CC BY
3Холиков Абдулманон Юсуфович - ассистент кафедры языкознание и сравнительное типологии Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, Tel: (+992) 938989862.
About the author:
Kholiqov Abdulmanon Usufovich - assistant chair of linguistics and comparative typology Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ainy, Tel: (+992) 938989862.
УДК: 809.155.0+891.550 (575.3) ДИАЛЕКТИЗМХРИ ЩТИБОСИ ДАР АСАРХОИ А.САМАД
Саидова Ц.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Лахчахои чанубй чун забони адабй хамеша дар тараккиёту тахаввулот мебошанд. Тахаввулоти онхо ба ду омил иртибот дорад, ки онхоро мо шартан омилхои дохилй ва берунй номидем. Омили якум ба рушди хар як лахча аз хисоби унсурхои худй вобаста бошад, омили дуюм ба таъсири забонхои бегона ба лахчахои точикй иртибот мегирад. Осори ин ду омил имруз дар лугати хар як лахчаи забони точикй баръало ба мушохида мерасад. Дар хакикат, лахчахои точикй дар тули таърих, аз як тараф, аз хисоби унсурхои сирф точикй (эронй) рушд карда бошанд, аз дигар тараф, дар натичаи сар ба сар омадани онхо бо забонхои бегона аз хисоби калимаю истилохоти иктибосй такмил ёфтаанд.
Маводи андухтаи мо собит месозад, ки ба лахчахои точикй таъсири забонхои арабй, туркй ва русй аз хама беш аст. Н. Маъсумй менависад, ки «Тагйироти чиддй дар таркиби лугавии забони точикй дохил шудани калима ва иборахои арабй мебошад, ки ин на танхо ба вокеаи таърихии дар асрхои 7-8 руйдодагй вобаста аст, балки протсесси дохилшавии унсурхои забони арабй дар тамоми даврахои хаёти тореволютсионии мардуми Осиёи Миёна давом дошт» [3,с.136]. Аммо диалектизмхои иктибосй, ки аз асархои А.Самад ба даст овардаем, асосан ба забони русй дахл доранд. Сабаби ин, ба назари мо, ба ходисаи вуруди сели калимаю истилохоти русй ба забони адабй ва лахчахои точикй вобастагй дорад.
Ба забони точикй рох ёфтани унсурхои русй ва русишуда таърихи дуру дароз надорад. Ин ходиса аз нимаи дуюми асри Х1Х огоз ёфта, то ибтидои асри ХХ1 давом кард. Бояд гуфт, ки калимахои русй дар аввал дар шеваю лахчахо мавриди истеъмол карор гирифта, охиста-охиста тавассути асархои адибони алохида ба забони адабии точик ворид гардидаанд. Дар ин бобат Х,.Мачидов чунин менависад: «Дар ибтидо онхо дар муховара- забони зиндаи мардум ба кор бурда мешуданд, баъдан тавассути асархои адибони чудогона ба забони адабии хаттй низ ворид шудан мегиранд. Аз ин чост, ки дар киёфаи овозии аксари онхо осори талаффузи забони зинда, мутобикшавй ба меъёрхои талаффузи забони точикй баръало мушохида мешаванд» [2, с.115]. Ин акида, дар хакикат, дуруст аст. Диалектизмхои русй, ки мо аз асархои А.Самад чамъ намудем, асосан ба меъёрхои талаффузи сохибони лахчахои чанубй мувофикат мекунанд. Бинобар он, метавон онхоро хамчун моли лахчахои чанубии забони точикй шинохт. Масалан, калимахои истакон (стакан), пушида (почта), чут (счет), салот (солдат), устудент (студент), афтик (аптека) ва монанди инхоро ба хамин гурух метавон нисбат дод.
Чунон ки кайд гардид, адабиёти бадей аз воситахои асосии ба меъёр даромадани диалектизмхост. Зеро аксарияти диалектизмхо - хох худй бошанд, хох иктибосй, аввал ба адабиёти бадей рох ёфта, сипас охиста-охиста хусусияти умумиистеъмолй касб мекунанд. Сабаб ин аст, ки услуби бадей нисбат ба дигар шаклхои услубии забони адабй ба истифодаи унсурхои гайриадабй бештар ниёз дорад. В.Виноградов оид ба ин масъала мегуяд: «Мавкеи адабиёти бадей дар рушди забони адабй, пеш аз хама, аз он иборат аст, ки ба воситаи он тамоми унсурхои забонй, аз чумла унсурхои нав, аз санчиш мегузаранд» [1, с.303].
Унсурхои русй ба лахчахои точикй хусусан дар даврони Шуравй бештар ворид гардидаанд. Сабаби ин дар хаёти мардуми точик рух додани табодулоти сиёсй, иктисодй, фархангй, тагйир ёфтани сохти чомеа ва торафт наздикй пайдо кардани точикон бо ахолии русзабон буд. Аз тарафи дигар, рушди бемайлони илму техника, пайдоиши куввахои нави истехсолй, ворид гардидани халки точик ба доираи сиёсию иктисодй ва фархангии миллатхои собик Иттиходи Шуравй раванди вуруди элементхои русиро ба забони адабй ва лахчахои точикй пурзур кард. Ин манзараро Н.Маъсумй ба мушохида гириифта, менависад, ки «... бо пайдоиши предмет ва мафхумхои тоза калимахои русй хам беш аз пеш ба забони умумихалкй ва адабии точик дохил шуда, дар таркиби лугавии забон хиссаи мухимро ташкил кардаанд»[3,с.214]. Аммо мусаллам аст, ки забони иктибосгир вожахои иктибосшударо хатман бо меъёрхои фонетикию грамматикии худ мутобик месозад, ки ин як рохи азхудшавии унсурхои иктибосй дар хар як забон аст. Ин руйдод дар лахчахои махаллй бештар ба амал меояд. Калимахои русй асосан тибки хамин коидаи маъмул
дар лахчахои точикй хазм мегарданд ва хусусияти лахчавй касб мекунанд. Масалан, калимахои болшавой (большевик), културнай (культурный), симонт (цемент), интурусни (интересний) ва монанди инхо, ки дар баъзе лахчахои чанубй дар асоси хамин коида аз худ гардида, дар асархои А.Самад истифода шудаанд, имруз хамчун диалектизм шинохта мешаванд.
Нависанда диалектизмхои мазкурро хамчун воситаи фардй кардани нутки персонажхо ба калам додааст. Вокеан, дар услуби бадей адибони пуртачриба диалектизмхоро асосан ба хотири типпй кардани сухани персонажхо ва халкй намудани забони асар истифода мебарад.
Вожаи болшавой дар чанд чои романи «Гардиши девбод» дар тасвири амали носавобу бетамизонаи персонажи манфй- Гадо, ки солхои аввали баркарор шудани сохти Шуравй дар Точикистон худро «болшавой» гуфта, мардумро бо истифода аз ифодахои «враг народ, кулак, вредитель» ва гайра тахкир мекард, мавриди корбаст карор гирифтааст. Ин калима, ки дар «Русско-таджикский словарь» (1985) дар шакли «большевик» оварда шудааст (с.71), дар асар дар тасвири адиб аз номи персонаж ба кор рафтааст:
Вале, ба гуфти пирон, руси болшавой хам нисбат ба у инсону худотарс буд (с.39).
Дар ин мисол диалектизми болшавой вазифаи услубй дорад. А.Самад онро махсус бо исми рус дар алокаи изофй оварда, як ибораи содаи исмй сохтааст, ки он дар таркиби чумла хамчун воситаи услубй барои ифодаи мукоисаю мукобилаи ду шайъ - болшевики рус бо Гадои точик истифода шудааст.
Вожаи мазкур истилохи сиёсист ва, азбаски дар забони точикй муродиф надорад, дар даврахои аввали Хукумати Шуравй дар лахчахои точикй шаклхои гуногуни фонетикй пайдо кард. Аз чумла, дар лахчахои чанубй ба гунаи болшавой маъруф гардид. А.Самад, ки дар «Гардиши девбод»» ходисахои солхои 20-уми асри ХХ ба сари мардуми точик омадаро ба калам гирифтааст, хостааст ин калимаро дар шакли хамонвактаи талаффузаш руйи кор орад ва ба ин восита айнияти тасвирро вобаста ба руйдодхои давр дар асар таъмин созад.
Диалектизми симонт, чунон ки медонем, дар забони русй шакли цемент дорад [4, с.1191]. А.Самад онро дар мачмуаи «Шахдрези садо» чанд чо дар мавриди тасвири фаъолияти махбусон, хусусан Фил-персонажи асосии киссаи «Махбус» дар сохтмони бинохои шахр кор фармудааст. Ч,ойи истифодаи он сухани тасвирии муаллиф аст:
Баъдтар симонти шурида низ мухайё гашт (с.57).
Дар нутки худ кор фармудани шакли лахчавии симонтро нависанда аз ду чихат салох донистааст: а) чун дар забони точикй овози ц вучуд надорад, у мехохад, ки дар забони меъёрй хамин шакли лахчавй (точикй)- и он хусусияти умумй касб кунад; б) ба воситаи он адиб хостааст, ки рафти ходисахои тасвиршавандаро айнан ба калам гирад ва хам ба забони асараш обуранги халкй бубахшад.
Диалектизми културнай мохиятан ба бахши фархангии мардум дахл дорад. Муодили дурусти он дар лугат культурный мебошад, ки маънияш «маданй, бомаданият» аст [4, с.431].
Калимаи мазкур на аз тарики забони адабй, балки зимни муносибати бевоситаи ахолии махаллй ба мардуми русзабон ба лахчахои чанубй рох ёфтааст. Аз ин ру, дар баъзе махалхо боз шаклхои дигари лахчавй (кутунй) хам пайдо кардааст. Вале аз хама муодили маъмули он, ки културнай аст, адиб онро дониста хамчун воситаи услубй мавриди корбурд карор додааст.
Вожаи културнай дар забони точикй муродиф дорад. Аммо нависанда ба хотири табий ва чолиб баромадани лавхаи тасвир онро дар повести «Аспи бобом» дар нутки персонаж бобои Саидахмад истифода намуда, ба ин восита нутки уро фардй, чихати услубии забони асарро пуробуранг, мухити зист ва як лахзаи сухбати персонажхоро мушаххас тасвир кардааст:
Инхо духтархои културнайи шахр не, ки дар гушашон фиш-фиш кунию гапата пазонй ... (с.152).
Нависанда диалектизми културнайро ин чо хамчун киноя дар сухани персонаж ба маънии «олуфта, гапдаро» нисбат ба духтархои шахр, ки дар тасаввури мардуми дех содаю зудбоваранд, ба кор бурдааст. Ба ин восита у психологияи духтарони шахрро бо духтаврони дех, ки шуху бебок ва пургуруру саркаш буда, чавонон баосонй онхоро ба дом афтонда наметавонанд, ба тасвир гирифтааст. Хадафи муаллиф аз истифодаи он хушдор додани духтарон аз пешомадхои хаёт ва тарбия намудани онхо дар рохи зиндагист.
Диалектизми интурусни, ки шакли лахчавии интересный буда, дар маънии «шавковар, зебо, ачоиб» ба кор меравад [4,с.356], дар романи «Гардиши девбод» дар нутки персонаж -модари Мурод корбаст гардидааст:
- Чй гуфтй?! Интуруснит чй? - Модар теги нигох ба каъри чашмони писар духт (с.326).
Адиб калимаи интурусниро, аз як тараф, бо максади таъмини айнияти тасвир кор фармуда бошад, аз дигар тараф, ба хотири нишон додани ранчиши сахту асабонияти модар, аз он ки писараш забони точикиро бо унсурхои русй олуда месозад, ба калам додааст. Дар ин замина вожаи мазкур тобиши махсуси эмотсионалй пайдо кардааст, ки он дар муносибати эхтиёткоронаи
мардуми одцй нисбат ба забони модарй ва бепарвоию беэътиной зохир намудани баъзе зиёиёни чавон ба он эхсос мегардад.
Идцае аз унсурхои русй дар лахчахои чанубй зимни азхудшавй ба тагйироти чукури овозй гирифтор гардидаанд. Ба дарачае ки дар назари аввал хамчун вожахои сирф точикй шинохта мешаванд. Барои мисол вожахои пушида, салот, чут ва афтикро мегирем, ки вобаста ба хамин ходжа ба диалектизм табдил ёфтаанд. Дар асл ин диалектизмхо гунахои лахчавии почта, солдат, счет, аптека мебошанд. Даминро ба хисоб гирифта нависанда диалектизми пушидаро дар повараки повести «Косаи давр» маънй кардааст.
Диалектизмхои салот ва чут дар «Гардиши девбод», пушида ва афтик дар «Косаи давр» кор фармуда шудаанд. Ч,ои истифодаи онхо нутки персонажхост.
Дар ин ду асар диалектизмхои мазкур бо максади фардй кардани нутки персонажно, табий ва айнан ба калам додани ходисахои давр руйи кор омадаанд:
- Х,а шери мома, ... пушида рафтй? Аз акаат ягон хату хабар хаст? (с.66).
- Илохи, умри дарозу бобаракат бинад ин духтарак ... духтур чег зад, рафта аз афтик дору овард- гуфт Фазилат (с.78).
Дур не, чанд сол пеш чи кадар бандаи худоро салоти сурх ... алохдда кушту босмачиву рохзан алохида (с.141).
Миёна аз хафт чо махкам бубанд, бачачон, каламу дафтар, ченчубу чута бигиру ба сахро баро (с.146).
Бояд гуфт, ки ахдофи адиб аз истифодаи ин диалектизмхо бо хамин анчом намеёбад, балки у боз хадафхои дигар низ дорад, ки чанде аз онхоро ба таври зерин баён кардан мумкин аст: а) бозгу намудани сатхи саводи персонажхо; б) мушаххас сохтани макони ходисахои баамаломада; в) нишон додани кудрати лахчахо дар бобати ба рухи худ мувофик сохтани унсурхои иктибосй.
Диалектизмхои истакон, устудент, урусия, Исталин, аспиронт, профисур, айропилон, ки А.Самад дар эчодиёти худ хамчун воситаи тасвир ва халкй кардани забони асархояш ба кор бурдааст, аз шаклхои русии стакан, студент, Русия, Сталин, профессор, аэроплон, аспирант сар задаанд. Аз инхо диалектизми истакон дар «Косаи давр», устудент дар «Аспи бобом», Урусия, Истолин, аспиронт, профисур, айропилон дар «Гардиши девбод» дар нутки персонажхо истифода шудаанд:
Сарсема як истакон об нушидаму .аз паси хама ба кабинети офтобаки нави сарамон даромадам (с.314).
-Артистхои ваъдагй, рафико, хамин устудентакоанд (с.155).
-Худи амир уам чанд сол боз ба Урусиярафтуомад дорад (с.45).
-Тавба, Истолин уам бадхоу доштааст?- мепурсад Сифат (с.68).
Мегуянд, ки ту аспиронта хонда, олим шудани уасти (с.324).
Ошщ шуд, дили як духтари профисури шаура ёфт (с.333).
-Урусайропилон доштаасту туфангуоинавизур (с.45).
Чи тавре ки мебинем, диалектизмхои мазкур хушку бетароват буда, тобишхои гуногуни маъноию услубй зохир карда наметавонанд, аммо нависанда онхоро, аз як тараф, ба хотири риояи принсипи айнан тасвир кардани нутки персонажхо истифода карда бошад, аз тарафи дигар, барои дакик нишон додани махали зухури ходисахо, макони зисту амали персонажхо ва тарзи талаффузи унсурхои русй дар баъзе лахчахои забони точикй ба кор бурдааст.
Вокеан, А.Самад баъзе аз ин диалектизмхоро дар тасвироти худ кор фармудааст, ки ин бо максади тобиши халкй бахшидан ба забони асар ва дар хамин шакл умумй кардани онхо дар забони меъёрии точик мебошад. Масалан, диалектизми истаконро дар мачмуаи «Шахдрези садо» ба хамин хотир ба калам додааст:
Бебок даме саркашол истод, сипас чойи истаконро ба халкаш рехту пурсид .(с. 12).
Аз диалектизмхои боло танхо устудент синонимии точикй (донишчу) дораду бас. Дигари онхо дорои муродифоти точикй нестанд, ки як сабаби дигари дар лахчахои махаллй ва асархои бадей истифода шудани онхо хамин аст.
Дар «Гардиши девбод» боз диалектизмхои сиволич ва искалечит низ ба назар мерасанд, ки онхо аз шаклхои русии сволочь (нобакор, палид) ва искалечить (маъюб кардан) ба вучуд омадаанд [4,с.358, 997]. Дар мачмуаи «Косаи давр» калимаи пахан (падар), ки жаргон аст, истифода шудааст. Ин диалектизмхо муродифхои точикй доранд, вале адиб ба хотири таъмини чихати услубии забони асар ва баровардани ахдофи худ онхоро дар муоширати персонажхо -Гадо ва Рахматшох кор фармудааст:
Сиволич, искалечит .. .мурдаат туъмаи мору качдум, муру магас, зогу каргас мешавад (с.155).
- Ба муйсафед як бор занг бизан .Ба кадом муйсафед? Ба паханаш (с.259).
Дар мисоли якум нависанда ба воситаим диалектизми мазкур берахмй ва кабехсухании Гадо ном персонажро, ки образи типпй буда, нисбат ба занх,о хамеша муносибати дагалона ва беинсофонаю бадахлокона зохир мекунад, нишон додааст. Дар мисоли дуюм калимаи пахан дар нущи Рахматшох ба хотири тасвир намудани беэхтиётии чавонон нисбат ба забони модарй, ки онро бо жаргонхои нодаркори бегона олуда месозад, ба калам рафтааст.
Аз тахкики мавод бармеояд, ки дар эчодиёти А.Самад асосан диалектизмхои иктибосии русй ба кор рафта бошанд хам, теъдоди онх,о чандон зиёд нест. Ин аз он чихат аст, ки у хамчун нависандаи варзида дар бобати истифода аз унсурхои иктибосй пархезкор аст ва хамеша кушиш мекунад, ки вожахои сирф точикй ва ё иктибосиро мавриди истифода карор дих,ад, ки онх,о дар забони адабии точик аллакай ба меъёр даромадаанд, ё дар арафаи ба меъёр даромадан карор доранд. Масалан, диалектизмх,ои чут, симонт, истакон, кастум ва амсоли онх,о холо дар забони точикй кариб хусусияти умумиистеъмолй касб кардаанд. Гурухи дигар, аз зумраи пахан, културнай, искалечит, сиволич ба хотири ичрои хадафхои худи адиб ба кор рафтаанд.
АДАБИЁТ
1. Виноградов В.В. О языке художественной литературы. М.:Гослитздат, 1959, 656 с.
2. Забони адабии ^озираи точик/ К.1 Лексикология, фонетика, морфология. - Душанбе: Маориф.- 1982. - 482 с.; КД Синтаксис. - Душанбе: Маориф. - 1982. - 268 с.
3. Мачидов X,. Забони адабии хозираи точик, ч.1. (лугатшиносй), Душанбе 2007, 242с
4. Маъсумй Н. Чдхонбинй ва махорат, Душанбе 1966, 267с.
5. РТС, М., 1985, 1280 с.
6. Хдсанов, А. А.Унсурхои лугавй ва сарфию нахвии осори садахои Х-ХШ дар гуиши шимолй (бахши Фаргонаи гарбй)/ А.А.Хдсанов - Хучанд, 2003.-256 с.
7. Хошимов, С. Имконоти услубии хиссахои нутки забони точикй/ СДошимов// №3, Мактаби советй. Душанбе. - 1990. - С.21-32.
ЗАИМСТВОВАННЫЕ ДИАЛЕКТИЗМЫ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ А.САМАДА
Значительная часть лексических диалектизмов составляют слова, заимствованные из арабского, узбекского и русского языка, которые мы называем «заимствованными диалектизмами». Заимствованные диалектизмы, которые мы отобрали из произведений А. Самада, в основном относятся к русскому языку.
Установить пути проникновения русских слов в таджикский язык - вопрос довольно несложный. Этот период начался со второй половине Х1Х века, и продолжался до начала ХХ1 века.
Необходимо отметить, что эти слова в произведениях А. Самада перетерпели в соответствии с внутренними нормами говора, фонетические изменения. Например, слова профессор, студент, аптека, стакан приобрели диалектную форму профисур, истудент, афтика, истакон и.т.д.
Ключевые слова: заимствованные слова, пути проникновения, фонетические изменения.
BORROWED DIALECTICISMS IN the WORKS of A. SAMADA
A significant part oflexical dialectics consists ofwords borrowedfrom Arabic, Uzbek and Russian, which we call "borrowed dialectics". Borrowed dialectics, which we have selected from the works of A. Yes, mainly relate to the Russian language.
To establish the ways of penetration of Russian words into the Tajik language is a fairly simple question. This period began in the second halfof the X1X century, and lasted until the beginning of the XX1 century.
It should be noted that these words in the works of A. Da herself have undergone phonetic changes in accordance with internal norms. For example, the words Professor, student, pharmacy, glass acquired dialect form Professor, student, Africa, idol, etc.
Key words: borrowed words, ways ofpenetration, phonetic changes.
Сведения об авторе:
Саидова Джамила - старший преподаватель кафедры таджикского языка Таджикского государственного педагогического университета им. С.Айни, тел: (+992) 915236161; 2-2465-54.
About author:
Saidova Jamila - senior teacher in the chair of Tajik Languages of Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ainy, phone: (+992) 915236161; 2-24-65-54.
