Научная статья на тему 'ЁШЛАР АХЛОҚИЙ МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ТАРИХИЙ-ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАР РИВОЖИ'

ЁШЛАР АХЛОҚИЙ МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ТАРИХИЙ-ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАР РИВОЖИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
103
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ахлоқий маданият / одоб-ахлоқ / ахлоқ / этикет / тарбия. / Этическая культура / манеры / нравственность / этикет / воспитание.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Сирожиддинов, Ҳотам

Ахлоқий маданият” инсоният маданий оламининг муҳим ва ажралмас қисми сифатида эстетик, бадиий, сиёсий, диний, экологик, педагогик маданияти билан мустаҳкам алоқада ривожланиб келди. Ахлоқни ёшлар хулқ-атворининг маънавий шарти сифатида тушуниш ўтмиш ва ҳозирги даврдаги барча мутафаккирларга хосдир. Файласуф-олимлар ахлоқий маданиятнинг ёшлар муносабатларини яхшилашини алоҳида таъкидлайдилар. Мазкур мақола бугунги кунда муҳим ва қизиқарли бўлган муаммо – ахлоқий маданиятнинг моҳияти, ўзига хос хусусиятлари ҳамда уни ривожлантиришнинг тарихий-фалсафий қарашлар ривожига бағишланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РАЗВИТИЕ ИСТОРИКО-ФИЛОСОФСКИХ ВЗГЛЯДОВ НА РАЗВИТИЕ НРАВСТВЕННОЙ КУЛЬТУРЫ МОЛОДЕЖИ

“Нравственная культура” как важная и неотъемлемая часть культурного мира человечества развивалась в тесной связи с эстетической, художественной, политической, религиозной, экологической, педагогической культурой. Понимание морали как духовного условия поведения молодежи характерно для всех мыслителей прошлого и настоящего. Ученые-философы особо подчеркивают, что нравственная культура улучшает межличностные отношения молодежи. Данная статья посвящена актуальной и интересной на сегодняшний день проблеме – сущности, особенностям нравственной культуры и развитию историко-философских взглядов на ее развитие.

Текст научной работы на тему «ЁШЛАР АХЛОҚИЙ МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ТАРИХИЙ-ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАР РИВОЖИ»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1/2), Jan., 2023

ЁШЛАР АХЛОЦИЙ МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ТАРИХИЙ-ФАЛСАФИЙ ЦАРАШЛАР РИВОЖИ

"Ахлоций маданият" инсоният маданий оламининг мууим ва ажралмас цисми сифатида эстетик, бадиий, сиёсий, диний, экологик, педагогик маданияти билан мустаукам алоцада ривожланиб келди. Ахлоцни ёшлар хулц-атворининг маънавий шарти сифатида тушуниш утмиш ва уозирги даврдаги барча мутафаккирларга хосдир. Файласуф-олимлар ахлоций маданиятнинг ёшлар муносабатларини яхшилашини алоуида таъкидлайдилар. Мазкур мацола бугунги кунда мууим ва цизицарли булган муаммо - ахлоций маданиятнинг моуияти, узига хос хусусиятлари уамда уни ривожлантиришнинг тарихий-фалсафий царашлар ривожига багишланган.

Калит сузлар: Ахлоций маданият, одоб-ахлоц, ахлоц, этикет, тарбия.

"Нравственная культура" как важная и неотъемлемая часть культурного мира человечества развивалась в тесной связи с эстетической, художественной, политической, религиозной, экологической, педагогической культурой. Понимание морали как духовного условия поведения молодежи характерно для всех мыслителей прошлого и настоящего. Ученые-философы особо подчеркивают, что нравственная культура улучшает межличностные отношения молодежи. Данная статья посвящена актуальной и интересной на сегодняшний день проблеме - сущности, особенностям нравственной культуры и развитию историко-философских взглядов на ее развитие.

Ключевые слова. Этическая культура, манеры, нравственность, этикет, воспитание.

"Ахлокий маданият" инсоният маданий оламининг мухим ва ажралмас кисми сифатида эстетик, бадиий, сиёсий, диний, экологик, педагогик маданияти билан мустахкам алокада ривожланиб келди. Аммо постиндустриал жамиятда шахс индивидуаллигининг ошиб бориши ва натижада, анъанавий урф-одатларнинг ижтимоий хаётдаги ахамиятининг пасайиб бориши ёшлар ахлокий

Х,отам Сирожиддинов

Алишер Навоий номидаги узбек тили ва адабиёти университети Ижтимоий-гуманитар фанлар кафедраси катта укитувчиси, E-mail: hotamsir@mail .ru

АННОТАЦИЯ

АННОТAЦИЯ

КИРИШ

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1/2), Jan., 2023

маданиятига алохида эътибор каратилишини хамда бу борада илмий, максадли тадкикотлар олиб бориш заруратини янада кучайтиради. Бунда ёшлар хулк-атворидаги деградatsiон холатларни аниклашни, хатти-харакатларига сабаб булувчи анъанавий ва замонавий идеалларни тахлил килишни ва уз навбатида Янги Узбекистонда ёшларни ахлокий тарбиялаш самарадорлигини оширишни такозо этади.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Ёшлар ахлокий маданиятини урганиш зарурати ушбу концепциялар мохияти, узига хослиги ва мазмунини чукуррок англашни келтириб чикаради. Бу сохада икки йуналишни ажратиб курсатиш мумкин. Баъзи тадкикотчилар ахлокий маданиятни - маданиятнинг бир тури сифатида курсатиб, купрок ахлок мохиятига этибор каратишни таъкидлайдилар. Ушбу ёндашув тадкикотчилари маданиятни бутун холда, ахлокий маданиятни унинг бир кисми деб изохлайдилар. "Ахлокий маданият - деб ёзади Н.К. Эйнгорн, - бу маданиятнинг узига хос тури булиб, асосий хусусиятларини ифодалайди"[6]. Шу билан бирга ахлокий маданиятни - маданиятнинг мухим таркибий кисми (Л.М.Архангелский), маънавий маданиятнинг элементи (Н.П.Соколова), жамият маданиятининг энг мухим жихати (А.И.Титаренко) деб хам изохлайдилар.

Маданиятшунослик буйича баъзи етакчи мутахассислар ахлокий маданиятни табиатдан алохида, ривожланиш хусусиятига эга, ижтимоий ахамияти юкори булган маънавий кадриятлар тизими деб таърифладилар. Ахлокий маданият шахс фаолиятининг махсули булиб, инсоният жамиятининг саклаб колиш, купайиш ва тараккиётида мухим омил хисобланади. Шунингдек, ижтимоий гурухлар ва инсонларнинг узини-узи англашга олиб келади. "Маданият" шахслараро мулокотни баркарорлаштириш вазифасини бажариб, ахлокий маданият мохиятини ташкил килади. Литвалик тадкикодчи В.Стоикуснинг фикрича, ахлокий маданият инсон эмпирик киёфасини куришга ёрдам беради [5].

Мазкур йуналиш тарафдорлари ахлокий маданиятнинг узига хос хусусиятларини, маданиятнинг бошка (бадиий, сиёсий, хукукий, педагогик, экологик) турларидан фаркли томонларини курсатишга харакат килдилар. Шунингдек, ёшлар ахлокий онгини ривожлантиришдаги функциялари: йуналтирувчи, тартибга солувчи, тарбиявий (Л.М.Архангелский, Ю.В.Согомонов, А.И.Титаренко), ёшлар аксиологик дунёкарашини шакллантириш (В.ЖЯмаитис), ёшлар фаолиятини тартиблаштириш (М.С.Каган)ни таъкидлаб утдилар.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1/2), Jan., 2023

Иккинчи ёндашувда ёшлар ахлокий маданиятини шакллантиришнинг социологик томонига эътибор каратади. Унга кура ёшлар хулк-атворида ахлок, маданият билан бирга ижтимоий таъсирлар ва имитatsiя хам мухим урин тутади. Ушбу икки ёндашувлар бир-бирини инкор килмайди, балки уни тулдиради. Иккинчи ёндашувга кура ахлокий маданият "ёшларнинг хар томонлама ривожланишига купрок хисса кушадиган фаолият турларини тартибга солиб,"[4] ахлокий муносабатга киришувчи "субъект (бола, шахс, гурух, жамоа)ларнинг узаро таъсирларини тартибга солади."[5] Бундан ташкари ёшлар ахлокий маданиятини ривожлантиришда "ижтимоий гурухлар ва шахсларнинг анъанавий жихатдан шаклланган муносабатларини ворисийлик асосида урганиш,"[7] "узини-узи тарбиялаш,"[8] "халкнинг кундалик ахлокий фаолиятини кузатиш,"[9] "маънавий фаолият ва ахлокий амалиётдаги ёндашувларни амалга ошириш куникмаларини эгаллаш"[10] мухим.

Ёшлар ахлокий маданиятини ривожлантириш доимо жамият ва бошкарув идоралари диккат марказида булиб келган. Х,ар бир давр олимлари хам бунга алохида этибор каратганлар. Сунгги йилларда маданият феноменига, маданий ривожланиш, маданий узгаришларга фан ва мутахассисларнинг кизикишлари ортиб бормокда. Жахонда ушбу феноменни урганишга булган ёндашувларнинг хилма-хиллигига карамай инсоният тафаккурида яхлит бир тушунча шакллангани йук. Унинг купдан-куп таърифларини (500 га якин!) урганиб чикиб, таккослаш натижасида биз тадкикотимизга энг муносиби маданиятнинг "инсоннинг асосий мослашиш механизми"[11] дир деганига тухталдик.

Ёшларнинг ижтимоий меъёрларга мувофик ахлокий маданиятини ривожлантиришнинг ретроспектив жихатдан тазар ташласак, ушбу масала бутун инсоният тарихига хосдир. Мазкур концепциянинг бир катор хусусиятларини жахон фалсафасига маълум бошка тушунчалар мохиятида кузатиш мумкин. Ёшлар хулк-атвори ва ахлокий маданиятини ривожлантириш борасидаги фикрлар дастлаб жахон фалсафасининг "дхарма", "чжен" каби илк мактабларида уз аксини топган булиб, инсоннинг бошкаларни ва табиатни химоя килиш фаолиятиги боглик. Кадимги Х,инд фалсафасидаги "дхарма" концептини ("Упанишад", айникса "Ману конунлари"да тулик таърифланган) В.Г.Иванов "индивидуал ахлокий конун"[12] деб изохлайди.

Хитой фалсафасига мансуб "чжен" концептига эътибор каратадиган булсак, унда нафакат инсоннинг маънавий-ахлокий олами тасвирланади, балки бошка одамлар билан ахлокий алокаларини конкретлаштиради. "Чжен" таълимотининг ахлокий нормаларига берган таърифида Ф.С.Биков - мазкур таълимотда инсониятнинг бурч хисси, маълум хулк-атвор нормаларини

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1/2), Jan., 2023

бажариш хисси, ота ва угил, адолатли хукмдор ва фукаролар, эр билан хотин, катталар ва кичиклар, дусту-биродарлар, мехмон ва мезбон уртасидаги узаро муносабатлар уз аксини топган.[13] Бу ахлокий муносабатларда шундайлари борки, койил колмай илож йук. Масалан, угил ота-онаси олдида турган бешта вазифани бажариши шарт эди:

- хар доим ота-онани тула хурмат килиш;

- уларга энг суюкли таомни келтириш;

- улар бетоб булиб колганларида чукур кайгуриш;

- улар вафот этганларида юрак-юракдан ачиниш;

- улар хотирасига тантанали равишда курбонликлар килиш.

Марказий Осиё кадимги халкдарида хам ёшлар ахлокий тарбияси ва оилавий муносабатларига алохида эътибор каратилган. Аждодларимиз эътикод килган зардуштийлик динининг мукаддас китоби Авестода оила мустахкамлиги, соглом турмуш тарзига доимо риоя килиш, халол, покиза, нуксонсиз фарзандларни дунёга келтириб, уларни маънавий, жисмоний, эстетик, рухий, хукукий, экологик, ахлокий томондан баркамол килиб тарбиялаш, улгайтиришни биринчи уринга куйишган. Х,ар бир эркак ва аёл никохдан утиб, оила куриши лозим хисобланган. Инсоннинг ахлокий бурчи оиласида тинчлик, саодатли ва хушчакчак мухитни яратиб, нафси халол, мехнаткаш, билимли, аклли, ахлокли, укимишли, такводор зурриёд ато килишни илтижо килиб Яздондан сурашдир.

Зардуштийлик таълимотига кура, ушбу динга эътикод килувчи хар бир инсон умри давомида "эзгу уй, эзгу суз, эзгу иш" каби ахлокий меъёрларга риоя килиши ва бу меъёрларни фарзандларининг эътикодига айлантирмоги лозим. Шундаги унинг рухи ва калби мунавварлашади. Авестошунос олимлардан бири А.О.Маковельскийнинг ёзишича, "эзгу фикр" - ниятнинг яхшилиги, илохий конун рухидаги уз якинларига нисбатан яхшилик килиш, зарур булганида уларга мадад беришга тайёр туриш, кишилар бахт-саодати учун ёвузликка карши курашга хозирлик куриш рухидаги уй-фикрлар, барча билан тинч ва тотув яшашга интилиш ва шу кабилардир. Инсон бошкаларга нисбатан бахиллик килмаслиги лозим. Эзгу фикрлар эгаси жахолатга тушмайди, чунки жахолатда киши эзгу ниятларини йукотади, бурч ва адолатни унутади, уйламай иш килади..."[14].

^ар бир инсоннинг вафотидан сунг унинг килган яхши ва ёмон амоллари, эзгулик ва ёвузлик томонида булиб, уйлаган фикрлари хакикат илохи Рошну томонидан адолат тарозисида улчаб курилади. Агарки, инсон умри давомида эзгулик томонида булиб, килган яхшиликлари куп булса унинг рухи юкорига,

o

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1/2), Jan., 2023

^aHHaTra öopagu, arap, öyHHHr TecKapucu SyguS MapxyMHHHr ëBy3 KugMumgapu Kyn Sygca ®:axaHHaMra Tymuö, aöagufi fiyKguKKa afigaHagu. 3tTu6op KapaTaguraH öygcaK, ABecTO khtoSh "^mt" SyguMUHUHr ynuHHH öoöuga ënrohhhhhk KopagaHagu Ba $ap3aHggap Tapöuacuga OTa-OHanapHHHr öyHra axaMuaTgu SygumgapH guHufi-^agca^ufi ^HxaTgaH TapFuö KuguHagu. "TaHrpu MuTpaHH öu3 ygyFgafiMH3. YHra xen khm ënroH rapupogMafigu: Ha yfiga - ouga öomguFH, Ha ypyF OKCOKOHH, Ha Kaöuga fiygSomnucH Ba Ha MaMgaKaT capgopu. Arap yfi эгacн, ypyF OKCOKOHH, Kaöuga öomguFH Ba MaMgaKaT capgopu ënFOHHH öygca, Fa3a6naHraH MuTpa ougaHH, ypyFHH, KaöugaHH, MaMgaKarnu Ba ygapHHHr SomguKgapuHH öaTaMOM fiyK Kugagu."

3apgymTHfiguK guHH axgoKUfi Kougagapu xagKUMH3 KOH-KOHura cuHruö, y3ÖeK xagKU MeHTaguTeTuga MyxuM ypuH TyTagu. AxgoKUfi MagaHuaTHHHr TapKHÖHH KHCMH öygraH MyoMaga ogoöuHH ëmgap MatHaBufi gyHëKapamura cuHrgupum öyryHru KyHga xap KanoHrugaH xaM MyxuMpoK axaMuaT Kacö этмoкga. ABecToga HHcoHgapHUHr MyoMaga ogoöu, y3apo xypMaT, öepugraH BatgaHHHr ôa^apugumu, afiTugraH cy3HHHr ycTugaH HHKum, эpкaкнннг ga$3ugaH KafiTumu, yHHHr yguMgaH xaM oFuppoK экaнgнгн, oMoHaTra xuëHaT KugMacguK, MyHocaöaTra KupurnraHga KaMTapguK cuHrapu эзгy-axgoкнfi $a3ugaraap ygyFgaHagu. MHcoHHHHr unraH KacaMUHH 6y3u6, oMoHaTra xuëHaT Kugumu ryHox xucoSgaHHÖ, ®;a3ora TopTugumu 3apgymTufiguK TatguMoTHHHHr axgoKUfi acocu xucoögaHagu. "KuMga-KHM Kap3HH y3 эгacнгa KafiTapMaca, yHHHr 6y aMagu yma oMoHaTHH yFupgaraH öugaH öapoöap öygagu. Kap3 ograH khmh oMoHarnu yfiuga caKgaca, xap KyH Ba xap TyH yHra Kyg ypca Ba y3HHHKH, geö ryMoH Kugca, yHHHr 6y aMagu oMoHaTHH hkkhhhh MapTa yFupgaraH öugaH öapoöapgup."

3apgymT öofigap ynyH xaM, KaMÖaFaggap ynyH xaM öapoöap öygraH axgoKUfi TaMofiug Ba aKugagapHH aparnö, y3 oggura THH^guKnapBap Ba agogarau KoHyHgap, TapTuö-Kouganap Kapop TonraH, öapnara öupgafi MyHocuö öygraH ^apoBoH xaëT öepufflHH ogufi MaKcag Kuguö Kyagu. Y 3apgymTufiguK guHura эtтнкog KH^raH y3 H3gornnapura gyHë xanoBaTnapugaH, na33aT Ba Kafi^y ca^onapugaH bo3 KenurnHH, puë3aT neKHÔ amamHH TaBcua этмafigн, aKcuHna, mogy-xyppaMnuK öunaH, yfiHaö-Kynuö, KyHrun ohhö arnarn no3HMnurHHH yKTupagu.

3apgymTHfinuKHHHr axnoKufi Kouganapuga KumunapHHHr ^apgufi (uHguBugyan) Ba u^THMoufi xyKyKgapu, myHHHrgeK, ogaMnapHHHr ^aMuaTgaru ÔHp-ÔHpnapura HucöaTaH TyTraH ypuHnapu, xy^K Ba ogoö, ^HHoaT Ba ^a3o, öagaHHH Ba pyxHH HHHHKTHpHffl, KumuHHHr y3HHu xap xun HonoKnuKnapgaH acparnu, ënFoH Batga öepraH ogaMHH ®;a3onam, con Ba TupHoKgapHH KanoH onum Ba ynapHH To3a caKgarn, cyBHHHr mH^oSaxmnuru, naKanoKHH napBapumnam,

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1/2), Jan., 2023

Ахурамазданинг одамларни турли бало-казолардан асраши ва шунга ухшаш куп масалалар муфассал баён этилади.

"Авесто"да юкорида келтирилган далиллар шуни курсатадики, кадимги аждодларимиз болаларнинг факат бенуксон тугилишига ва чакалоклигидан жисмоний тарбиясига жиддий эътибор берибгина колмасдан шунингдек, уларнинг аклан етук булишига, яъни илмли булишига, хикмат урганишига, маънавий соф булишига, яхшилик ва эзгулик хислатларини эгаллашларига хам бевосита гамхурлик килишган. ^искаси, болаларда ахлокий, аклий, жисмоний, жинсий хислатларни, мехнатсеварлик, ишбилармонлик, ватанпарварлик, ростгуйлик, сахийлик фазилатларини тарбиялашга жиддий эътибор берилган

Зардуштийлик таълимотидаги касб этикасига мувофик хар бир табиб, жумладан, жаррох уз малакасини уч бор аник синовдан утказмай туриб, касални даволаш хукукига эга булмаганидек, муаллимлар хам шогирдларни назарий ва амалий жихатдан тайёрлашда хамиша ана шу тартибга риоя килганлар. Бундан ташкари, Гиппократнинг табиблар касамёди хакидаги фикридан бир неча аср бурун "Авесто"да табибларнинг махсус касамномаси келтирилган. Хдтто табобат рамзи - илон захар сочаётган идиш-жом тасвири хам илк бор "Авесто "да тасвирланган [16].

"Авесто"да мехнатнинг моддий ва маънавий томонларига катта эътибор берилибгина колмасдан, шуниндек, мекнат, асосан, шахсни ахлокий жихатдан баркамол килиб тарбиялаш негизи сифатида эътиборга олинган. Шунга кура, зардуштийлик динида, ахлокан саховатли булиши учун инсоннинг биринчи галда мехнат килиши, уз кули кучи билан неъмат яратиши зарурлиги талкин этилади. Бинобарин, ишёкмаслик - жамики иллат ва нуксонларнинг маконидир, деган кораловчи ибора тасодифий эмас"[17].

Демак, зардуштийлик таълимотига кура, факирларга мехрибонлик, инсонпарварлик, кишига иснод келтирадиган ишлардан - бировга хасад килишдан, угрилик, талончилик, узгалар молини узлаштиришдан, зинога берилишдан, бировнинг дилини огритишдан, берган сузининг устидан чикиш, лафзига содик колиш, савдо-сотик ва битимларга катьий амал килиш, карзни уз вактида тулаш, алдамчилик ва хиёнатдан холи булиш ва хоказо иллатлардан сакланиш лозимлиги уктирилган. Шунинндек, "Авесго"да иймонли ва диёнатли булиш, бунинг учун доимо тоза, пок юриш, ёвузликни коралаётган пайтда тананинг тоза булиши, шайтон-иблисларга карши харакат килиш, гунох килмаслик хакида гапирилади.

[15].

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1/2), Jan., 2023

Зардуштийлик ахлокий таълимотда кайд килинишича, оламдаги ёвузлик ва ёмонликлар одамларнинг имонсиз ва диёнатсизлигидан келиб чикади, уларни бартараф этиш - одамзоднинг истикболдаги вазифаси булиб, имонли ва диёнатли кишилар буларни бартараф этишда фаоллик курсатадилар.

"Авесто"да ёшлар ахлокий маданиятини ривожлантиришда, уларнинг соглом, бардам усишида атроф-мухитнинг покизалиги, жамоат жойлари ва эр-хотин хамда болаларнинг шахсий гигиенаси махсус кайд килинган. Жумладан, кишиларнинг рухан пок булиши билан бир каторда тана озодалигига эътибор беришлари, айникса, юз-кулларни ва бошни кунда бир неча марта ювиб туришлари, сочни тараш ва тишни тоза тутиш, тирнокларни тез-тез олиб туришлари, доим бадан тарбияси билан шугулланишларининг амалий мохиятига дахлдор мулохазалар юритилган ва фойдали маслахатлар берилган. "Хар бир зардуштий, - деб ёзади Фозила Сулаймонова, - кунига беш марта ювиниб, покланиб, Куёшни олкишлаб унга сигиниши шарт булган". "Авесто"даги Куёшга эътикод, уз навбатида, мукаддас оловга эхтиромни тугдирган. Шу боис, Куёш - покизалик, тириклик, олов эса тозалик, озодалик эканлиги хакидаги зардуштийлик фалсафасида теран мазмун, бетакрор ухшатиш, тенги йук хакикат мавжуд. "Авесто"да экоэтик тарбия масалаларига, яьни табиатни, ер, сув, дарахт, усимлик, жониворларни эъзозлашга, ерни ишлатиб, сугориб, бог-рог, экинзор килишга, чорвани, айникса, йилкичиликни ривожлантиришга, сувни мукаддас тутишга алохида эътибор берилган [18].

Демак, ёшлар ахлокий маданиятини ривожлантиришда "яхши инсон булиши нафакат адолатсизликка йул куймаслик, балки уни хохламасликдир"[19] тамойили асосида амалга ошириш лозим. Ахлокий маданият ижтимоий хаётда мажбурий муносабатлар ва таъбулар асосида яшашга олиб келади.

Ахлокни ёшлар хулк-атворининг маънавий шарти сифатида тушуниш утмиш ва хозирги даврдаги барча мутафаккирларга хосдир. Файласуф-олимлар ахлокий маданиятнинг ёшлар муносабатларини яхшилашини таъкидлайдилар. "Х,ар бир миллат ва элатнинг, деб ёзади П.А.Кропоткин, улар кай холатда ривожланиш боскичида булмасин, узига хос, мураккаб, катъий ахлок меъёрларига эга"[20] Демак, ижтимоий хаётда инсонларнинг хулк-атвор ва ахлокий муносабатларини тартибга соладиган махсус "кодекс"лар шаклланган. Кадимдан "биз" ва "бегоналар" уртасидаги хар кандай муносабатлар илк ахлокий одат - талион1да уз аксини топган. Бунда инсонлар уртасидаги узаро

1 Талион - ибтидоий даврнинг типик ижтимоий тартибга солиш механизми. Талион (лот. Talio, talionis, talis сузидан олинган "бир хил", - жиноятга тенг кучга эга жазо) - ахлок тарихининг ижтимоий онг ва адабиётда тенг жазо номи билан купрок маълум булган категория; Талионнинг асоси касос олишни рагбатлантириш эмас, балки уни ушлаб туришдир. У чекловчи, такщловчи тамойил сифатида юзага келган. Талион тартибга солишнинг тарихан биринчи

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1/2), Jan., 2023

ижтимоий адолатни йулга куйиш ва курсатилган хар бир яхшилик ва ёмонликка муносиб жавоб кайтариш. Талионнинг асосий мохияти шундаки, "хар кандай дустона харакат жавобсиз колмайди" [20].

Демак, ижтимоий тараккиёт эволюциясида ахлокнинг олтин коидалари шаклланди. Унда жамият кабул килган меъёрлар асосида яшаш, ахлокий огишлар ва иллатлардан холи турмуш тарзи таргиб килинади. Шундай килиб, "ахлокий маданият ёшларнинг харакатлари учун окилона, катъий чораларни белгилашга ёрдам берди."[21]

Бугунги кунда узбек халки маданий мероси ва санъати ёшлар хулк-атворидаги фазилатларни ривожлантириш учун маънавий асос булиб келмокда. Миллий кадриятлар асосида ёшлар мавзуси, унинг ахлокий тарбияси, такдири, ахлокий маданияти мухим урин эгаллайди. Бу тарбия натижасида ёшлар объектив вокеъликни уз такдири деб билади хамда жумардлик2, нафси ва эхтиёжларини чеклаш маданияти, сабр-токат, рахм-шафкат, сахийлик асосий хусусиятлари булиб шаклланади.

REFERENCES

1. Авесто: Яшт китоби./М. Исхоков таржимаси. — Т.: «Шарк», 2001 — 128 б.

2. Еремеев А. Ф. Первобытная культура: происхождение, особенности, структура: Курс лекций. В 2 ч. Ч. 2. Саранск: Изд-во Мордов. ун-та, 1997.

3. Кропоткин П.А. Этика. М.: Политиздат, 1991.— 496 с.

4. Согомонов К.В. Введение в анализ понятия нравственной культуры // Нравственная культура ... С. 19

5. Стоикус В. Специфика и типы нравственной культуры // Нравственная культура... С. 43-52

6. Эйнгорн Н.К. Исходные основания понятия «нравственная культура» // Вопросы нравственной культуры. С. 80.

7. Фрадлина Е. М Категория «нравственная культура общества» // Там же.

8. Иванов В. Г. Нравственная культура: человечность и гражданственность // Гам же. С. 72.

9. Кузмицкас Б. Содержание нравственной культурыобщества// Там же. С. 117.

10. Гринберг Л. Г. Нравственная культура личности и социальные нормы // Там же. С. 167-168.

синкретик турини узида мужассам этган. Талион ахлок тарихига кирди ва маданиятда чукур из колдирди. У адолатни тенглаштиришнинг тимсолидир, жамоалар уртасидаги муносабатларга адолатни тенглаштиришнинг принципини ташкил килади.

2 Жумард, жувонмард - Олийжаноб, мард, ботир, довюрак. Каранг: Узбек тилининг изохли лугати, 117-б.

С. 114.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(1/2), Jan., 2023

11. Козлова X, Н. Социально-историческая антропология. С. 15.

12. Иванов В. Г. История этики древнего мира. Л.: Изд-во Ленингр. ун-та, 1980. С. 31.

13. Быков Ф. С. Зарождение общественно-политической и философской мысли в Китае. М.: Наука, 1966. С. 149.

14. А.О.Маковельский. Авесто. Издательство АН Азербайджанской ССР. Баку, И960, с. 100.

15. Антология педагогической мысли Азербайджанской ССР. М., "Педагогика", 1989, с.44.

16. Хамиджон Хомидов. "Шохнома"нинг шухрати. Т., "Узбекистон", 1991, 94

17. Й.Жумабоев. Урта Осиё этикаси тарихи очерклари. Т.,"Узбекистон", 1980,

18. Ф Сулаймонова. Шарк ва гарб. Т., "Узбекистон" 1997, 26-6ет.

19. Материалисты Древней Греции. М.: Госполитиздат., 1955. С. 157.

20. Кропоткин П. А. Этика. С. 74.

21. Еремеев А. Ф. Первобытная культура: происхождение, особенности, структура: Курс лекций. В 2 ч. Ч. 2. Саранск: Изд-во Мордов. ун-та, 1997. С.

б.

30 б.

102.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.