Научная статья на тему 'МУСИҚИЙ ФОЛЬКЛОР: ВАЗИФАЛАРИ, ХУСУСИЯТЛАРИ'

МУСИҚИЙ ФОЛЬКЛОР: ВАЗИФАЛАРИ, ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
225
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
фольклор / маънавият / халқ қўшиқлари / қадриятлар / мусиқий фольклор вазифалари / мусиқий фольклорнинг хусусиятлари

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Дилоромхон Мухаммедова

Ўзбек халқ мусиқа ижодиёти қадимий ва бетакрор бўлиб, уни ўрганиш, бу борада илмий тадқиқотлар, изланишлар олиб бориш долзарб масалалардан биридир. Зеро, мусиқий фольклорни ўрганиш ва ўргатиш орқали биз келажак авлод маънавиятининг асосини қура оламиз. Ушбу мақолада мусиқий фольклорнинг маънавият ривожидаги аҳамияти ҳақида тўхталиб ўтилган. Шунингдек, инсоннинг маънавий тараққиётидаги вазифалари ва ўзига ҳос жиҳатларига ҳам алоҳида тўхтаб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МУСИҚИЙ ФОЛЬКЛОР: ВАЗИФАЛАРИ, ХУСУСИЯТЛАРИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 2 / June 2022 ISSN 2181-063X

МУСЩИЙ ФОЛЬКЛОР: ВАЗИФАЛАРИ, ХУСУСИЯТЛАРИ

Дилоромхон Мухаммедова Узбекистан давлат санъат ва маданият институти

Аннотация: Узбек халк мусика ижодиёти кадимий ва бетакрор булиб, уни урганиш, бу борада илмий тадкикотлар, изланишлар олиб бориш долзарб масалалардан биридир. Зеро, мусикий фольклорни урганиш ва ургатиш оркали биз келажак авлод маънавиятининг асосини кура оламиз. Ушбу маколада мусикий фольклорнинг маънавият ривожидаги ахдмияти хдкида тухталиб утилган. Шунингдек, инсоннинг маънавий тараккиётидаги вазифалари ва узига х,ос жихдтларига хдм алохдда тухтаб утилган.

Калит сузлар: фольклор, маънавият, халк кушиклари, кадриятлар, мусикий фольклор вазифалари, мусикий фольклорнинг хусусиятлари.

MUSICAL FOLKLORE:FUNCTIONS, FEATURES

Diloromxon Muxammedova Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: Uzbek folk music is ancient and unique, its study, conducting scientific research and research in this regard is one of the important issues. After all, by studying and teaching musical folklore, we can build the basis of the spirituality of the future generation. This article examines the importance of musical folklore in the development of spirituality. Special attention is also paid to the functions and subtleties of musical folklore in the spiritual development of a person.

Keywords: folklore, spirituality, folk songs, values, functions of musical folklore, features of musical folklore.

Узбек миллий мусикий фольклори халкига, миллатига, миллий маданиятига мансублигини ифодаловчи махсус бадиий амалиётдир. Мусикий фольклор санъат морфологиясининг бир кисми сифатида маданиятнинг илмий -фалсафий тушунчалари таркибига киради ва бир бутун тизим сифатида тан олинган. Мусикий фольклор - халк огзаки бадиий ижодиётининг мухдм кисмини ташкил этади. У мазмунан серкулам маъно касб этгани хрлда хдлма хдл шакл ва тур /айтим, чолгу куй/ ларда намоён булади.1

Фольклорнинг илмий - назарий урганилиши бугунги кунда санъатшуносликнинг энг долзарб йуналишларидан бири саналади. Бадиий

1 О.Ибро^имов "Узбек халк мусика ижоди" методик тавсиялар 1-кисм. Тошкент 1994. 9-бет

ГГлЦ^^Ш! 717 http://oac.dsmi-qf.uz

маданият ва оммавий бадиий амалиёт натижасини ифодаловчи мусикий фольклор маънавият феноменига кириб боради ва халк педагогикаси, эстетика, этика ва гуманитар билимларнинг бошка сохаларини табиий равишда бир бутунликда узвий боглайди. Барча халкларнинг тарбиявий анъаналари ва этно -бадиий ижоди мусикий фольклорни табиий равишда уз ичига олган маънавий тамойилга асосланади.

Миллатнинг асосий хусусияти, унинг мохиятини белгиловчи узаги маънавий маданиятдир. Инсон уз миллати билан аввало кон оркали емас, балки маданият оркали, яъни этник илдизлар оркали боглик. Халк мусикаси биринчи навбатда, кишига рухий енгиллик бахш этиш вазифасини бажарса, иккинчи томондан кишининг ташки дунёга эстетик муносабатда булишини шакллантиради, учинчи томондан эса тарбиявий таъсир вазифасини хам бажаради.2 Маънавиятнинг инсон табиатининг, миллий анъаналарнинг тузилмаси сифатида шаклланиши мусикий фольклорнинг когнитив, коммуникатив, тарбиявий ва цийматлилик вазифалари3 оркали амалга оширилади.

Мусикий фольклорнинг когнитив вазифаси турли жанрлар хакидаги билимларни тизимли равишда эгаллаш, халк анъаналарининг ичига кириб бориши, тарихий ривожланган шаклларни ва этномаданиятнинг маънавий асосларини идрок этиш оркали юзага келади.

Мусикий фольклорнинг коммуникатив вазифаси эса дунё халклари маданияти ва бошка одамлар билан мулокот каби жуда кенг маънода тушунилади. Бу шундай мулокотки, бугунги кунда яшаётган авлод нафакат маданий-тарихий анъаналар, динлар ва хаёт йулларининг хилма хиллигини, турли мамлакатлар одамларининг маънавий ва моддий хусусиятларини билиб борадилар, балки узгаларнинг хали тушунарсиз булсада маданиятларига эхтиёткорона муносабатда булиш, бошка халклар санъатининг специфик хусусиятларини тушуниш, узгача дунёкарашдаги бошка инсонларга хурмат билан ёндошишни ургатади. Айнан коммуникатив вазифаси жуда кенг булиб, узининг ва узгаларнинг "маданий майдони"ни тушуниш, дунёни бадиий хилма хиллиги билан биргаликда кабул килиш, бошка кишиларга нисбатан дастлабки гуманистик позицияларни авлоддан-авлодга шакллантириб бориш каби чегарасиз имкониятларни узида жамлайди.

Тарбиявий ва цийматлилик вазифаси энг мухим вазифаларидан бири саналади. Айнан мана шу оркали хар бир инсоннинг шахсий оламига, хиссий ва маънавий оламига кириб борилади, зеро унинг асосий максади хам шудир. Унинг таъсири натижасида халк ижоди ва хаётида гузаллик улчови сифатида

2 Феруза Аскар "Мусика ва инсон маънавияти"Тошкент, 2000. 35-бет

3 Усова. А. П. Знакомство с народным творчеством. — Москва,1998.

эстетик идеал вужудга келади хамда хар кандай танланган фаолият сохасида ижоднинг асосини ташкил килади. Бу каби таъсир мазмуни, яъни атрофдаги оламнинг бадиий образлари, куй оханглари, шеърий тасаввурларга таянади. Айнан бадиий, тасаввурли таркиб, тартиблилик ва богликлик халкнинг узлигини, турли туманлиги ва узаро алокадорлигини, драматик тукнашувлар ва гармониясини бирма бир чукур ва мукаммал очиб беради.

Мусикий фольклорнинг асосий хусусиятларидан бири шуки, у энг аввало узи мансуб булган халкнинг киёфасини акс эттиради ва энг мухими тарихий конкретликка эга булади. Халк маданиятининг тарихий конкрет шакли сифатида мусикий фольклор узгаришсиз колмайди, балки халк билан бирга ривожланишда, узгаришда давом этади, янги ижтимоий хаётни акс эттирган холда халкнинг энг кийматли жихатларини узида акс эттиради. Шунинг учун хам мусикий фольклор хамиша оригинал ва замонавий булиб колаверади. Айнан мана шу жихати туфайли у узининг тарбиявий вазифасини саклаб колган.

Узбек санъатшунослигида кадимги фольклор намуналарини излаб топиш, уларни кайта тиклаш, туплаш каби амалий ишлар куплаб бажарилади ва бу яхши йулга куйилган. Узбек олимларининг бир канча экспедициялари натижасида канчадан канча унутилаёзган ёки унутилган мусикий фольклор намуналари топилиб, халкка кайтариб берилди. Бу изланишлар натижалари албатта тахсинга сазовор. Зеро, мусикий фольклор узининг багрида халкимизнинг чукур тарихини, анъаналари, урф одатларини, кадриятларини, ота боболаримизнинг дарду кечинмалари, дунёкарашларини, хаёти, кечмишини сакламокда. Зеро, бу олам яралибдики, инсон яралибдики, мусика хамиша унга ошно булиб келган.

Тадкикотчи олимларимиз мусикий фольклорнинг мазмунини очиб берувчи бир канча узига хос хусусиятлари ва белгиларини ажратганлар. Унинг дастлабки белгиларидан бири бу унинг хам маънавий, хам амалий вазифасини амалга ошира олувчи бифункционаллигидир. Мисол тарикасида болани хам тинчлантириш, хам ухлатиш учун айтиладиган "Алла"ларни келтиришимиз мумкин. "Алла"га юксак бахо бериб эътироф этган комусий олим Абу Али ибн Синонинг "Алла"га оид мулохазалари жанрнинг келиб чикишини белгилашда гоят кимматлидир: "Болани мижозини кучайтирмок учун унга икки нарсани кулламок керак. Бири болани секин-секин тебратиш, иккинчиси, уни ухлатиш учун одат булиб колган мусика ва аллалашдир. Шу иккисини кабул килиш микдорига караб, боланинг танаси билан бадан тарбиясига ва рухи билан мусикага булган истеъдоди хосил килинади".4 Мана шу фикрларнинг узиёк

4 .Ф.Абдурахмонова. "Алла" - фольклор жанри сифатида .УзДСМИ хабарлари — 2018/2(6) П^тта^^Ш 719

алларнинг бир вактнинг узида бир нечта вазифаларни бажаришини курсатиб беради.

Яна мехнат кушиклари, маросим кушикларини хам келтиришимиз мумкин. Маросим кушиклари миллий анъаналар, урф одатлар билан чамбарчас богликдир. Миллий анъаналар эса тарихий-ижгимоий хусусият булиб, улар муайян миллатнинг тарихий тараккиёт жараёнида авлоддан авлодга утиб келган, ишлаб чикариш, тирикчилик, маданият, маишат, хулк атвор ва бошкаларда узига хосликка эга булиб, расм-русум ва одатга айланган муносабатлардир. Миллий анъаналар тарихий тараккиёт давомида мазмунан, шаклан узгариб, ривожланиб, бойиб боради.5

Мусикий фольклорнинг яна бир хусусияти унинг ёзма эмаслигидир. У санъатшуносликда огзаки санъат сифатида эътироф этилади, чунки у жонли ижрода, огиздан огизга утиб бугунги кунга кадар етиб келган ва бу анъана бугунги кунда хам халк орасида давом этмокда. Халк огзаки ижоди намунаси бор-йуги огзаки ижро этилгани учунгина эмас, балки огзаки узлаштирилиб, огзаки ижро этилиб, огзаки тарзда мерос колдирилиши, бошкача айтганда, хар галги ижро жараёнида кайта яралиши билан фаркланиб туради.6 Халк кушикларининг муаллифлари асосан номаълум булади, аммо бу уларнинг уз узидан юзага келганини билдирмайди. Халк кушиклари доим кимдир томонидан ижод килинган булади, аммо муаллиф номаълумлигича колади. Оддий дехкон ёки богбон узининг туйгулрини, хиссиётларини, уй хаёллари ва орзуларини кушик оркали ошкор килган булади. Бу кушик эса узок асрлар давомида отадан болага, онадан кизга утиб яшайверади.

Мусикий фольклорнинг яна бир мухим хусусиятларидан бири полиэлементлилик ёки синкретизм саналади ва у бадиий - мажозий элементларнинг бирлашуви, булинмаганлиги сифатида тавсифланади. Халк мусикаси таркибан ва табиатан синкретик санъатдир. Бунда суз, куй ва уйин (ракс ва умуман маълум харакат) унсурларининг узаро "коришиб" келиши англашилади. Чунки мусикий фольклор намуналари келиб чикиш манбаъларига кура халк хаёти билан боглик турли куринишларда, хусусан, мехнат жараёни, оилавий маросим ва урф одатлар, сайил ва бошка оммавий байрам тантаналарида карор топган ва ижро этиб келинган. Шунингдек, халк огзаки мусика ижоди доимо суз, куй ва ижро бирлигида намоён булади, яъни унда суз куйланади, куй эса суз оркали муайян ифода тусини олади. Демак, суз ва куй воситалари огзаки равишда ижро этилиши билан бир бирига бевосита пайвастадир.7

5 Р.Абдуллаев. "Марказий Осиё халклари маросим мусикаси хакида", "Санъатшунослик масалалари" илмий маколалар туплами, Тошкент 1998.

6 Ж.Эшонкул "Фольклор - миллатнинг бокий тарихи" https://saviya.uz/hayot/suhbat/folklor-millatning-boqiy-tarixi/

7 О.Иброхимов "Узбек халк мусика ижоди" методик тавсиялар 1-кисм. Тошкент 1994. 10-бет

ГГлЦ^^Ш! 720 http://oac.dsmi-qf.uz

Купчилик фольклор асарлар полиэлемент саналади. Масалан, халк кушикларида суз ва мусика элементлари ёки халк раксларида хореграфик ва мусикий элементлар синтези намоён булади. Синкретизмнинг яна бир мисоли сифатида фольклорнинг деярли барча бадиий - мажозий элементларни узида жамлаган мусикий достонларни келтириш мумкин. «Синкретик» сузи юнонча бирлашган; кисм, булакларга ажралган маъносини беради . Достон хакида гап борганда, синкретик сузи бу жанрдаги асарларда суз, мусика, хонандалик, хофизлик, бадиий укиш, нотиклик, актёрлик санъатларининг уйгун намоён булишини изохлайди. Х,акдкатан хам, Бола бахши (Курбонназар Абдуллаев), Чори бахши Хужамбердиев, Шомурод бахши Тогаев, Каххор бахши Кодир бахши угли Рахимов ижроларини бевосита куриш ва эшитиш жараёнида юкорида кайд этилган санъатларнинг тулик гузалликда уйгунлашувини, кушимча равишда бу ижрочи ва ижодкорларда бадиха санъати махорати тулик намоён булганини курганмиз.8

Вариантлилик мусикий фольклорнинг фаркли жихатларидан биридир. Бу жихат яна вариативлик ёки импровизацияга мойиллик деб хам айтилади. Машхур фольклоршунос олим И.И.Земцовский вариативликни "фольклорнинг танаси ва рухи" деб таърифлаган9. Зеро фольклор асарининг мусикаси ва сузлари хар бир кейинги ижрочи учун очиклигича колади. Вариативлик халк кушигининг оханг ва усул жихатидан турли туманлиги, ижро этувчи овозларнинг сони (якка овоздан чегараланмаган микдордаги овозлар), куплетлар сони, ижро услубининг турли туманлиги каби жихатларни намоён булади.

О.Иброхимовнинг "Узбек халк мусика ижоди" номли укув кулланмасининг 1-кисмида мусикий фольклорнинг вариантлилик конунияти хакида кимматли фикрларни келтирганлар: "...унинг намуналари эса дастлаб истеъдодли шахслар томонидан якка ёки жамоа иштирокида яратилиб, сунгра эл орасида огиздан огизга утиб оммалашади. Шу аснода асрлар давомида шаклланган халк кушик-куйлари авлоддан авлодга огзаки равишда мерос колиб, бизга кадар ижтимоий онг хотирасида сакланиб келинди. Аммо табиийки, бу жараёнда халк ижоди намунаналари маълум узгаришларга хам учраган. Зеро, "огзаки узатиш" да иштирок этган халк вакиллари уз кобилиятига яраша уларга сайкал берган /ёки уз ижровий имкониятларига мослаштирган/ ва шу тарика мусикий фольклорнинг "рандаланган" хилма хил куринишлари юзага келган. Бундай узгаришлар пировардида баъзан янги

8 http://turizm.kasaba.uz/uz/uzbek_legends_and_mythes/uzbek_national_heroic_epic_tale_yooip

9 Земцовский И. И. Введение в вероятностный мир фольклора: (К проблеме этномузыковедческой методологии) // Методы изучения фольклора. Ленинград, 1983.

сифатларга хам эришилган. Мусикий фольклорга хос булган бу каби узгаришлар бекарорлик (вариантлилик) конуниятини касб этади."10

Халк кушикларидаги вариантлилик масаласида хилма-хил карашлар мавжуд. Фольклоршунос олим Б.Саримсоковнинг эътироф этишича, узбек халк мехнат кушикларининг тадкикотчиларидан бири К.Очилов бу масалада икки вокеани мехнат кушикларининг принцип жихатдан вужудга келиши билан кейинчалик уларнинг кенг вариантлашуви, бу вариантларнинг эса аксарият холларда мустакил асар даражасига келиб колиш масаласини бир-бирига кориштириб юборади: «Хуллас, вариантларнинг турли-туманлиги, бир вактлар баъзи фольклористлар айтганидек, кандайдир ибтидоий текстнинг форма ва мазмун жихатидан мукаммаллашиш жараёни эмас, балки муайян инсон тафаккури ва бадиий кувватининг анъанавий услуб, формаларда маълум шароитдаги конкрет куринишидир».11

Фольклоршунос Эргаш Очилов эса айнан бир хил кушикларнинг турли вариантлари мавжудлигини эътироф этади.12 Кушиклардаги вариантлилик масаласига якиндан ёндошадиган булсак, уларнинг номи бир эмас, хатто айтилиш оханги, мисраларидаги айрим бандлар хам бир хил.

Халк ижоди бу чинакам маънодаги доимий узгариш, доимий харакатдаги санъатдир. Яъни, халк ижоди намуналари хар галги ижрода анъаналарнинг давомийлигини саклаган холда муттасил янгиланиб, узгариб, мукаммаллашиб бораверади. Шунинг учун хам халк ижоди намуналари куплаб вариантлиликка эга. Ана шу вариантлилик халк огзаки ижодининг узига хослигини таъминлаб берувчи энг мухим жихатлардан биридир. Биз бугун миллий кадриятларимизни, анъаналаримизни халк огзаки ижодисиз тасаввур эта олмаймиз. Фольклор миллий анъаналаримизнинг узагини ташкил этади. Бу анъана ва кадриятлар биринчи навбатда огзаки ижодда куйланиб, улугланиб келинган.

Вариантлилик хамиша фольклорнинг яна бир жихати саналмиш анъанавийлик билан узвий боглик булади. Ушбу жихат халкимизнинг анъанавий байрамларида, маросимларда урф одатлар билан боглик равишда ижро этиладиган мусикий фольклор асарларда намоён булади.

Умуман олганда узбек мусикий фольклори жуда бой ва кадимий булиб, уни илмий жихатдан чукур урганиш, изланиш бугунги даврнинг долзарб масалаларидан биридир.

10 О.Иброхимов "Узбек халк мусика ижоди" методик тавсиялар 1-кисм. Тошкент 1994. 9-бет

11 Очилов К. Мехнат кушикларининг яратилиши ва вариантлашуви. // Узбек тили ва адабиёти, 1971, 6-сон, 20-бет.

12 Э.Очилов "Шода-шода марварид", "Шарк" нашриёти., Т., 2006, 12-бет.

Фойдаланилган адабиётлар

1. О.Иброхимов "Узбек халк мусика ижоди" методик тавсиялар 1-кисм. Тошкент 1994.

2. Р.Абдуллаев. "Марказий Осиё халклари маросим мусикаси хакида", "Санъатшунослик масалалари" илмий маколалар туплами, Тошкент 1998.

3. Ф.Абдурахмонова. "Алла" - фольклор жанри сифатида. УзДСМИ хабарлари — 2018/2(6)

4. Э.Очилов "Шода-шода марварид" Т., 2006

5. Очилов К. Мехнат кушикларининг яратилиши ва вариантлашуви. // Узбек тили ва адабиёти, 1971, 6-сон.

6. Каган М.С. "Введение в историю мировой культуры", Метрополис, Санкт - Петербург 2003.

7. Усова. А. П. Знакомство с народным творчеством. — Москва,1998.

8. Феруза Аскар "Мусика ва инсон маънавияти" Тошкент, 2000.

9. Ж.Эшонкул "Фольклор - миллатнинг бокий тарихи" https://saviya.uz/hayot/suhbat/folklor-millatning-boqiy-tarixi/

10. Земцовский И. И. Введение в вероятностный мир фольклора: (К проблеме этномузыковедческой методологии) // Методы изучения фольклора. Ленинград,1983.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.