Научная статья на тему 'ЁШЛАРНИ МАЪНАВИЙ АХЛОҚИЙ ҚАДРИЯТЛАР РУҲИДА ТАРБИЯЛАШДА ХАЛҚ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ ЎРНИ'

ЁШЛАРНИ МАЪНАВИЙ АХЛОҚИЙ ҚАДРИЯТЛАР РУҲИДА ТАРБИЯЛАШДА ХАЛҚ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
244
45
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
маънавий ахлоқий қадриятлар / ёшлар / халқ педагогикаси / тажрибалар / маънавий тарбия / асосий манба / халқ оғзаки ижоди / миллий урф-одатлар / анъаналар / маросимлар / халқ уйинлари

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Тилегенов Аскарбай Толегенович

Жамиятнинг равнақи инсон ҳаёт кечираётган муҳит, ана шу инсон фаолиятининг турли соҳаларида намоён бўлаётган маънавий асосга кўп жиҳатдан боғлиқ. Мана шу маънавий асосга йиллар давомида таркиб топган халқ педагогикаси бой манбаларга эга

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЁШЛАРНИ МАЪНАВИЙ АХЛОҚИЙ ҚАДРИЯТЛАР РУҲИДА ТАРБИЯЛАШДА ХАЛҚ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ ЎРНИ»

ЁШЛАРНИ МАЪНАВИЙ АХЛОЦИЙ ЦАДРИЯТЛАР РУ^ИДА ТАРБИЯЛАШДА ХАЛЦ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ УРНИ Тилегенов Аскарбай Толегенович

Т.НДори-Ниёзий номидаги Узбекистон педагогика фанлари илмий тадкикот институти ^оракалпогистон филиали директори, п.ф.н., профессор https://doi. org/10.5281/zenodo. 7926592

Аннотация. Жамиятнинг равнаци инсон щёт кечираётган мууит, ана шу инсон фаолиятининг турли со^аларида намоён булаётган маънавий асосга куп жщатдан боглиц. Мана шу маънавий асосга йиллар давомида таркиб топган халц педагогикаси бой манбаларга эга.

Калит сузлар: маънавий ахлоций цадриятлар,ёшлар, халц педагогикаси, тажрибалар, маънавий тарбия, асосий манба, халц огзаки ижоди, миллий урф-одатлар, анъаналар, маросимлар, халц уйинлари.

Халк педагогикаси умумхалк ижодий махсулининг натижаси, педагогик маданиятнинг асосий ифодаси булиб, унинг илдизи кадим-кадимларга бориб такалади. У узида халкнинг орзу-истаклари, карашлари, инсон, оила, ёш авлод тарбияси хакидаги тасаввурларни акс эттиради.

Тадкикотчиларнинг фикрига кура халк педагогикаси мехнаткаш халк ва халк донишмандлигининг ёш авлодни максадга мувофик кишилар этиб етиштиришдаги тарбиянинг максад ва вазифаларига булган карашлари хамда халк оммаси томонидан таълим-тарбияни амалга ошириш борасида кулланилиб усул, восита, куникма ва малакалар борлигини ифодаловчи тажрибалар асосида тупланган билим ва маълумотлар мажмуидир. Бошкача килиб айтганда, халк педагогикаси халк оммасининг огзаки тарзда яратган ва авлоддан - авлодга утиб келаётган тарбия хдкидаги маълумотлари-педагогик ижодлари мажмуидир.

А.Э.Измаиловнинг таъкидлашича халк педагогикасини тадкик этган барча тадкикотчиларнинг таърифича, халк педагогикаси авлоддан-авлодга утган тарбия хакидаги билимларнинг йигиндисигина эмас, балки халкнинг тарбиявий фаолияти тажрибаси асосида мазкур билимларнинг малака ва куникмага айланиши мажмуи хамдир. Х,акикатан хам халк педагогикасида факат тарбия жараёни эмас, балки таълим жараёни хам асосий манба сифатида катта ахамиятга эга булади. Шундай экан олимнинг фикрича халк педагогикаси таърифида таълим ва тарбия икки томонлама жараён сифатида уз ифодасини топмоги керак, яъни халк педагогикаси - халк оммасининг тарихий ва ижтимои тажрибаси сифатида огзаки шаклда авлоддан-авлодга утиб келган, тажрибада синаб курилган ва жамланган эмпирик билимлар, маълумотлар, малака ва куникмалар мажмуи.

Халк педагогикаси кенг камровли куп киррали булиб, тадкикотчилар унинг

манбаларини куйидагилардан иборат деб курсатдилар (О.Мусурмонова,

Н.Ш.Алметов ва бошкалар):

1. Узбек халк огзаки ижоди.

2. Миллий урф-одатлар, анъаналар, маросимлар.

3. Халк уйинлари ва уйинчоклар.

4. Диний таълимотлар.

5. Халк амалий санъати ва унармандчилик.

6. Миллий мусика.

7. Тасвирий санъат.

8. Ракс санъати.

Биз бу манбаларга яна халк табобатини х,ам кушган булар эдик. Зеро, халк табобатида х,ам таълим-тарбияга оид жуда куп кимматли манбалар мавжуд.

Мазкур манбаларнинг купчилиги алох,ида эмас, бир-бирига уйгун х,олда х,ам ифодаланади.

Масалан, халк огзаки ижоди тартибида миллий урф одатлар, анъаналар, маросимлар, халк уйинлари, диний таълимотлар, халк амалий санъати ва хунармандчилигига оид, миллий мусика, ракс санъати халк табобати ва бошка манбаларни х,ам учраши мумкин. Ана шу манбалардан энг мух,ими халк огзаки ижоди булиб, халкимизнинг уз тарихий-ижтимои тараккиёти давомида авлоддан-авлодга утиб, сайкалланиб келаётган, шахснинг маънавий-ахлокий такомилида узига хос таъсир доирасига эга.

Халк огзаки ижоди билан тарихчилар тарихий вокеаларнинг унда кандай акс этгани билан, элшунослар халкнинг урф-одатлари билан, санъатшунослар фольклордаги мусика, ракс, уйини ва бошкаларни, тилшунослар унинг ла^за ва шевалари билан, адабиётшунослар унинг ёзма адабиёт билан муносабатларини текширадилар, - дейди фольклоршунос К.Имомов. Биз эса бу таърифга педагогика фани таълим-тарбия масалалари халк огзаки ижодида кандай ифодалангани билан шугулланиши, унинг аклий, ахлокий, мехнат, нафосат, жисмоний тарбияда мух,им манба эканлигини алохида таъкидламокчимиз. Зеро, халк огзаки ижоди халк хдётининг бадиий ифодаси булиб, халкнинг ижтимоий -тарихий, фалсафий, бадий-эстетик карашларини узида акс эттиради.

Шунинг учун х,ам халк огзаки ижодининг киммати, унинг маърифий, гоявий тарбиявий ва эстетик ахдмиятга эга эканлиги билан белгиланади. У халкимизнинг узок тарихи, урф одати, ижтимои хдёти, дунёкарашининг кенглиги, ижтимои» муносабатининг хилма-хиллиги, орзу-умидларининг улугвор ва теранлиги билан билим беради ва маънавий-ахлокий тарбия манбаи булиб х,исобланади.

Айникса, болаларнинг усмирлик даврида халк огзаки ижодига кизикиши ута кучли булади. Чунки бу ёшда улар катта орзу-умидлар билан яшайдилар ва уз орзу-умидларини юзага чикаришда халк огзаки ижодига сех,р кучига, фантазияга ишонувчанлик кучли булади.

Иккинчидан, халк огзаки ижодининг бадиийлиги, тилининг равонлиги, мусикийлиги, соддалиги х,ам усмирларга катта таъсир этади, кизикишини уйготади. Айнан, усмирлар урганадиган урта мактаб дарслик ва дастурларида халк огзаки ижодининг кушик, макол, топишмок, эртак, достон, афсона, ривоят, асотир ва бошка жанрлари кенгрок урин олган булиб, уларда таълим-тарбияга оид халк донишмандлиги ифодаланган.

Буларнинг барчаси яна икки томонлама характерга эга: биринчидан халк огзаки ижоди халк педагогикасининг манбаи сифатида ёшларда маънавий-ахлокий кадриятлар рухида тарбиялашда мух,им урин эгалласа, иккинчи томондан бу кадриятларнинг узи х,ам халк педагогикасининг манбаи -халк огзаки ижодида уз ифодасини топган.

^адриятнинг узи нима.

кадриятлар - инсон ва инсоният учун ахамиятли булган барча нарсалар (эркинлик, тинчлик, хдкикат, маърифат, гузаллик, яхшилик ва бошкалар), жамият ва инсон учун ижобий ва салбий ахамиятга эга (ижтимои хаётда ва табиятда буладиган яхшилик, ёмонлик, ёвузлик, гузаллик ва хунуклик) булган холатлар йигиндисидан иборатдир.

0. Мусурмонова кадриятга шундай таъриф берган: «^адрият - инсоннинг маънавий эхтиёжлари асосида пайдо булган, амалий фаолиятда давр синовидан муваффакиятли утган, уз шакл ва мазмунида у ёки бу халкнинг маънавий оламини мужассам этган, асрлар давомида халкнинг маънавий маданиятини шакллантириш манбаи сифатида кадрланиб келинган маънавий - рухий хатти харакатлар, нарса ва ходисалар мажмуидир».

Демак кадриятлар инсон томонидан кадрланадиган нарсалар (шунигдек, табият, ижтимои ходисалар, масалан, техника ёки санъат асарлари (Тугаринов В.П.) дан иборат булиб, кишиларнинг талаби, хохиши, кизикиши ва максади асосида узаро муносабат, узаро таъсир (атроф-мухит билан, инсонлар билан) натижасида вужудга келадиган холатдир. кадриятлар мазмунан хилма-хил турларга булиниб, турмушнинг барча томонларини камраб олади. Файласуф олимлар кадриятларни характерига кура турлича тасниф этадилар. Бир гурух файласуф олимларнинг фикрларига кура, улар «хаёт кадриятлари» ва «маданият кадриятлари» дан иборат. Иккинчи гурухдагилар эса маданиятнинг анъанавий булинишига асосланиб, кадриятларни «моддий» ва «маънавий» тарзда тасниф этадилар. Учинчи гурух таснифда кадриятлар «моддий» ва «маънавий» ва «ижтимоий-сиёсий» тарзда ифодаланади. (Тугаринов В.П.)

Ёшларни маънавий-ахлокий кадриятлар рухида тарбиялашда иккинчи гурух таснифга асосланиш максадга мувофик. Чунки, хозирги жамият талабига жавоб берувчи укувчи-ёшда хар иккала гурухга хос кадрий сифатлар мужассам булмоги лозим.

Маънавий кадриятлар ёшларнинг характери, камрови, шакл ва мазмунига кура таъсир этади. Моддий фаолият моддий кадриятни яратишнинг асоси булиб, инсон ва жамият хаёти учун восита ишлаб чикаришдан иборат. Маънавий фаолият турли гоялар (илмий, фалсафий, ахлокий, диний) йигиндисини ташкил этган. Х,ар иккала фаолият турлари бир-бирлари билан узаро боглик ва хамкорликда укувчи-ёшлар маънавиятига, жамият тараккиётига бевосита таъсир этади.

Маънавий кадриятларнинг асосийларига куйидагилар киради: эркинлик, тенглик, одиллик, одамлар дустлиги, маориф, тугрилик, яхшилик, гузаллик ва бошкалар В.П.Тугариновнинг ишида фалсафий томондан кадриятларнинг бир неча турлари курсатилади. Олим жамиятдаги одамларнинг хар хил турдаги фаолиятларини уч сохага булиб курсатади:

1.Моддий ишлаб чикариш сохаси (ва шу чикарилган махсулотларни таркалиш жараёни хамда хизмат курсатиш киради).

2.Ижтимоий-сиёсий фаолият сохаси (бунга жамиятнинг турмуш шаклларини саклаш киради).

З.Рухий-гоявий фаолият сохаси. Бу ерда одамлар уз гояларини, уй -фикрларини «ишлаб чикариш» ва таркатиш билан шугулланади.

^адрият фалсафа ва ахлокшуносликнинг кадимий ва бошлангич тушунчаларидан биридир. Бу тушунча дастлаб «бойлик», «нозу-неъмат», яхшилик маъносида кадимги юнон этикасида кенг кулланилган. Кейинчалик, Х1Х асрда Гарбий Европа фалсафасида бу тушунча маъноси узгариб, кадрият деб атала бошлаган. ^адрият категорияси собик Иттифокда 60-йиллардан бошлаб учрайди. Республикамизда эса, бу тушунча фан ва таргиботда 90 йиллардан кенг куллана бошланди. Бу сунгги йилларда халкимизнинг миллий онгининг уйгониши, тарихий, миллий меросимизга, илгор урф-одатларимизга эхтиёжу - эътибор ортиб бораётганлигнинг ифодасидир.

^адрият тушунчаси дастлаб ахлокшунослик фанининг асосчиси Аристотель асарларида кенг кулланилган. Унинг фикрича, кадрият куп маъноли тушунча булиб , нарса ва ходисаларнинг, жумладан, инсон рухининг (акли, хиссиётлари, иродаси) хислатларини, умуман борликнинг сифат-хислатларини ифодалайди.

Бизнинг фикримизча, кадриятлар - бу инсоният учун керакли булган барча нарсалар, холатлар улар инсонлар томонидан кадрланади. Инсоннинг кундаликли турмушида кулланилади.

Маънавий ахлокий кадриятлар халкимизнинг миллий урф-одати, анъаналари, ёшларни тарбиялашга ва улар онгининг шаклланишида, миллий меросимизни авайлаб-асрашга, урф-одатлар, кадриятларга жалб этиш, кизиктиришда мухим омил эканлигини педагог-олимларимиз узларининг ишларида кайд этиб утадилар. Масалан, У.Тоштемиров, Х.Сапохонов, Р.Холматов, Л.Зохидовлар кадриятларини куйидагича изохлайдилар: «^адриятна кенг, фалсафий маънода жузъий, яъни маданий, маънавий, ахлокий, эстетик маънода тушуниш мумкин. Фалсафий маънода инсоннинг кундалик турмушига фойдали, унинг моддий ва маънавий эхтиёжларини кондиришга хизмат киладиган, инсонга рохат-фарогат багишловчи нарса ва ходисалар, уларнинг хусусиятларидир. ^адрият - объектив борликнинг шахс ва (ходисалар) жамият тараккиёти учун фойдали хоссаларидир. ^адриятнинг ахлокий маъноси шахс ва жамият тараккиёти, ижтимоий гурухлар (оила, миллат, жамоат), жамиятнинг ахлокий фазилатлари, ахлок-одоб коидалари, тушунчалари, карашлари ва илгор урф-одатларидир».

Мазкур ходисалар шахс ва жамиятнинг ахлокий ривожи воситаси булганлиги учун ахлокий кадриятлар деб аталади.

Юкорида таъкидлаганимиздек, кадриятларни тарбиявий ахамияти ва педагогик муаммо сифатида биринчилардан булиб О.Мусурмонова педагогик нуктаи назардан тадкик этди. У узининг «Юкори синф укувчилари маънавий маданиятини шакллантиришнинг педагогик асослари» мавзуидаги докторлик диссертациясида кадриятлар, урф-одат, анъана ва халк ижодига кенг тушунча беради. Укувчиларнинг булар асосида маънавий маданиятини

шакллантиришнинг педагогик услубиётини ишлаб чикади. Олима асосан кадриятлар, урф-одатлар, аънаналарни фалсафий, педагогик фольклор нуктаи назаридан тахлил этади. ^адриятларни тасниф этади ва уларни турларга булиб курсатади ва тарбиявий имкониятларини илмий педагогик жихатдан назарий талкин этади.

Умуминсоний кадриятлар барча миллатлар манфаатига мос келадиган маънавий хазинадан иборат булиб, миллий кадриятлар билан ягона тарбиявий асосга эгадир. Миллий кадриятлар мазмунан маълум бир миллатнинг гоялари, карашлари, эътикодлари, маънавий турмуш тарзи, орзу-истаклари, келажак максадини ифода этади. Умуминсоний ва миллий кадриятлар укувчининг кундалик фаолиятида одат, анъана тусига кириб колгандагина маънавий шаклланишга бевосита таъсир этади. ^адриятларнинг, болаларга булган таъсири катталарга булган таъсиридан анча устун туради, чунки катталарнинг дунёкараши ва эътикодлари, одатлари карор топган булса, болаларда эндиликда уларнинг пойдевори куйилаётган булади. Болалар уз табиатига кура таъсирчан булганликлари учун уларга борлик ва ундаги вокеаларнинг таъсири кучли булади».

Маънавий кадриятлар шаклан: турли характердаги маданий - маърифий ёдгорликлар, муассасалар (тарихий ансамбльлар, макбаралар, сардоба, масжид, мадраса, хонакох в.б.); бадиий-эстетик нарса ва ходисалар (халк санъати, мусика, лисоний ва ёзма манбалар, миллий байрам анъаналари, туй ва мотам маросимлари билан боглик турли безаклар ва б.к.); жисмоний чиниктирувчи уйинлар (човган, купкари, туптош, шатранж, нард ва б.к.); миллат, халк тафаккур тарзини белгиловчи мехнат кадриятлари, хунармандчиликда санъати, (кулолчилик, мисгарлик, меъморчилик, заргарлик, дуродгорлик, тукимачилик, уймакорлик, сангтарошлик ганчкорлик, дехкончилик, чорвачилик, богдорчилик ва б.к); инсон маиший турмушини ифодаловчи кадриятлар (таомлар, шаркона, уйлар, хайвонат олами ва б.к.) шунингдек, инсоният маънавий ривожланишида мухим роль уйнайдиган илмий манбалар (мантик, фалсафа, риёзиёт, хандаса (геометрия), жабру-мукобил (алгебра), жугрофия, илми нужум (астрономия) , адабиёт, улум ал-ислом (ислом илми); инсонпарварлик, мехнатсеварлик, мехр-окибат, мурувват, ота-онага мухаббат, химмат каби маънавий-рухий кадриятлар хамда адолат, тинчликсеварлик, тенглик, дустлик, уз-узини англаш, эркинлик каби ижтимоий -сиёсий мазмундаги кадриятлардан иборатдир.

^адриятларнинг муаллифлари ва уларни авлоддан-авлодга етказувчи-бу халк. Улар кишиларнинг ижтимои ва (сиёсий) маданий фаолиятларида пайдо булган ва шаклланган. Шаклан ва мазмунан хеч узгармайдиган кадриятларнинг булиши мумкин эмас. Баъзи халкларнинг кадриятлари жамиятдаги ижтимоий -иктисодий тузумнинг узгариши билан мазмунан бойиши мумкин, баъзи бир кадриятлар - эса уз умрини яшаб булган, янги пайдо булган кадриятларга урнини бушатиб беришга мажбур булади жараённинг ижобий самараси шу жамиятнинг маданиятга булган эхтиёжи, талаби ва муносабатига боглик. Масалан, Шарк халкларига хос мехмоннавозлик кадимдан мавжуд булиб, хозирги кунда хам уз кадрини йукотмаган кадриятлардан хисобланади. Болаларни келажакка тайёрлашда уларни комил инсон этиб шакллантиришда халк педагогикаси ва унинг мухим манбаларидан булган халк огзаки ижоди маънавий кадриятларни авлоддан-авлодга етказишда мухим восита хисобланади. Юкорида таъкидлаганимиздек, узбек халк огзаки ижоди намуналари халкнинг турмуш тарзи ахлок-одоби урф-одатлари анъаналари диний эътикодини узида мужассам этади, орзу - умидларини мехнатга ижобий муносабатини, ватанпарварлигини,

мухаббатда садокатини, эрки, озодлиги йулидаги мардонавор курашини, моддий ва маънавий эхтиёжларини, келажак фаровон турмушга ишончини ифодалайди.

Х,озирги вактда ёшларни урф-одатлар, маросимлар маънавий-ахлокий кадриятлар рухида тарбиялаш, уларга фойдали томонларини очиб бериш, ургатиш давр талабидир. Энг мухими, ёшларни халкнинг урф-одат ва анъаналарини хамда умуминсоний кадриятларга кизиктира билишимиз зарур.

REFERENCES

1. Мусурмонова О. Ёшларни маънавий-ахлокий кадриятлар рухида тарбиялаш. Услубий кулланма. Тошкент-1996 йил.

2. Миллий истиклол гояси: асосий тушунча ва тамойиллар. (Маъруза матнлари учун материаллар). Тошкент-2001 йил.

3. ^оракалпок фольклори. АлпамысДоблан. Нукус «^оракалпогистон» 1995 йил.

4. С.Х,. Носирхужаев ва бошкалар. Маънавият асослари. Тошкент-2009 йил.

5. Махмудов А. Х., Абдурахмонов З. Б. Таълимда замонавий ракамли технологияларидан фойдаланишнинг ютуклари ва муаммолари //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. CSPI conference 3. - С. 97-99.

6. Ibragimov, X., and Abdullayeva Sh. "Pedagogika nazariyasi (darslik)." T.: Fan va texnologiya 288 (2008).

7. Ибраимов Х. И. Креативность как одна из характеристик личности будущего педагога //Наука, образование и культура. - 2018. - №. 3 (27). - С. 44-46.

8. Ibragimovich X. I. O'ZBEKISTON OLIY TA'LIM TIZIMIDA KREDIT-MODUL TEXNOLOGIYALARINI QO'LLASHNING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI //INTEGRATION OF SCIENCE, EDUCATION AND PRACTICE. SCIENTIFIC-METHODICAL JOURNAL. - 2021. - С. 209-214.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.