияи , (урупши онх,о фирефта нашудам:
Хойи \ус, гиряе мастонадин бех;уш учуй, Арбаини шайхларда цплмодпм чуши хуруш. (3,134) Залилй 1пах,рх,ои зиёди кишварашро сайр кард, аммо саёх,ати у мадбурй буд. Дар Ёрканд - зодгох,аш мондан ба у хатари бузург эдод кард. Мупофикопро маълум гашт, ки шоир на ишцих,оро донибдор аст ва на ticx,orçnx,opo. Пеш аз мух,одираги худ ба дустдорону шогирдонаш рох,и х,идояту маърифатро боз кард ва аз сулуки Бахруддини 11 arçi ибанд х,арф зада, зинах,ои он - «хилват дар андуман», «сафар дар Ватан», «назар дар цадам», «хуш дар дам»-ро як ба як шарху тафсир мекард. Мухрббонашро даъват кард, то дигаронро аз хоби гароне, ки Офоцхода эдод карда буд, бедор кунанд. Залилиро муяссар шуд, то нуктах,ои малехр акоиди нацшбандияро тавассути китоби Абдуррах,мони Ч,омй «Нафах,оту-л-унс» дарк кунад ва ацидах,ои бунёдии онро аз китоби Абулх,асан Мух,аммад Боцир бинни Мух,аммад Алй «Макомоти нацшбандй» омузад (5, 30-40).
Чун мух,одираги у бештар дар Хутан буд, дар ин фурсат Залилиро мушарраф шуд то марцади х,окими номвари К,арохоних,о Султон Сутуц Бугрохон (ки Кошгар чандсад сол дар ин ин салтанат умр ба cap бурд) ва шоир Машрабро борх,о зиёрат кунад, ва дар шах,ри Ния ба мазори Имом Ч,аъфари С одик, низ бирасад. Дар х,ар сафари худ бо ах,олй даврони хукмронии давлати Саидия - х,окимони боадолати он Султон Саидхон ва Султон Абдур-
рашидхонро, ки мех,вяру мех,роби яхди илму сухан буданд, ёдовар мешуд ва дус1 медошт аз э^одпёти малика Амоинисохон** (х,ам-сари Султон Абдуррашидхон) к,ироят кунад ва баъзан тавассути сетор, i амбуру аргунун ашъор сарояд.
Чун умраш ба наздики х,афтод шуд, сиёсату хукумати бешяфцяти Хо^агон аз байн рафт. Шоир Залилиро ах,оли и Ёрканд бесаброна интизор буданд. Суханвари мах,буби хал к, бо и^обати даъват ва умеди лах,зах,ои охиринро дар зодгох,аш гузаронидан, ба пойтахт баргашт. Бозгашти у аз му^о^ирати гулопй дар Нав-рузи соли 1753 иттифок; афтод. Бе муболига, тамоми шахр, шуарову уламо ва акобиру аъён ба испщболи у баромада буданд. Ба Залилии шоири кух,ансоли чабри зиндагиро дида сухан дода шуд. Дар назди халой к, пас аз табрикоти идона муддате мардумро насих,ат карда, ба х,амдилй, кдфдопй, шукри музаффарият даъват кард. Х,оким пас аз сух,бати муассири у ба ин пири хирад унвони баланди «Устоди давлатй»-ро лонк; доннст. Сарчашмах,о маълум мекунанд, ки пас аз ин х,одиса Залилй то чанд соли боцимондаи умраш бевосита дар гах,киму та^диди сиёсату сохти давлатдорй иштирок кард. У то охири x,aëi аш сох,иби оила иашуд. Чуики ёри дилдодааш дар касофати шомил иабудан ба '(яряспи давлатии ишция фо^навп ь;агл кярдя шудя буд***...
Зялилй чсх,ряи дуряхшони ядябиёти КЛЯССИКИИ yiIFyp яст. Х,янгоми дяр «Мядрясяи ХоНЛ1Щ»-И Ёркянд гях,сил кярдяняш, сяводи ярябй вя форсиро фяро гирифтя буд. У дяр ИН 40 бори яввял бя шякли комил бо ядябиёти форсй вя ярябй ошио гяштя, яз э^одпёти яксяри сухяивярону донишмяидони он бях,рях,о бярдошт(3,4). Зяминях,ои яввялини илмиву э^одняш низ дяр х,ямин мякони мяърифят гузоштя шуд****.
Шоир Зялилй бя зябоин yiIFypiIII кляссикй, ки бя зябони туркии чигятой (зябони осори Алишери Нявой) няздик яст, шеър суруд. Нясли имрузяи yfiFyp бярои дярку фяхдш осори кляссикони худ бе истифодяи лугят няметявонянд, ки мяониро комил дярёбянд. Ин мятляб исботи дигяри он яст, ки вожах,ои ярбию форсй дяр осрои Зялилй фяровон бя истифодя ряфтя, мяхсусияти сябкии шуярои yiiFypn ясрх,ои XV-XIX-po тяшкил додяяст.
Девони Зялилй вя дигяр кутуби мявзуй, ки бяроямон яз шяхри Урумчии дявлятн Чин дясгряс шуд, нусхяи му^обялявй будя, дяр ясоси девони хурду бузурги шоир яз чониби мух,явдщи yiÍFyp Эмнн
Турсун соли 1985 бо номи «Зелили Дивони» дар «Нашриёти миллатх,о»-и Шиньон чоп шуда, 664 сах,ифаро фарогир аст. Ин китоб нусхаи то ин замой мукаммалтари шоир аст. Мураттиб кушидааст аз баёзу кутуби иарешони шоир осори уро ^амъ кунад. Аммо мутаассифона газалиёти форсй-точикии шоир аз ин девон берун мондааст! Дар х,оле, ки мураттиб худ бар мав^удияти он дар нусхаи дигари кориаш («Чун Девон» - «Девони бузург») ишора мекунад (3,22). Эмин Турсун факдг таммати ин девонро, ки он х,ам бо байти форсии Залилй ба охир расвдаасг, мисол меоварад. (Маълум мешавад, ки мураттиби девон дониши форсии кофй надорад ва яке аз сабабх,ои 40Й дода натавонистани шеърх,ои форсии Залилй дар нусхаи корни мо х,ам х,амин аст). Байт ба хати форсй бо чунин хатогихр омадааст: Умрсет, ки нотавон Залилй Бикшода дур аст худ дуокрп.
Х,ол он ки сихдати матн чунин бояд бошад: Умрест, ки нотавон Залили Бикшода дудасти худ - дуогрй (3,22).
Мураттиб дар муцаддимаи китоб дар бобати аз хати цадим (арабиасос) ба хати имрузаи yiiFypñ барон баргардон кардани осори Залилй кумак карданашон ба достоин донишмандаш ташаккур баён мекунад. Ин кдишро шарх, дода, изх,ор кардан бамаврид аст, ки дар баргардонии осори классикони yiÍFyp худи олимони yiÏFyp низ хеле эхдиёткор мебошанд. Х,арчанд навишта^оти имрузини ин миллат арабиасос асту 32 х,арфро дар бар гирифтааст, лекин ифодаи садонокх,о ва баъзе х,амсадох,о бо шакли тагарёфта дар алифбо масбут аст. Аз ин чост, ки омма дациц наметавонад аз осори махтутаи гузаштагони худ дар асли он f> ах, pací) бошад. Ах,л и тах^1щро лозим меояд, ки аз забоин yiiFypñ ба забоин уйгурй фа^ат дар дигар имло онро комилан баргардон кунанд. Махсусияти хати ин мардум дар он зох,ир мешавад, ки гуё опх,о хислати алифбои кириллиро дар форсй ифода карда, цариб х,амаи х,амсадох,оро дар навишт инъикос мекунанд. Х,аракоти садонок ва эъроб ву^уд надорад. (Чунин алифбои нав дар нати^аи талаботи сиёсии хукумати Чин ба миён омадааст). Ин матолиб аз он '(их.аг зикр шуд, ки 1ах,к,ик„ интишор, шинохт, '(yciy^y ва иажух,иши адабиёти классикй барон худи yiiFypx,o низ ба осонй даст намедих,ад. X,apni3 намегавон гуфт, ки илми адабиётшиносии ин миллати ^адим бо ву^уди рутттду тавсиа доштан, масоили зиёди илмию тах,^1щиро х,ал кардааст. Бо
назардошти иуктах,ои боло метавон гуфт, ки улуми адаб ба пажухдиш диддию боз х,ам зиёдтар ииёз дорад. Худи филологх,ои yiÍFyp низ ба чунин хулоса омада, дах, соли охир самги тахдощро бештар такон додаанд. Масалан же аз адабиётшиносони yiÍFyp, усгоди донинжадаи филологии Дошпш ох,и Шиндон Эшреп Абдулло дар китобаш «Эсрлер абвделери: уйьур клоссик эдебияти тепдпупи» («Обидах,ои аср: тадкдк/ гги адабиёти классикии yíiFyp») менависад, ки нмруза адабиётшиносии yíiFyp эхдиёд дорад, ки мавзуъх,ои зиёд ба i ах,к,нк, кашида шавад. Ва у 417 номгуи мазуотро зикр мекунад ва толибилмону мухдцкдкопро хох,иш мекунад, ки тавач1(ух,и эшон ба мавзуоти мазкур аз ах,амият холй нахох,ад буд (9, 560-588).
Аз ин иуктах,ои гах,к,и к, фаротар рафта, бо рудуъ ба Залилии шоир гуфтанй растем, ки ашъораш накх,аги богистони Мавлавию Х,офизу Саъдиро бар машом меорад ва усули девоннигории у девонх,ои муътабару анъанавии адабиёти форсу тодикро петтти назар медорад.
Х,арчанд тахдили ашъори «Девон»-и Залилй ва шинохти муштаракоти мавз^ии он бо ашъори форсии тодикй маколаи дигарро ихтисос дорад, дар ин до дих,а i и муаррифии девон гуфтан лозим меояд, ки он аз газалиёт, рубоиёт, мухаммас, мустах,зод, ь;асида, социнома, маснавй ва сафарнома иборат аст. Шинохти девони мазкур воцеан чех,раи рушди адабиёти асри XVII-XVIII yiiFyppo бароямон инъикос мекунад, ки дар асоси он метавон сабку салицаву услуби шоир, iiaxr iyx,oii х,уиарии шеър ватаъсири онро аз шеъри форсй дарёфт.
Мураттиби китоб Эмин Турсун дар ofo3 аз Залилй ва эдодиёти у х,арФ мезанад. Сипае дар бораи нусхах,ои мукобалавй, ки х,ини ба нашр омода кардан маврнди нстифода rçapop додааст, сухан мекунад. Дар девон 196 газали yiiFypini шоир, 27 рубой, 18 мухаммас, 5 мустах,зод, 2 ь^асида, 2 социнома, маснавии «Тазкираи чилтан», маснавии «Тазкираи Хода Мух,аммадшарифи Бузургвор» ва сафарномаи шоир мазкур аст.
Девон як намунаи девоннигории адабиёти уйгур аст. Назалх,о дар он гибци назардошти тартиби алифбо нисбати ^авофй дой дода шуда, пас аз рубой айвой дигари шеър - мухаммас, мустазод, ь^асида, сипас со^ииома, маснавих,о ва сафарнома дой дода шудааст, ки аз усули мусатъмали девонсозни адабиёти форсу тодик дарак мелих,ад. Х,ар газал мураедам буда, дар кадом нусхаи мукобалавй мастур
будани он нишон дода мешавад. Мураттиб барон хонандагоАЦцар иоёни ашъор шархр калима ва иборахрро овардааст, ки дарку фахдш осори классиконро барои наели х,озираи уйгур нисбатан осой мегардонад. Яъне дар цисмати лугот вожах,ои форсй ва арабй 40Й дода шудаанд, ки асли истифодаи опх,о аз чониби шоир сй-чил дар сади осорашро таттткил медих,ад. Инчунин ашъори тахдшдй, ки аз маъмултарин навъх,ои шеъри форсист, дар китоби Залилии шоир Чои намоёнро дорад. У муно^оту наът ва наъту манцабатро мох,ирона ба кор мебарад ва аз мушохрдаву тафахдус пай бурдан мушкил нест, ки ашъори тах,мидии класснконн форсу то^ик дар он таъсирн а ми к, пайдо кардааст.
Умедвор растем, ки тахдилу тафеил дар осори Мух,аммад Залилй барои хонаидаи закй дар маколоти дигар пешкаш хох,ад буд.
Тавзе^от
* Храминдавлати Саидия буд, кидаррушду таъсириадабиётифорсу то цик дар сарзаминиуйгур сах,ми босазо гузошт. Х,ан$з солкой 1515 Султон Саидхон цароре ба тасбит расонид, ки тибци он дар мадрасах,оицаламравииндавлат забонва адабиёти форсй таълим дода мешу д. Ин хидмати таърихии Султон дах,х,о на фар наели шоиронеро тарбият кард, ки баробари уйгур будани худ, ба лах,ни форсй шеър месуруданд ёмаонии баландпояи онро дар назмиуйгурй инъикос мекарданд. Боядгуфт, сарчашмаишах,оматиасримиёнагии адабиёти уйгур низ дар х,амин царор ну^уфтааст. " Муаррифии осору ах,волияке аз нодирагони адабиётиклассикии уйгур шоира Амоннисохон, киаз хурдй бо таълимоти «Гулистон»-иШайх Саъдй ба воя расида буд, дар мацолаи дигар хох,ад ома д. *"Дар он замон «гунах,корон»-ро дар деги цушони равган мепартофтанд ва Покланди-хонуми Залилй низ ба ин фоциа ру ба ру шуд. Такдири оилавии шоир ша бех,и зиндагии Рудакй в а Фонист. **** Худаш бар баракоти он айём щрор аст:
Бир тарафи «МадрасаиХон»-дур, Илм билан фазли гулистондур. Цамъи экан Мадраса да о лимон, Равшан у луб х,ар бири
шамъи цах,он... (3, 3)
ПАЙНАВИШТ
1. Боциев О. Уйгур халк; лирик шеърияти. - Тошкент, 1978
2. Ёсин^он С. Мелике Амоннисохон. - Урумчи, 2003
— 34 -i НОМАИ донишгох 3
3. Зелилй Диваны. - Шиндон, 1985
4. Муроды Н. Чашмы дон. - Худанд, 2011
5. Рузы Б. Зелнлы. - Урумчи, 2003
6. Синьцзян. - Урумчи, 2009
7. Содщов К,. Уйгур ёзуви таърнхи. - Тошкент, 1997
8. Чвырь J1.A. Обряды и верования уйгуров в 19-20 вв. (Очерки народного ислама в Туркистане). - Москва, 2006
9. Эшреп А. Эсрлер абиделери: yfiFyp клоссик эдебияти тетцщати.
- Урумчи, 2009
10. http://ru.vv ikipedia.org/vv iki/Оёаоби
11. http ://forum.uvghuramerican. org
12. http://turkivekulturportali. gov.tr
13. http://uighurv.com1
Залили и его «Диван» Н.Муроди
Ключевые слова: история уйгурской литературы, влияние таджикско-персидской литературы на уйгурскую литературу, Мухаммад Залили и его диван, государство Саидия
Статья посвящена анализу «Дивана» уйгурского поэта конца XVII и XVIII веков Мухаммада Залили. Автор также затрагивает проблемы периодизации уйгурской классической литературы, влияния таджикско- персидской поэзии на уйгурскую литературу, в частности, на творчество Залили.
Zalili and his "Divan " N. Murodi
Key words: the history of the IJvgur literature, influence of the Tajik-Persian literature on the Uygur one, Muhammad Zalili and his divan, the state ofSaidiya
The article dwells on the analysis of "Divan " belonging to the Uygur poet of the end of the XVII-th and the XVIII-th centuries Muhammad Zalili. The author touches also upon the issues of periodization in regard to the Uygur classic literature, the influence of the Tajik-Persian literature on the Uygur classic literature, in particular on Zalilis creation.
