CC BY
12
NAUKI HUMANISTYCZNE I SPOŒCZNE NA RZECZ BEZPIECZENSTWA
dr Grzegorz Majchrzaka)*
aInstytut Pamiqci Narodowej / Institute of National Remembrance
*Autor korespondencyjny / Corresponding author: [email protected]
Strajk w Wyzszej Oficerskiej Szkole Pozarniczej w Warszawie
Strike at the Main School of Fire Service in Warsaw
Забастовка в Высшей Офицерской Школе Пожарной Охраны в Варшаве
ABSTRAKT
Cel: Celem artykulu jest przedstawienie strajku w Wyzszej Oficerskiej Szkole Pozarniczej w Warszawie z listopada 1981 roku - najwiekszego protestu strazackiego w okresie Polski Ludowej.
Metody: W celu opisania protestu w WOSP siegnieto po dostepng literature dotyczgcg tego wydarzenia (artykuly, relacje, zbiory dokumentow), materialy archiwalne (zarowno wytworzone przez samych studentow, jak i wladze PRL oraz Niezalezny Samorzgdny Zwigzek Zawodowy „Solidarnosc"), a takze notacje filmowe z bohaterami strajku. Wykorzystano rowniez prase, zwlaszcza zwigzkowg. Co warto podkreslic, czesc z tych materialow nigdy wczesniej nie byla wykorzystywana w takim celu, dzieki czemu mozliwe bylo uszczegolowienie pewnych kwestii zwigzanych z przebiegiem opisywanego protestu. Wnioski: Pod koniec 1981 roku podchorgzowie z Wyzszej Oficerskiej Szkoly Pozarniczej zastrajkowali w obronie statusu swej uczelni. Nie chcieli sie zgodzic na przemianowanie WOSP z uczelni cywilnej (choc podleglej Ministerstwu Spraw Wewnetrznych) na wojskowg, obawiajgc sie, ze mogg byc wowczas wykorzystani przeciwko spoleczenstwu. Byl to z jednej strony jeden z szeregu protestow studenckich z 1981 roku, z drugiej jednak zupelnie odmienny i szczegolny, gdyz dotyczyl sluzb mundurowych. Niestety protest ten (potraktowany przez wladze PRL jako atak na nie, a dokladniej na resort spraw wewnetrznych, ktorego straz pozarna byla i jest nadal czescig) nie mial szans powodzenia. Podobnie jak proby tworzenia zwigzkow zawodowych w Ministerstwie Spraw Wewnetrznych - resort (w tym straz pozarna) mial pozostac monolitem wiernym komunistycznej wladzy. Nie zmienilo tego ani wsparcie wladz Niezaleznego Samorzgdnego Zwigzku Zawodowego „Solidarnosc", ani zwyklych warszawiakow, ktorzy mlodym podchorgzym okazali duzg zyczliwosc. Bylo to niewgtpliwie wazne wydarzenie w okresie tzw. solidarnosciowego karnawalu, szczegolnie dla jego uczestnikow - studentow i pracownikow WOSP. Strajk w Wyzszej Oficerskiej Szkoly Pozarniczej byl rowniez waznym wydarzeniem w historii Polski. Stowa kluczowe: strajk, Wyzsza Oficerska Szkola Pozarnicza, PRL, „Solidarnosc", wladze, konflikt, szkolnictwo wyzsze Typ artykutu: artykul przeglgdowy
Przyjçty: 06.07.2017; Zrecenzowany: 21.08.2017; Opublikowany: 30.09.2017;
Proszç cytowac: BiTP Vol. 47 Issue 3, 2017, pp. 90-95, doi: 10.12845/bitp.47.3.2017.7;
Artykul udostçpniany na licencji CC BY-NC-SA 4.0 (https://creativec0mm0ns.0rg/licenses/by-nc-sa/4.0/).
ABSTRACT
Goal: The purpose of this article is to describe the strike at the Main School of Fire Service in Warsaw, which took place in November 1981 and was the largest fire service protest in the history of the Polish People's Republic.
Methods: With a view to presenting the subject-matter of the article, reference was made to the literature describing the protest in question (including articles, published memories and collections of documents), archival materials (produced by students themselves, as well as by the authorities of the Polish People's Republic and by the Independent Self-Governing Labour Union "Solidarity"), and eyewitness accounts. Press articles also formed important source materials, especially those published by the Union press. It is worth stressing that some of these materials had never been used for that purpose before, which made it possible to elaborate on some issues related to the cadets' protest.
Conclusions: At the end of 1981, the cadets of the Main School of Fire Service organised a strike to defend the status of their school. They refused to agree to converting their institution from a civilian school (though subordinated to the Ministry of the Interior) into a military one, fearing that they could then be used as a military force to fight against protesters. On the one hand, it was one of the numerous students' protests taking place in 1981, but, on the other hand, it seemed completely different, mainly because it concerned uniformed services. Unfortunately, the cadets' protest was treated by the authorities of the Polish People's as an attack on the Ministry of the Interior, to which the Main School of Fire Service was subordinated. The strike had no chance of success, just like the attempts at creating trade unions at the Ministry of the Interior. The Ministry would not allow it, as it wanted to remain a monolith and a faithful servant of the Communist government. The support offered by the authorities of the Independent Self-Governing Labour Union "Solidarity", as well as by Warsaw residents, who showed much kindness to the young cadets, could hardly change that. Undoubtedly, the strike at the Main School of Fire Service was an important event in the period referred to as the Carnival of Solidarity, especially for the teaching staff and students. It also marked a major event in the history of Poland. Keywords: strike, Main School of Fire Service, Polish People's Republic, Independent Self-Governing Labour Union "Solidarity", authorities, conflict, higher education Typ artykutu: artykul przeglgdowy
Received: 06.07.2017; Reviewed: 21.08.2017; Published: 30.09.2017;
Please cite as: BiTP Vol. 47 Issue 3, 2017, pp. 90-95, doi: 10.12845/bitp.47.3.2017.7;
This is an open access article under the CC BY-NC-SA 4.0 license (https://creativec0mm0ns.0rg/licenses/by-nc-sa/4.0/).
HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES IN THE CONTEXT OF SAFETY
АННОТАЦИЯ
Цель: Цель этой статьи - описать забастовку в Высшей Школе Офицеров Пожарной Охраны в Варшаве, которая состоялась в ноябре 1981 года и представляла собой самый крупнейший протест пожарных в Польской Народной Республике.
Методы: Чтобы представить протест в Высшей Офицерской Школе Пожарной Охраны в Варшаве, была использована доступная об этом событии литература (статьи, доклады, сборники документов), а также архивные материалы (как созданные самими студентами этой школы, так и властями Польской Народной Республики и Независимым самоуправляемым профсоюзом „Солидарность") и видеозаписи с героями этих событий. Были также использованы статьи из союзных журналов. Следует подчеркнуть, что некоторые из этих материалов никогда не использовались для этой цели, и поэтому можно было уточнить детали, связанные с этим протестом пожарных. Выводы: В конце 1981 года курсанты Высшей Офицерской Школы Пожарной Охраны в Варшаве провели забастовку, чтобы защитить статус своего училища. Они не хотели согласиться на переименнование его с гражданской академии (хотя и подчиненной Министерству Внутренних Дел) на военную, опасаясь, что они могут быть использованы против общества. С одной стороны это был один из многих студенческих протестов 1981 года, а с другой - он совершенно отличался от других, так как касался силовых структур. К сожалению, протест курсантов (который власти Польской Народной Республики восприняли как нападение на них, а точнее, на МВД, частью которого до сих пор является пожарная охрана) не имел шансов на успех. Подобно как попытки создать профсоюзы в Министерстве Внутренних Дел - ведомство (в том числе пожарная охрана) должно было оставаться монолитом верным коммунистической власти. Ход этого события не изменила ни поддержка, предоставленная забастовщикам Независимым самоуправляемым профсоюзом „Солидарность", ни поддержка обычных жителей Варшавы, которые проявили большое сочувствие к юным курсантам. Это, несомненно, было важное событие во время так называемого праздника солидарности, особенно для его участников - студентов и сотрудников Высшей Офицерской Школы Пожарной Охраны в Варшаве. Забастовка в Высшей Офицерской Школе Пожарной Охраны в Варшаве была также чрезвычайно важным событием в истории Польши. Ключевые слова: забастовка, Высшая Офицерская Школа Пожарной Охраны в Варшаве, Польская Народная Республика, Солидарность, власть, конфликт, высшее образование Вид статьи: обзорная статья
Принята: 06.07.2017; Рецензирована: 21.08.2017; Опубликована: 30.09.2017;
Просим ссылаться на статью следующим образом: BiTP Vol. 47 Issue 3, 2017, pp. 90-95, doi: 10.12845/bitp.47.3.2017.7;
Настоящая статья находится в открытом доступе и распространяется в соответствии с лицензией CC BY-NC-SA 4.0 (https://creativecommons.org/ licenses/by-nc-sa/4.0/).
Wprowadzenie
W okresie tzw. solidarnosciowego karnawatu, czyli mi?dzy wrzesniem 1980 r. a grudniem 1981 r., dochodzito do wielu kon-fliktow mi?dzy wtadzami PRL a ugrupowaniami (na czele z Nie-zaleznym Samorzgdnym Zwigzkiem Zawodowym „Solidarnosc") i ludzmi dgzgcymi do demokratyzacji istniejgcego wowczas syte-mu. Kiikukrotnie doprowadzity one do powaznych kryzysow. Naj-bardziej znane i najgtosniejsze z nich to tzw. kryzys rejestracyjny (pazdziernik-listopad 1980 r.), tzw. sprawa Narozniaka (iistopad 1980 r.), spor w sprawie wolnych sobot (styczen 1981 r.) czy kwe-stia utworzenia zwigzku zawodowego rolnikow indywidualnych (styczen-maj 1981 r.) z kulminacjg po pobiciu cztonkow delegacji NSZZ „Solidarnosc" w Bydgoszczy w potowie marca. Obok nich problemami, ktorych nie udato si? rozwigzac przed 13 grudnia 1981 r., byty takie kwestie jak dost?p zwigzku do mediow czy tworzenie zwigzkow zawodowych w instytucjach podlegtych Ministerstwu Obrony Narodowej i Ministerstwu Spraw Wewn?trznych. Nie dzi-wi wi?c, ze okres od wrzesnia 1980 r. do grudnia 1981 r. obfitowat w liczne protesty, w tym strajki. Tym bardziej, ze byty one cz?sciowo celowo prowokowane przez wtadze, m.in. w ramach realizowanej przez resort spraw wewn?trznych taktyki „odcinkowych konfronta-cji" [1]. Nie inaczej byto jesienig 1981 r., kiedy trwat strajk studencki zapoczgtkowany protestem w Wyzszej Szkole Inzynierskiej w Ra-domiu, ktory odbywat si? od 26 pazdziernika do 13 grudnia 1981 r. Jego gtownym postulatem byto odwotanie z funkcji rektora prof. Michata Hebdy w zwigzku z mianowaniem go na to stanowisko ze ztamaniem obowigzujgcych procedur [2]. W kolejnych tygodniach do protestu przytgczyty si? inne uczelnie - 13 listopada powotano nawet Akademicki Komitet Strajkowy, ktorego zadaniem byto ko-ordynowanie studenckich akcji protestacyjnych w kraju.
Wybuch strajku w WOSP
W tej niezwykle napi?tej sytuacji 15 listopada 1981 r. podczas zebrania Komitetu Uczelnianego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Wyzszej Oficerskiej Szkole Pozarniczej w War-szawie poinformowano, ze po planowanej nowelizacji ustawy o szkolnictwie wyzszym zmieni si? status uczelni - stanie si? ona wyzszg szkotg wojskowg (do tego czasu byta szkotg cywil-ng, choc podlegtg Ministerstwu Spraw Wewn?trznych). W tej sytuacji dziatalnosci WOSP nie regulowatyby jak dotychczas ustawy o szkolnictwie wyzszym oraz o ochronie przeciwpoza-rowej, lecz ustawa o wyzszym szkolnictwie wojskowym. Ozna-czatoby to zas potraktowanie jednostek strazy pozarnej (w tym przypadku konkretnie szkoty) jako jednostek paramilitarnych, a co za tym idzie ograniczenie ich samorzgdnosci, dziatalnosci organizacji studenckich i zwigzkow zawodowych, a takze moz-liwosc ich wykorzystania przez wtadze (podobnie jak w Marcu '68) do ttumienia protestow. Cztery dni pozniej (19 listopada) Komisja Zaktadowa NSZZ Solidarnosc w WOSP przeprowadzi-ta spotkanie dyskusyjne z udziatem podchorgzych w sprawie statusu uczelni. 20 listopada wiec w tej samej sprawie zorgani-zowata Rada Uczelniana Socjalistycznego Zwigzku Studentow Polskich. Podj?to na nim jednogtosnie uchwat?, w ktorej zgda-no m.in. gwarancji, ze szkota b?dzie funkcjonowac jako „uczel-nia samorzgdna i demokratyczna". Domagano si? rowniez, aby w stosunku do osob uczestniczgcych w wiecu nie wyciggano „zadnych konsekwencji stuzbowych, prawnych i moralnych".
Wtadze uczelni oraz Komisja Zaktadowa PZPR probowaty powstrzymac rozwoj wydarzen. 18 i 20 listopada kierownictwo szkoty prowadzito „spotkania informacyjne" z podchorgzymi. W czasie tego drugiego z jednej strony zast?pca komendanta ptk
ГУМАНИСТИЧЕСКИЕ И ОБЩЕСТВЕННЫЕ НАУКИ НА БЛАГО БЕЗОПАСНОСТИ
poz. Jozef Groba grozit wyrzuceniem „potowy niepostusznych studentow" oraz pracownikow [3], z drugiej zas komendant ptk poz. Krzysztof Smolarkiewicz zapewniat, ze „nie nastgpig zadne zmiany w uczelni" i bçdzie ona „podlegac nadal pod Minister-stwo Spraw Wewnçtrznych" [4]. 24 listopada o godzinie 18.00 komendant, chcgc nie dopuscic do wiecu zwotanego na godz. 20.00 oraz spotkania siç wszystkich studentow, wprowadzit akcjç „222", czyli stan podwyzszonej gotowosci bojowej z za-kazem opuszczania szkoty oraz miejsc zakwaterowania. Byto to istotne, gdyz dwa najstarsze roczniki nie mieszkaty na tere-nie szkoty, ale w akademikach na warszawskich Jelonkach [5]. Ostatecznie wobec presji zarowno ze strony „Solidarnosci" (od Komisji Zaktadowej w WOSP, poprzez Biura Interwencyjnego Regionu Mazowsze po Krajowg Sekcjç Pozarnictwa), Nieza-leznego Zrzeszenia Studentow oraz Socjalistycznego Zwigzku Studentow Polskich komendant szkoty wyrazit zgodç na udziat w wiecu podchorgzych z III i IV rocznika.
Wieczorem podchorgzowie zmierzajgcy na wiec zostali za-trzymani przez szefa szkolnej placowki Ochotniczej Rezerwy Mi-licji Obywatelskiej komendg „stoj, bo strzelam". Stato siç to bez-posrednig przyczyng proklamowania strajku okupacyjnego [6]. Tak tç sytuacjç po latach relacjonowat Ryszard Stçpkowski: „Wyszedtem z pokoju na korytarz i zobaczytem dwoch oficerow, ktorzy szarpali studentow z mtodszych rocznikow. Wtedy nagle zgasto swiatto - widocznosc byta ograniczona, gdyz korytarz oswietlato tylko swiatto lamp zewnçtrznych. Interweniowatem, zwracajgc siç do tych oficerow, aby puscili podchorgzych. Wtedy obaj rzucili siç w mojg stronç. Uciekatem w kierunku pokoju KZ NSZZ >>Solidarnosc<< - dogonit mnie por. inz. Marek K., ztapat za rçkç, probujgc mi jg wykrçcic. Wyrwatem siç, a kiedy biegtem korytarzem, ustyszatem okrzyk >>stoj, bo strzelam<< i gtosny huk" [7].
W wiecu, podczas ktorego (okoto potnocy) ogtoszono rozpo-czçcie protestu, wziçli jednak ostatecznie udziat rowniez studen-ci zakwaterowani poza terenem uczelni. Do strajku przystgpito ponad 90% podchorgzych, a wedtug niektorych zrodet nawet 95% [5] (w protescie oprocz studentow uczestniczyta czçsc pracownikow WOSP). Z czasem czçsc studentow siç wycofata - gtownie wskutek wywieranej na nich presji (m.in. przy wyko-rzystaniu ich rodzin czy rozpuszczaniu informacji o rzekomych chorobach ich najblizszych, czasem bardzo ciçzkich). Dziata-nia rozmiçkczajgce wobec protestujgcych prowadzita zarowno Komenda Gtowna Strazy Pozarnych, jak i Stuzba Bezpieczen-stwa [8]. Jak wspominat po latach Marek Surata: „Przysytali tele-gramy, ze ktos umart na serce albo ze jest ciçzko chory z rodziny, dla tych studentow. Niektorzy rodzice przyjezdzali sami, ale te telegramy byty wyraznie fabrykowane, zeby tych chtopakow pod-tamac" [9]. Jak z kolei relacjonuje po latach Ryszard Stçpkowski: „My w kazdym przypadku takim prosilismy o rozmowç z osobg, do ktorej byt adresowany ten telegram. Pytalismy, czy to jest mozliwe, czy chcesz tam jechac, moze sobie to sprawdz. Wielu z nich nie pojechato, poniewaz roznymi metodami sprawdzono, ze to jest po prostu oszustwo" [10]. Wedtug danych MSW 30 listopada protestowac miato jeszcze okoto 350 z 400 studentow [11].
Domagali siç oni poprawek do projektu ustawy o szkolnictwie wyzszym (stgd tez pozniejsza inicjatywa komitetu strajko-wego objçcia ustawg o szkolnictwie wyzszym WOSP, zgtoszona
do Komisji Ustawodawczej Sejmu), ukarania osob dopuszczajg-cych siç przemocy fizycznej wobec podchorgzych i osob, kto-re o tym decydowaty, przybycia na uczelniç komisji mieszanej (miçdzyresortowej, ztozonej z przedstawicieli Komendy Gtownej Strazy Pozarnych, MSW oraz Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa Wyzszego i Techniki) oraz niewyciggania konsekwencji w sto-sunku do osob biorgcych udziat w strajku lub tez go wspiera-jgcych [12]. Ukonstytuowat siç komitet strajkowy - z dwoma rownorzçdnymi przewodniczgcymi na czele: Ryszardem Stçp-kowskim (z Socjalistycznego Zwigzku Studentow Polskich) oraz Zbigniewem Szablewskim (z Niezaleznego Zrzeszenia Studentow). 25 listopada (w godzinach popotudniowych) do komitetu dotgczyli przedstawiciele Komisji Zaktadowej NSZZ „Solidarnosc" - Krystyna Kolasinska, Jan Bogdal i Marek Surata [13]. Co trzeba podkreslic, podchorgzowie szybko i sprawnie zorga-nizowali siç - w ramach KS utworzono sekcje i funkcje: orga-nizacyjng, informacyjng, porzgdkowg, propagandy, specjalng, poligraficzng, powielania, radiowçzet, opieki nad doradcami, rzecznika prasowego, a nawet archiwisty [14].
Rozmowy z wtadzami
Kilka godzin po rozpoczçciu protestu podjçto rozmowy z za-stçpcg komendanta szkoty ptk. poz. Jozefem Grobg. Dotyczyty one kwestii porzgdkowych. Ustalono m.in., ze podchorgzowie niebiorgcy udziatu w protescie bçdg mogli kontynuowac naukç, gdyz zajçcia bçdg siç odbywac wedtug planu. Pracownicy WOSP bçdg pracowac normalnie, a na teren szkoty nie bçdg wpuszcza-ne „obce osoby". Ponadto „zobowigzano komendanta do prze-prowadzenia dochodzenia w sprawie incydentu" z 24 listopada.
26 listopada komitet strajkowy podczas kolejnego spotkania z komendantem wycofat siç jednak z wczesniejszych usta-len [15]. Jednoczesnie pod naciskiem Komendy Gtownej Strazy Pozarnych komendant ptk poz. Krzysztof Smolarkiewicz zmienit poczgtkowo koncyliacyjne stanowisko (25 listopada apelowat do pracownikow WOSP o „zachowanie powagi i petnego spokoju" i stwierdzit, ze: „Do czasu wyjasnienia wszystkich problemow na-lezy zrobic wszystko, aby nie powodowac sytuacji konfliktowych miçdzy pracownikami i studentami") [16]. Wydat rozkaz o zawie-szeniu zajçc do 30 listopada 1981 r. oraz wezwat podchorgzych do opuszczenia budynku szkoty do godziny 16.00, a takze zagro-zit skresleniem z listy studentow tych, ktorzy tego nie zrobig [17]. Polecenie to wykonato jedynie piçciu podchorgzych [14]. Pod Wyzszg Oficerskg Szkotç Pozarniczg przybyty pierwsze patrole milicyjne. Jak informowat 27 listopada rano komendant szkoty, stworzyli oni (wraz z oficerami pozarnictwa) grupy zabezpiecza-jgce uczelnie i niewpuszczajgce na jej teren „osob obcych". Rze-komo miaty one powstac w celu „zapewnienia bezpieczenstwa podchorgzym - studentom oraz pracownikom" [18].
26 listopada w godzinach wieczornych do szkoty przyby-ta komisja miçdzyresortowa, ztozona z przedstawicieli MSW, MNSzWiT oraz KG SP. Rozmowy szybko zostaty zerwane, gdyz nie zgodzono siç na udziat ekspertow wspierajgcych strajku-jgcych (strona rzgdowa odrzucita rowniez kompromisowe roz-wigzanie pozwalajgce ekspertom jedynie na sledzenie rozmow i udzielanie konsultacji strajkujgcym „w miarç potrzeby") [19].
NAUKI HUMANISTYCZNE I SPOŒCZNE NA RZECZ BEZPIECZENSTWA
Wznowiono je jednak nastçpnego dnia. Ich przebieg i atmos-ferç dobrze oddaje relacja ztozona po latach przez Zbignie-wa Laskowskiego: „Negocjacje rozpoczçty siç od wzajemnych aktow nieufnosci i sprawdzania kompetencji [...] Rej w komisji [rzqdowej] wodzita radca prawny Janina Ortowska, ktora nie wyrazita zgody na obecnosc na sali doradcow Komitetu Straj-kowego [...] Bodajze drugiego dnia doradcy zostali dopuszczeni na salç, prof. Stelmachowski rozpoznat w pani Ortowskiej swo-jq studentkç i negocjacje potoczyty siç bez problemow z per-spektywq pozytywnego zatatwienia postulatow" [7, s. 104]. We-dtug Laskowskiego taki przebieg negocjacji nie wszystkim siç podobat. Jak wspomina: „Przechodzqc ciemnym korytarzem z ostatnich negocjacji, ktore ocenitem jako finatowe, poniewaz uzgodniono wiçkszosc postulatow, zatrzymatem siç na papie-rosa i zza rogu dobiegta mnie rozmowa dwoch panow, z ktorych jeden byt pracownikiem szkoty, a drugi chyba nie. Rozmawiali bardzo powaznie o tym, ze negocjacje przebiegty zbyt sprawnie i nalezy cos zrobic, aby je przedtuzyc" [20, s. 105]. I rzeczywiscie 28 listopada uzgodniono nawet kilka punktow, jednak sporny pozostawat gtowny postulat strajkujqcych, czyli kwestia podle-gtosci szkoty. Po potudniu (po godz. 15.00) strona rzqdowa po dwudziestu godzinach negocjacji rozmowy zerwata [14]. Jed-noczesnie strajkujqcy zostali poinformowani, ze minister spraw wewnetrznych zamierza wystqpic do Rady Ministrow z wnio-skiem o rozwiqzanie szkoty [20].
Wsparcie dla strajkujgcych
Tymczasem 27 listopada, po nieoficjalnej zapowiedzi ko-mendanta ptk. poz. Smolarkiewicza, ze strajkujqcy zostanq usu-niçci sitq, protestujqcy zwrocili siç o ochronç do zatog Huty War-szawa, Zaktadow Mechanicznych „Ursus" i Miejskich Zaktadow Komunikacyjnych. Zaapelowali rowniez o pomoc do prymasa Polski Jozefa Glempa. Tego samego dnia Prezydium Zarzqdu Regionu Mazowsze NSZZ „Solidarnosc" ogtosito swoje popar-cie, a takze zaapelowato do zaktadow przemystowych o „udzie-lenie strajkujqcym gwarancji bezpieczenstwa - wysytanie swo-ich przedstawicieli jako obserwatorow na strajk" [17]. Do szkoty przybyli wiceprzewodniczqcy zarzqdu Regionu Mazowsze Se-weryn Jaworski oraz - jako doradcy - Andrzej Stelmachowski, Lech Falandysz, Stefan Wejchert i Witold Frankowski. Przed szkotq zjawili siç robotnicy - jako pierwsi z pobliskiej Huty War-szawa, nastçpnie z Mennicy Panstwowej, „Ursusa" i MZK [14].
W zwiqzku z sytuacjq na uczelni dziatania podjçty rowniez wtadze krajowe zwiqzku. 27 listopada do siedziby Regionu Mazowsze przybyli przewodniczqcy Komisji Krajowej NSZZ „Solidarnosc" Lech Watçsa i cztonek KK Andrzej Gwiazda. Watçsa z przewodniczqcym Zarzqdu Regionu Mazowsze Zbigniewem Bujakiem odbywajq rozmowç telefonicznq z ministrem - czton-kiem Rady Ministrow ds. wspotpracy ze zwiqzkami zawodowy-mi Stanistawem Cioskiem, ktory obiecuje powrot komisji rzq-dowej do WOSP [14].
Podchorqzowie uzyskali wsparcie ze strony innych studentow. Juz 26 listopada Krajowa Komisja Koordynacyjna NSZZ i Ogolnopolska Konferencja Komitetow Strajkowych uczelni z catego kraju podjçta uchwatç, w ktorej stwierdzano: „W petni
popieramy stuszne zqdania strajkujqcych [...] Wyrazamy protest przeciwko brutalnemu postçpowaniu wtadz uczelni wobec studentow". Domagano siç takze wszczçcia postçpowania karne-go. Ponadto zqdano „natychmiastowego przyjazdu" do WOSP komisji mieszanej i rozpoczçcia rozmow ze strajkujqcymi oraz zwracano siç do Sejmowej Komisji Nauki o umieszczenie w pro-jekcie ustawy o szkolnictwie wyzszym „odpowiedniej popraw-ki, tj. aby przepisy ustawy stosowaty siç do WOSP" [21]. W ko-lejnych dniach mtodym strazakom wsparcia udzielili rowniez strajkujqcy studenci poszczegolnych uczelni, np. Uniwersytetu Warszawskiego czy Szkoty Gtownej Gospodarstwa Wiejskiego.
Nie sposob nie wspomniec w tym miejscu rowniez o wspar-ciu dla podchorqzych ze strony mieszkancow Warszawy. Byta to zarowno pomoc spontaniczna, jak i zorganizowana, polegajqca m.in. na dostarczaniu zaopatrzenia strajkujqcym po zablokowa-niu uczelni przez milicjç i w ten sposob odciçciu strajkujqcych od zaopatrzenia w zywnosc. Jak wspomina Matgorzata Zielin-ska (Skrodzka), wowczas studentka Wyzszej Szkoty Pedagogiki Specjalnej: „Zaproponowano nam, aby otworzyc punkt aprowiza-cyjny w Domu Kultury (na tytach Teatru „Komedia"). Codziennie wieczorem przyjezdzat po nas samochod, ktory odwozit dziew-czyny do Domu Kultury; a ja i kierowca odwiedzalismy uczel-nie warszawskie, gdzie otrzymywalismy produkty spozywcze, z ktorych pozniej byty robione kanapki. Napetnione gorqcq her-batq termosy zawozilismy pod bramç WOSP i czçstowalismy niq zgromadzonych tam ludzi" [20, s. 195]. Pod szkotq w tym czasie gromadzito siç coraz wiçcej osob - 1 grudnia wieczorem ttum wokot jej gmachu, ztozony z rodzin podchorqzych, robotnikow warszawskich zaktadow pracy i mieszkancow stolicy liczyt oko-to 2 tys. osob [14].
Jak siç zdaje nie mniej istotne dla podtrzymania na duchu mtodych strazakow byty rowniez msze swiçte odprawiane dla nich i postuga kaptanska petniona przez ksiçdza Jerzego Po-pietuszkç od 29 listopada. Jak relacjonowat po latach Artur Go-recki: „Przybyt do nas w ubraniu cywilnym z torbq, w ktorej przy-niost wszystko to, co byto potrzebne, aby odbyta siç msza sw. Jak dostat siç do budynku otoczonego przez milicjç - nie wiem. Nie rzucat siç w oczy, nie zabierat gtosu w sprawach dotyczq-cych strajku, postulatow i tego wszystkiego, co uwazalismy za najwazniejsze. Dziatalnosc jakq prowadzit wsrod nas okreslit-bym mianem pasterskiej. Pamiçtam dwie msze sw. Nie pamiç-tam natomiast tego, co wtedy mowit [...] Byt wsrod nas zawsze z dobrym stowem niosqcym otuchç, chçtnie wystuchiwat" [20, s. 167]. Jak z kolei wspomina Leszek Prusakow: „Byt z nami na kazde nasze zyczenie: spowiadat, odprawiat mszç [...] Nauczyt nas Piesni Konfederatow Barskich" [20, s. 172].
Wtadze wobec protestu
Z drugiej strony podchorqzowie znajdowali siç pod naciskiem wtadz uczelni oraz Komendy Gtownej Strazy Pozarnych. Przykta-dowo Komendant Gtowny Strazy Pozarnych w telefonogramie do nich z 27 listopada wrçcz grzmiat: „Przez niepostuszenstwo zta-maliscie publicznie Wasze stowo - stowo dobrowolnie ztozonego slubowania, uwtaczyliscie przez to Waszemu wtasnemu honoro-wi, podwazyliscie wiarygodnosc Waszej dojrzatosci. Dajemy Wam
HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES IN THE CONTEXT OF SAFETY
jeszcze jednq, ostatniq juz szansç naprawienia szkody, jakq wy-rzqdziliscie etyce stuzby pozarniczej". I dodawat: „Nie dawajcie postuchu awanturnikom zmierzajqcym do destrukcji zycia spo-teczenstwa polskiego, którzy traktujq Was jak swoje bezwolne narzçdzie i Waszymi rçkami chcq zatatwiac swoje brudne inte-resy" [22]. Nie mozna tez zapominac - o czym byta juz mowa - czyli o naciskach na rodziny i dziataniach dezintegrujqcych ze strony Stuzby Bezpieczenstwa, a takze o aktywnosci Mili-cji Obywatelskiej, której funkcjonariusze 1 grudnia (okoto godz. 1B.OO) catkowicie odciçli dostçp do Wyzszej Oficerskiej Szkoty Pozarniczej. Jak relacjonowat po latach Lestaw Dec: „Mimo bar-dzo, takiego, odczuwalnego wsparcia ze strony spoteczenstwa, ze tak to nazwç, my zesmy siç bali. My bylismy, oprócz tego, ze bylismy straszeni przez milicjç, Grobç, komendanta szkoty, przez kadrç oficerskq straszeni pobytem w karnej jednostce w Orzyszu, wiçzieniami, jakimis represjami i tak dalej, to siç mówito gtosno o tym, to my, zesmy siç bali". Nic, zatem dziwnego, ze jak dodawat: „Bylismy bardzo zestresowani, tak jak juz wczesniej wspo-minatem, ja w okresie pobytu, od momentu jak siç juz zaczqt strajk, to w zasadzie do ewakuacji, to nie jadtem. Nie jadtem zad-nego statego pokarmu, zytem ptynem, to byt tak silny stres" [23].
Dwukrotnie sprawq strajku zajçto siç równiez Biuro Politycz-ne Komitetu Centralnego PZPR. 27 listopada podczas obrad tego gremium premier i I sekretarz KC Wojciech Jaruzelski stwierdzit, ze strajk „musi byc rozwiqzany w sposób radykalny" [24]. Choc nie podjçto zadnej formalnej decyzji, minister spraw wewnçtrznych Czestaw Kiszczak wystqpit do Rady Ministrów o rozwiqza-nie uczelni. Rzqd zebrat siç 3O listopada. Sprawç WOSP refero-wat wiceminister spraw wewnçtrznych (resortowy „jastrzqb") Bogustaw Stachura. Postawit on wniosek o wydanie przez rzqd rozporzqdzenia likwidujqcego strazackq uczelniç. Argumento-wat: „Szkota ta w tej chwili nie jest szkotq w petni dyspozycyj-nq i wobec tego istniec nie powinna" [25]. Podsekretarz stanu w Urzçdzie Rady Ministrów Zygmunt Rybicki ostrzegat, ze roz-wiqzanie WOSP moze doprowadzic do rozszerzenia siç prote-stów studenckich na caty kraj, a w efekcie „do sytuacji, w której podobne rozporzqdzenia bçdq musiaty byc podjçte w odniesie-niu do innych uczelni wyzszych" [25, k. 9]. Wiceminister nauki, szkolnictwa wyzszego i techniki Mieczystaw Kazimierczuk pro-ponowat skreslenie w przygotowanym rozporzqdzeniu zwrotu
0 jego wykonaniu przez szefa reprezentowanego przez niego resortu [25, k. B]. Stachura replikowat: „My w sytuacji tej, kiedy >>Solidarnosc<< wkracza w problemy wewnçtrzne Ministerstwa Spraw Wewnçtrznych, cofnqc siç niestety nie mozemy" [25, k. 11]. Po odpowiednim naswietleniu przez niego przebiegu strajku pod-chorqzych ministrowie przystqpili do redagowania rozporzqdze-nia. Gtównym problemem byta rola, jakq w catej sprawie miato odegrac Ministerstwo Nauki, Szkolnictwa Wyzszego i Techniki.
Stachura na koniec zapewnit: „Bçdziemy w dalszym ciqgu oddziatywac na to srodowisko studenckie, tych 35O chtopców,
1 myslimy, ze uda nam siç naktonic [ich] do opuszczenia szkoty. I w ten sposób konflikt zostat[by] rozwiqzany". Jego podwtadni juz wówczas przygotowywali siç do sitowego zakonczenia protestu, co zresztq on sam w sposób zawoalowany dopuszczat: „Moze nie uda nam siç wszystkich naktonic, jesli pozostanie ja-kas grupka ekstremalna, która mimo wszystko bçdzie chciata pomieszczenia Ministerstwa Spraw Wewnçtrznych okupowac
i tam pozostac, to juz po prostu bçdziemy musieli zastosowac przymus fizyczny. Ale sgdzç, ze do tego nie dojdzie. Ale sce-nariusz bçdziemy na to mieli, moze do tego nie dojsc, ale roz-nie bywa" [25, k. 28].
1 grudnia rano do sprawy Wyzszej Oficerskiej Szkoty Pozarniczej powrocito Biuro Polityczne. Stanistaw Kociotek obawiat siç, ze strajk szkoty „przeniesie siç na duze zaktady". Jan ta-bçcki mowit, ze co prawda chyba „jeszcze nie nadszedt moment generalnej konfrontacji", ale na strazacki protest „trzeba odpo-wiedziec zdecydowanie, szkotç rozwigzac, a mtodziez powo-tac do wojska". Bardziej pesymistyczng ocenç wygtosit Marian Orzechowski: „Doszlismy do kresu [...] Decyzje trzeba podejmo-wac, zaraz, juz. Pierwszym krokiem moze byc zdecydowana re-akcja na strajk w Wyzszej Szkole Pozarnictwa" [24, s. 546-548].
Likwidacja szkoty
Poczynania wtadz wptynçty na przebieg protestu. 28 listopada komitet strajkowy ograniczyt swobodç poruszania siç kierownictwa szkoty i wyznaczyt jego paruosobowg asystç - komendant i jego zastçpcy mogli wyjsc z budynku WOSP w kazdej chwili, a wspomniana asysta podchorgzych miata na celu niedopuszczenie do ewentualnej prowokacji, poprzez niszczenie czy wyrzucanie (co miato wczesniej miejsce) do-kumentow przez okno, a pozniej przypisanie tego komitetowi strajkowemu. Budynek zostat otoczony przez dodatkowych funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej i Zmotoryzowanych Od-wodow Milicji Obywatelskiej (ZOMO). 29 listopada KS przy-jgt uchwatç o podjçciu czynnego strajku okupacyjnego oraz wznowieniu zajçc dydaktycznych. Pierwszy wyktad wygtosit jeszcze tego samego dnia, po potudniu, prof. Stefan Weychert [14]. Dzien pozniej strajkujgcy podchorgzowie przyjçli kolejng uchwatç - o kontynuowaniu strajku az do rozwigzania konflik-tu w drodze negocjacji [14].
Tego samego dnia (30 listopada) w poznych godzinach wie-czornych w celu podjçcia rozmow z komitetem strajkowym lub wszystkimi podchorgzymi do WOSP przybyli wiceminister spraw wewnçtrznych Stanistaw Zaczkowski i Komendant Gtowny Strazy Pozarnych ptk poz. Tomasz Ostrowski [26]. Nie doszto do nich jednak z powodu niezgody przedstawicieli strony rzgdowej na udziat w spotkaniu ekspertow komitetu strajkowego.
1 grudnia w odpowiedzi na kroki podjçte przez Radç Mi-nistrow w dniu 30 listopada o rozwigzaniu szkoty przewodni-czgcy Zarzgdu Regionu Mazowsze Z. Bujak ogtosit gotowosc strajkowg w duzych zaktadach stolicy oraz akcjç protestacyjng w przypadku ataku na WOSP. Ponadto Region Mazowsze wy-dat oswiadczenie w sprawie WOSP. Zwrocit siç w nim do sejmu o pilne zajçcie siç statusem szkoty oraz zaproponowat dwa warianty przysztosci uczelni - jej przejscie do innego resortu lub przyjçcie statusu prywatnej szkoty wyzszej. W obu warian-tach uczelnia podlegataby przepisom ustawy o szkolnictwie wyzszym [27, k. 27]. Gotowosc strajkowg na znak poparcia dla protestujgcych studentow ogtosity m.in. Fabryka Samochodow Osobowych, Zaktady Radiowe im. Marcina Kasprzaka, Zaktady Wytworcze Lamp Elektronowych im. Rozy Luksemburg i Insty-tut Badan Jgdrowych w Swierku [28, k. 23].
ГУМАНИСТИЧЕСКИЕ И ОБЩЕСТВЕННЫЕ НАУКИ НА БЛАГО БЕЗОПАСНОСТИ
1 grudnia 1981 r. z misjg mediacyjng do ministra spraw wewnetrznych wystgpili profesorowie Aleksander Gieysztor, Klemens Szaniawski i Andrzej Stelmachowski. Przybyli oni tez do Wyzszej Oficerskiej Szkoty Pozarniczej, której komitet strajkowy „potwierdzit swojg gotowosc do podjecia rozmów, nie stawiajgc zadnych dodatkowych warunków" [29]. Jednak wtadze PRL nie zamierzaty absolutnie pójsc na kompromis i zdecydowaty sie sie-gngc po rozwigzanie sitowe. A trzeba w tym miejscu podkreslic, ze pozorowaty praktycznie do samego konca gotowosc kompro-misu. Jeszcze 1 grudnia w rozmowie telefonicznej z sekretarzem Konferencji Episkopatu Polski biskupem Bronistawem Dgbrow-skim twierdzono m.in., ze otoczenie szkoty milicyjnym kordonem nie jest wstepem do jej sitowej pacyfikacji, lecz ma rzekomo za-pobiec konfrontacji. Jak twierdzit wiceminister spraw wewnetrznych Stanistaw Zaczkowski: „Ja chciatem poinformowac, ze my-smy dlatego podjeli takg decyzje, poniewaz w tej chwili jest tam grupa ok. 600 osób, wsród nich troche nietrzezwych, którzy pro-wokujg. I mysmy chcieli nie dopuscic do podchorgzych tego wta-snie elementu, bo grozitoby to po prostu jakims starciem czy tez pobiciem i pózniej róznymi insynuacjami pod adresem MO" [30]. A - co trzeba dodac - mówit to juz nie tylko po podjeciu decyzji o pacyfikacji WOSP, ale tez juz po jej rozwigzaniu.
Likwidacja Wyzszej Oficerskiej Szkoty Pozarniczej w Warszawie w Warszawie nie zakonczyta protestu strazaków. Po si-towym zajeciu szkoty przez oddziaty milicji kontynuowali oni swój protest. Wielu z nich zaptacito za niego wysokg cene i nie zrealizowato swych marzen o pracy w zawodowej strazy pozar-nej. Pacyfikacji szkoty oraz przebiegowi zdarzen po jej likwidacji autor zamierza poswiecic odrebny artykut.
Literatura
[1] Kopka B., Majchrzak G., Stan wojenny w dokumentach wladz PRL (l980-l983), Warszawa 2001, 43.
[2] Stowin ski K., Strajk w Wyzszej Szkole Inzynierskiej im. Kazimierza Pu-laskiego wRadomiu26X- l3XII l98l, http://www.encysol.pl/wiki/ Strajk_w_Wy%C5%BCszej_Szkole_In%C5%BCynierskiej_im._Kazi-mierza_Pu%C5%82askiego_w_Radomiu_26_X_%E2%80%93_13_ XII_1981 [dostep: 21.04.2017].
[3] Uchwata Komisji Zaktadowej NSZZ Solidarnosc przy WOSP, 24 XI 1981, [w:] XXV rocznica strajku WOSP. Materialy archiwalne, Warszawa 2006, 47.
[4] Spotkanie z kierownictwem WOSP, 20 XI 1981, [w:] XXV rocznica strajku WOSP. Materialy archiwalne, Warszawa 2006, 33.
[5] Strajk w Wyzszej Szkole Oficerów Pozarnictwa, „AS" 1981, nr 55, 205.
[6] Uchwata wiecu, 24 XI 1981, [w:] XXVrocznica strajku WOSP. Materialy archiwalne, Warszawa 2006, 41.
[7] 35. rocznica strajku w Wyzszej Oficerskiej Szkole Pozarniczej. Wspo-mnienia, Warszawa 2016, s. 15-16.
[8] Henzler M., Gaszenie strazaków, „Polityka" 2011, nr 48.
[9] Notacja z Markiem Suratg (N-0483) ze zbiorów Archiwum Historii Mówionej IPN. Autorzy Konrad Starczewski, Leszek Rysak.
[10] Notacja z Ryszardem Stepkowskim /N-0509/ ze zbiorów Archiwum Historii Mówionej IPN. Autorzy Konrad Starczewski, Leszek Rysak, 18 pazdziernika 2011.
[11] Majchrzak G., Preludium stanu wojennego, „Do Rzeczy" 2016 nr 48, 72-73.
[12] Uchwata z wiecu, 24 XI 1981, [w:] XXV rocznica strajku WOSP. Materialy archiwalne, Warszawa 2006, 41.
[13] Uchwata Komisji Zaktadowej NSZZ Solidarnosc przy WOSP, 25 XI 1981 [w:] XXV rocznica strajku WOSP. Materialy archiwalne, Warsza-wa 2006, 59.
[14] Mizera M., Madej K., Gartowski T., Chronologicznyprzebieg wydarzen zwiqzanych ze strajkiem podchorqzych Wyzszej oficerskiej Szkoly Pozarniczej w Warszawie w l98l r., Warszawa 2011.
[15] Archiwum Instytutu Pamieci Narodowej, 0397/804, Powstanie idzia-lalnosc NSZZ „Solidarnosc" Region Mazowsze, Warszawa 1988, opra-cowanie MSW, 428.
[16] XXV rocznica strajku WOSP. Materialy archiwalne, Warszawa 2006, 53.
[17] Strajk studentów warszawskiej szkoly pozarnictwa, „AS" 1981, nr 56.
[18] Komunikat komendanta WOSP Krzysztofa Smolarkiewicza, 27 XI 1981 godz. 5.00 [w:] XXV rocznica strajku WOSP. Materialy archiwalne, Warszawa 2006,121.
[19] Komunikat Komitetu Strajkowego WOSP, 27 XI 1981, [w:] XXVrocznica strajku WOSP. Materialy archiwalne, Warszawa 2006, s. 115.
[20] Oswiadczenie Komitetu Strajkowego WOSP, 28 XI 1981, [w:] XXV rocznica strajku WOSP. Materialy archiwalne, Warszawa 2006, 144.
[21] AIPN, 1585/15918, Uchwata KKK NZ i Ogólnopolskiej Konferencji Komitetów Strajkowych w sprawie strajku w Wyzszej Oficerskiej Szkole Pozarnictwa. Zatgcznik do „Informacji Dziennej" MSW nr 71 z 27 XI 1981, k. 117.
[22] Telefonogram Komendanta Gtównego Strazy Pozarnych, 27 XI 1981 r., [w:] XXV rocznica strajku WOSP. Materialy archiwalne, Warszawa 2006, 134.
[23] Starczewski K., Rysak L., Notacja z Lestawem Decem /N- 0502/ ze zbiorów Archiwum Historii Mówionej IPN, 18 sierpnia 2011.
[24] Wtodek Z., Tajne dokumenty Biura Politycznego. PZPR a „Solidarnosc" l980-l98l, Londyn 1992, 539.
[25] Archiwum Akt Nowych (AAN), Urzgd Rady Ministrów, Kancelaria tajna, 135/29, Stenogram posiedzenia Rady Ministrów, 1 XII 1981.
[26] Pismo komendanta WOSP Krzysztofa Smolarkiewicza do Komitetu Strajkowego, 27 XI 1981 godz. 22.50, [w:] XXV rocznica strajku WOSP. Materialy archiwalne, Warszawa, 168.
[27] AIPN, 01322/2192, mikrofisza 68, Oswiadczenie Regionu Mazowsze NSZZ Solidarnosc w sprawie WOSP, 1 XII 1981.
[28] AIPN, 1585/15919, „Informacja Dzienna" MSW nr 73, 2 XII 1981.
[29] Komunikat nr 3 z 1 XII 1981 r. Uczelnianego Komitetu Strajkowego WOSP, [w:] XXV rocznica strajku WOSP. Materialy archiwalne, Warszawa 2006, 184.
[30] Rozmowa telefoniczna z p. gen. Zaczkowskim w sprawie strajku w Szkole Podchorgzych Strazy Pozarnej w dniu 1 grudnia 1981, [w:] Rozmowy z wladzami PRL. Arcybiskup Dqbrowski. W sluzbie Kosciola inarodu, P. Raina, T. 1: l970-l98l, Warszawa 1995, 405.
DR GRZEGORZ MAJCHRZAK - historyk, doktor nauk politycznych, 2000-2015 pracownik Biura Edukacji Publicznej (od 2015 r. Biura Badan Historycznych) Instytutu Pamieci Narodowej, cztonek Stowarzy-szenia „Archiwum Solidarnosci" i Stowarzyszenia Wolnego Stowa. Zajmuje sie badaniem dziejów aparatu represji (zwtaszcza organów bezpieczenstwa), opozycji demokratycznej w PRL (gtównie NSZZ „Solidarnosc"), funkcjonowaniem mediów (przede wszystkim Polskiego Radia i Telewizji Polskiej) przed 1989 r., sportem w PRL oraz stanem wo-jennym. Autor licznych publikacji naukowych i popularnonaukowych na ten temat. Ostatnio opublikowat m.in.: Solidarnosc na celowniku, Poznan 2016, Tajemnice stanu wojennego, Warszawa 2016, Smutni panowie na olimpijskim szlaku. Inwigilacja polskich olimpijczykówprzez Sluzbç bezpieczenstwa, Warszawa 2016, Wojna o eter. Media elektroniczne od solidar-nosciowego karnawalu do poczqtków rzqdów solidarnosciowych, Warszawa 2016 (wraz z Sebastianem Ligarskim).
