CC BY
12ЗАЦ ШЫГАРМАШЫЛЫГЫНДАГЫ МЕМЛЕКЕТТ1К Т1ЛД1Ц ЦОЛДАНЫЛУ ДЕЦГЕЙ1 (ЦР ЗИ Жаршысы №4(20)-2010 ж. - 143-146 бб.)
Н.А. ХАМЗИНА,
К,Р Зац шыгару институты Лингвистика
орталыгыныц ага сарапшы-лингвиci
^азак тшнщ казак жершде же™Ыреп, босагадан сыгалай караганы халкымыздыц элем алдындагы ашкан жацалыгы ма, элде калайша TYCiHyre болады? Ресми тшдщ осы кYндерi аударма аркылы калыптасып келе жатканы шарасыздыктан туындап отырган сыцайлы.
Кезiнде 2007 жылдан бастап зац жобала-ры казак тiлiнде эзiрленетш болады деп жар салдык. Бiрак вкiнiшке орай ю жYзiнде сана-мызга берж сщген орыс тшнщ мацынан ай-налшыктап шыга алмаудамыз. Тiлiмiзге бал-та шапкан сол кездегi саясаттыц осы кYндерi мемлекетiмiзге осыншама шыгын кел^ретш-дей мыкты болганын карасацшы. Естiген ж^рттан ^ят вз тiлiмiздi дамытуга ел бюд-жетiнiнен жыл сайын кыруар каржы бвлемiз, мемлекеттш тiлiмiзде свйлеп, к^жат дайын-даган кызметкерлерiмiздi колпаштап, квтер-мелеп жатамыз. Осыныц барлыгы алдын ала ойластырылган дYние болды ма? Нелiктен ^азакстан Республикасында мемлекеттiк тiл - казак тш деймiз де, оган соншама каржы ж^мсаймыз? Yрей тудыратын бiр жайт ресми казак тiлi аудармадан калыптаскан жасанды тiлге айналмаса болганы!?
¥лы орыс галымы М. Ломоносов «Грам-матикасыз к^кыктану кYдiк тудырады» деген екен. Шынымен де, бYгiнгi кYнде колданы-стагы зацнамага жэне зац жобаларына линг-вистикалык сараптама жYргiзyдiц кажеттiлiгi туындап отыр. Осы орайда ^азакстан Респу-бликасы Эдшет министрлiгiнiц «^азакстан Ре-спубликасы эдшет органдарыныц 2009 жылгы ж^мыс корытындылары жэне 2010 жылга ар-налган басым мiндеттерi туралы» атты кецей-тiлген алка отырысында Премьер-Министр КД. Мэсiмов лингвистикалык орталык кдау туралы тапсырма бердi. Осы тапсырманы юке асыру бойынша Зац шыгару институтында зац жобалары мен взге де нормативтк к^кыктык актiлерге гылыми к^кыктык лингвистикалык сараптама жYргiзетiн гылыми к^кыктык лингвистикалык сараптама бвлiмi ашылды.
М^ндай бвлiмнiц ашылуымен тiлге, к^кыктык саясатка терец квцiл бвлiнiп, ка-былданатын зац жобалары мен колданыстагы зацнамага жYргiзiлетiн гылыми-кръктык лингвистикалык сараптама таза зац тшмен накты ж^мыс басталды. Зацнамалык актiлер тiлiнiц сапасы бойынша кордаланган мэселе-лер бiртiндеп шешiмiн таба бастады.
Лингвистикалык сараптаманы жYргiзy -аса кYрделi, жауапты жэнс едэyiр ецбектi та-лап етедь Мiне, сондыктан да б^л iстi баста-мас б^рын, ец алдымен оныц эдiс тэсiлдерiн, ережелерi мен тэртiбiн белгiлеп алганымыз да д^рыс шыгар.
Алдымен жалпы зац шыгармашылыгы рэсiмiне токталып втсек, ^азакстан Республи-касы Yкiметiнiц 2002 жылгы 30 мамырдагы N 598 каулысымен бекiтiлген Гылыми сараптама жYргiзy ережесiнiц 6-тармагына сэйкес сараптаманы ^йымдастырушы нормативтiк к^кыктык акт жобасыныц квшiрмесiмен бiр-ге сарапшыга мынадай к^жаттардыц квшiр-мелерiн ^сынады: нормативтiк к^кыктык актiнiц жобасына тYсiндiрме жазба (мемле-кеттiк жэне орыс тiлдерiнде); нормативтк к^кыктык актiнiц жобасына салыстырмалы кесте, колданыстагы зацнамага енпзшетш взгерiстер мен толыктырулардыц тиiстi не-гiздемелерiмен взгерютер мен толыктырулар туралы нормативтiк кръктык актiнiц жоба-сын енгiзген кезде (мемлекеттж жэне орыс тiлдерiнде); зерделенетш мэселелер бойынша статистикалык деректер; сарапшыныц с^ра-туы бойынша Сараптаманы ^йымдастырушы сол сиякты нормативтiк к^кыктык актшщ жо-басында жэне зац жобасыныц т^жырымда-масында козгалган мэселелерге катысты взге материалдарды да ^сынуы мYмкiн [1].
1с жYзiнде осы ^нге дейiн зац жобаларына гылыми кръктык, сыбайлас жемкор-лыкты болдырмау максатындагы жэне т.б. сараптамалар жYргiзiлiп келдi, бiрак ол зац жобаларыныц тек орыс тiлiндегi мэтiнiне гана жYргiзiледi. Ал зац жобаларыныц мемлекет-тiк тiлдегi н^скасы косымша шесш жYрiп, ка-былданар алдында гана орыс тшндеп мэтш-ге сэйкестшгше тиянакты тексерiледi. Оныц взiнде де кате кетш, дау тугызып жаткан жагдайлар аз емес.
Мэселен, Е.С. Шугринаныц «Техника юридического письма» деген оку кдаалында былай делiнген: «Зац тш - б^л мемлекеттiк тш. Берiлген ереже вте мацызды болып та-былады, оны б^зуга болмайды. Б^ган коса Ресей - федеративтж мемлекет жэне квпте-ген республикалар (Ресей Федерациясыныц сyбъектiлерi) вздерiнiц мемлекеттш тiлдерiн белгiлеyге к^кылы. Б^л жердеп ец Yлкен ка-yiптiлiк - кейбiр жагдайларда бiр тiлден баска тшге тура, барабар аударманы табу мYмкiн
АГЛ Вестник Института законодательства и правовой информации РК
230 №3 (61) - 2020
■Архивные страницы «Вестника»
еместЫ. Б^л зацды к¥жатты пайдалануды киындатады, сотта дауларды шешу кезiнде белгш бiр кедергiлер тудырады» [2].
Айтарым зац шыгармашылыгы кызметш жYзеге асыру саясаттыц басты кдаамдас бeлi-п болып табылады деген т^жырымымыз оныц мемлекеттiк тiлде жYзеге асырылу тшслгш мiндеттеп отырган жок сыцайлы.
Ал бiздiц зац шыгармашылыгындагы басты мшдеттердщ бiрi сараптамалар зац жо-баларыныц кай тiлдегi мэтшше жYргiзiлуi тиiстiгiн айкындап алу. Мэселен, мекемеге келш тYCкен жоба екi тшде дерлiк. врине оныц мемлекеттiк тшдеп н^скасы кeбiне ау-дарма болады да, орысша н^скасы негiзгi мэтш ретiнде алынады. Дегенмен, «Казакстан Республикасындагы тiл туралы» Казакстан Республикасыныц 1997 жылгы 11 шiлдедегi N 151 Зацыныц 9-бабына сэйкес «Мемлекеттк органдардыц актiлерi мемлекеттiк тiлде эзiр-ленiп, кабылданады, кажет болган жагдай-да, мYмкiндiгiнше, баска тiлдерге аударылуы камтамасыз етiле отырып, оларды эзiрлеу орыс тiлiнде жYргiзiлуi мYмкш» [3]. Алайда дэл осы норманы ^стана отырып мемлекет-тiк органдардыц барлыгы зац жобаларыныц кeпшiлiк бeлiгiн орыс тшнде эзiрлеуде.
«Казакстан Республикасы Президентше кол коюга ^сынылган, 1997 жылгы 12 нау-рызда Казакстан Республикасыныц Парламент кабылдаган Казакстан Республикасыныц «Казакстан Республикасындагы тiлдер туралы» Зацыныц Казакстан Республикасы Конституциясына сэйкестЫ жeнiнде Казакстан Республикасы Президентшщ eтiнуi туралы» Казакстан Республикасы Конститу-циялык Кецесiнiц 1997 жылгы 8 мамырдагы N 10/2 каулысына тYсiндiрме беру туралы» Казакстан Республикасы Конституциялык Кецесiнiц 2007 жылгы 23 акпандагы N 3 ко-сымша каулысына сэйкес Мемлекеттж тiл мэртебесшщ Yстем болуы оныц жария-к^кык саласында колданылуыныц айрыкшалыгы не басымдылыгы Конституцияда баянды етiлiп, зацдарда белгiленуi мYмкiн екендтн бiлдiредi [4]. Ресми тYрде тYсiндiрiлген б^л мемлекет-тiк тiлдiц мэртебес мемлекеттiк мекемелерде кызметтегi орыс тiлдi мамандардыц санасына нендей ой ^ялатар екен? МYмкiн кызметкер-лердi арнайы мемлекеттiк тiлдi жеделдетiп Yйрету максатында арнайы ресми стильде шыгармалар жазып, мекемелерде аптаныц белгiлi бiр ж^мыс кYнiн тiлдi жетiк мецгерме-ген кызметкерлер Yшiн тек казак тшнде сeй-лесудi белгiлеудiц eзi бiраз ж^мыстыц басын кайтарар едi.
вюшшке орай Зац шыгару институтына осы ^нге дейiн сараптамага келiп тYCкен к¥-жаттардыц басым кeпшiлiгi б^л талапка сэйкес келе бермейдь
Сараптаманы ^йымдастырушылар кeп
жагдайларда зац жобаларыныц мемлекеттк тiлдегi мэтiнiн сараптамага не ^сынбайды не шикi калпында алып келiп жатады, ягни аталган норманы ^станбайды. Дегенмен са-раптама орыс тшнде жYргiзiлдi делiк, бiрак сараптама корытындыларын аудару бары-сында мынадай киындыктар да туындап жа-тады. Мэселен, зац жобасыныц орыс тшндеп мэтiнiнде «после слов «финансового лизинга» дополнить словами «за исключением государственного учреждения» дегенде, эрине мемлекеттк тшдеп мэтшшде мYлде баска жершде толыктырылады. Дэл осындай мэсе-лелер туындап Сараптаманы ^йымдастырушы органнан к¥жаттардыц казакша н^скасын с^расац, элi эзiрленбеген, эзiрленсе де баста-пкы аударма н^скасында ^сынылып жатады. Осыдан барып эрине, жобалардыц мемлекет-тк тiлдегi н^скасына кандай да болсын сараптама жYргiзудi айтпаганда, олардыц ж^мыс барысында орыс тiлiнен аударудыц уакытылы жYзеге асырылуыныц eзi киындык тугызып жатса не айтасын? Мемлекеттк органдардыц эдетке айналдырып алган б^л шындыгы теракты к¥былыс ^ршедь Б^дан шыгатыны зац шыгармашылыгында зац жобаларыныц казакша н^скасына гылыми к¥кьщтык, сы-байлас жемкорлыкка карсы гылыми сараптама, гылыми криминологиялык сараптамалар жYргiзiлмейдi.
Гылыми сараптама жYргiзу мерзiмдерi-не келетiн болсак, Казакстан Республикасы Yкiметiнiц 2002 жылгы 30 мамырдагы N 598 каулысымен бекiтiлген Гылыми сараптама жYргiзу ережесiнiц 7-тармагына сэйкес гылыми сараптама нормативтк к¥кыктык актiнiц жобасын немесе зац жобасыныц т^жырымда-масын жэне оларга материалдарды сарапшыга ^сынган кYннен бастап он бес ^нтобелж кYннен аспайтын мерзiмде жYргiзiлуi тиiс [1].
Косымша жэне кайталама гылыми сараптама нормативтж к¥кыктык актiнiц жобасын немесе зац жобасыныц т^жырымдама-сын жэне оларга материалдарды сарапшыга ^сынган ^ннен бастап бес ж^мыс кYнiнен аспайтын мерзiмде жYргiзiлуi тиiс.
Кажет болган ретте гылыми сараптаманы жYргiзу мерзiмi Сараптаманы ^йымдасты-рушыныц келiсiмi бойынша ^зартылуы мYм-кiн. Б^л ретте сарапшыга мемлекеттж немесе орыс тшне аудару Yшiн косымша бес ^нто-белiк кYн берiледi. Кeрiп отырганымыздай, сарапшыга жасаган корытындысын аударуга деп накты кeрсетiп т^р. Ал б^л аударманы, эрине, белгiлi бiр мекемеде жалпы тYрде мем-лекеттiк тшде жYргiзiлетiн к¥жаттарга жауап беретiн лауазымды т^лгага автоматты тYрде жYктейдi. Сондагы айтарымыз мемлекеттiк тiлдегi зацнамалык актшер жобаларыныц мэтiнi бойынша негiзгi жYк тек кана аудар-машылардыц мойнында болганы ма?
Вестник Института законодательства и правовой информации РК
№3 (61) - 2020 251
Жогарыда баяндалгандарды тYЙiндей келе зац актшершщ мемлекеттiк тшдеп мэтшше кeздi ж^мып койып, ic жYзiнде Heri3ri мэтш ретiнде орыс тiлiндегi н¥скасыныц ж^мыс мэтМ екенш ашыктан ашык айтуга болады, ягни кез келген Зацды, каулыны, кодекст жэнг т.б. болсын эзiрлеу кезшде мемлекеттiк органдар ic жYзiнде Казакстан Республикасы Конституциясыныц 7-бабыныц 1-тармагына сэйкес Казахстан Республикасындагы мем-лекеттiк тш - казак тiлi дегендi ¥станбайды, ал дэл осы баптыц 2-тармагына сэйкес «мем-лекеттiк ¥йымдарда жэне жергiлiктi eзiн-eзi баскару органдарында орыс тш ресми тYрде казак тшмен тец колданылады» дегендi ки-налмастан колданады [4].
Айтарым, елiмiздiц тш туралы зацы -iciмiзге кайшы келетiн сиякты. Орыс тiлi -мемлекеттж тiлмен катар жYргеннен кешн, орыс тiлдi мамандар казакша к^жат дайындап,
басын ауыртып кайтciн. Казак тш мемлекет-тiк тiл ретшде зацды т^ргыдан ез мэртебесш алгалы да екi ондык жыл болып калды. Бiрак аткарылган ic шамалы. К¥жаттар барлык жер-де «ресми тш» деп аскактатып койган орыс тшнде эзiрленедi деуге болады. Мекеме бас-шылары болса, «казакшамыз келютЬ» - деп, барлык жерде аудармашыныц кeмегiне ЖY-гiнiп отыра бередь Елiмiздегi аудармашылар-дыц да, бiлiмдерi кеп жерде таяз болып жата-ды. Олардыц негiзгi бeлiгiнiц мэтшде тiкелей аудара салганга еттерi Yйренiп кеткен. Осы-дан, мемлекеттiк тшдеп к¥жаттар кeп ретте тYciнiкciз болады. Т^вд дамыту Yшiн оны окы-тудыц эдютемесш жаксарту керек, жаксы оку эдicтемелерi кажет. Ол жагы елiмiзде шамалы.
Болашак ¥рпакты балабакшадан казак тiлiнде ceйлеуге, оны силауга, к¥рмет т¥туга тэрбиелесе, сонда гана мемлекеттiк тiл - 6y-гшпдей мYCЭпiрдiц кYЙiн кешпеci анык.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Гылыми сараптама ЖYргiзу ережесг: Цазацстан Республикасы Укметшц 2002 жылгы 30 мамырдагы N598 цаулысы //Зац ДЦ. (25.04.20l0).
2. Шугрина Е.С. Техника юридического письма. - М.: Дело, 2001. - 51 с.
3. Цазацстан Республикасындагы тш туралы: Цазацстан Республикасыныц 1997 жылгы 11 шшдедегг N151 Зацы.
4. Цазацстан Республикасыныц Конституциясы. - Алматы: Жетг Жаргы, 2007.
5. Цазацстан Республикасы Президент1не цол цоюга усынылган, 1997 жылгы 12 нау-рызда «Цазацстан Республикасыныц Парламентi цабылдаган Цазацстан Республикасыныц «Цазацстан Республикасындагы ттдер туралы» Зацыныц Цазацстан Республикасы Консти-туциясына сэйкестт жвшнде Цазацстан Республикасы Президентшц eтiнуi туралы» Цазацстан Республикасы Конституциялыц Кецесшц 1997 жылгы 8 мамырдагы N 10/2 цаулы-сына тYсiндiрме беру туралы Цазацстан Республикасы Конституциялыц Кецесшц цосымша цаулысы / 2007 жылгы 23 ацпан N 3 //Зац ДЦ. (30.05.2010).
Мемлекеттж тшдщ ресми тш ретшде цалыптасу децгеш, оныц бYгiнгi ^н талабына сай келуi цазiргi eзектi мэселешц бiрi болып отыр. Мацала авторы осыган орай, цазiргi цазац ттшц жагдайына тоцтала келе, цазац ттшц жасанды тш - аударма тшне айналып бара жатцанына квпшшк назарын аудартады.
Формирование государственного языка на уровне официального, его соответствие требованиям времени являются актуальными проблемами сегодняшнего дня. В связи с этим автор статьи анализирует состояние казахского языка и обращает внимание на то, что язык становится искусственным, то есть языком перевода.
Formation of the state language on official level, its conformity with time demand are actual problems of today^s. In this connection the author of the article analyses the state ofKazakh language and pays attention to the language that becomes artificial, that is the translation language.
Arn Вестник Института законодательства и правовой информации РК
2DO №3 (61) - 2020
