Научная статья на тему 'ЁШ СУЗУВЧИЛАРНИ ЎРГАТИШНИНГ БОШЛАНҒИЧ БОСҚИЧИДА ТАНЛОВНИНГ НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ'

ЁШ СУЗУВЧИЛАРНИ ЎРГАТИШНИНГ БОШЛАНҒИЧ БОСҚИЧИДА ТАНЛОВНИНГ НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

CC BY
58
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сузиш / морфологик ва функционал кўрсаткичлар / спорт натижаси / тайёргарлик босқичлари / спорт танлови / юклама / узоқ муддатли машғулотлар. / плавание / морфофункциональные показатели / спортивный результат / подготовительные этапы / спортивный отбор / нагрузка / многолетняя тренировка.

Аннотация научной статьи по наукам о здоровье, автор научной работы — Менглиқулов Хайрулла Алиқулович

Спорт танлови муаммоси Ўзбекистон Республикаси жисмоний тарбия ва спортнинг асосий назарий ва амалий биотиббий муаммоларидан биридир. Спорт селекцияси назариясининг ривожланиши спорт ютуқлари даражасига ва умуман спорт фанининг ривожланишига таъсир қилади. Спорт фаолиятининг мақсади маълум бир шахс учун мумкин бўлган максимал спорт натижасига эришишдир. Юқори тоифали спортчиларни узоқ муддатли, мақсадли тайёрлаш ва тарбиялаш мураккаб жараён бўлиб, унинг сифати бир қатор омиллар билан белгиланади. Иқтидорли болалар ва ўсмирларни танлаб олиш, уларни спортга йўналтириш ана шундай омиллардан биридир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ОТБОРА ЮНЫХ ПЛОВЦОВ НА НАЧАЛЬНОМ ЭТАПЕ ОБУЧЕНИЯ

Проблема спортивной конкуренции является одной из основных теоретических и практических медико-биологических проблем физического воспитания и спорта в Республике Узбекистан. Развитие теории спортивного отбора влияет на уровень спортивных достижений и развитие спортивной науки в целом. Цель спортивной деятельности – достижение максимально возможного для данного человека спортивного результата. Многолетняя целенаправленная подготовка и воспитание спортсменов высокого класса – сложный процесс, качество которого определяется рядом факторов. Одним из таких факторов является отбор одаренных детей и подростков и направление их в большой спорт.

Текст научной работы на тему «ЁШ СУЗУВЧИЛАРНИ ЎРГАТИШНИНГ БОШЛАНҒИЧ БОСҚИЧИДА ТАНЛОВНИНГ НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ»

Менглик,улов Хайрулла Алик,улович,

Термиз давлат университети "Спорт бошк,аруви" кафедраси укитувчиси

ЁШ СУЗУВЧИЛАРНИ УРГАТИШНИНГ БОШЛАНГИЧ БОСКИЧИДА ТАНЛОВНИНГ НАЗАРИЙ ЖИЩЛАРИ

УУК: 37.013.32 DOI: 10.34920/SO/VOL_2022_ISSUE_8_8

МЕНГЛИКУЛОВ Х.А. ЁШ СУЗУВЧИЛАРНИ УРГАТИШНИНГ БОШЛАНГИЧ БОСКИЧИДА ТАНЛОВНИНГ НАЗАРИЙ ЖИЦАТЛАРИ

Спорт танлови муаммоси Узбекистон Республикаси жисмоний тарбия ва спортнинг асо-сий назарий ва амалий биотиббий муаммоларидан биридир. Спорт селекцияси назарияси-нинг ривожланиши спорт ютуклари даражасига ва умуман спорт фанининг ривожланишига таъсир килади. Спорт фаолиятининг максади маълум бир шахс учун мумкин булган максимал спорт натижасига эришишдир. Юкори тоифали спортчиларни узок муддатли, максадли тайёр-лаш ва тарбиялаш мураккаб жараён булиб, унинг сифати бир катор омиллар билан белгила-нади. Иктидорли болалар ва усмирларни танлаб олиш, уларни спортга йуналтириш ана шун-дай омиллардан биридир.

Таянч суз ва тушунчалар: сузиш, морфологик ва функционал курсаткичлар, спорт натижаси, тайёргарлик боскичлари, спорт танлови, юклама, узок муддатли машFулотлар.

МЕНГЛИКУЛОВ Х.А. ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ОТБОРА ЮНЫХ ПЛОВЦОВ НА НАЧАЛЬНОМ ЭТАПЕ ОБУЧЕНИЯ

Проблема спортивной конкуренции является одной из основных теоретических и практических медико-биологических проблем физического воспитания и спорта в Республике Узбекистан. Развитие теории спортивного отбора влияет на уровень спортивных достижений и развитие спортивной науки в целом. Цель спортивной деятельности - достижение максимально возможного для данного человека спортивного результата. Многолетняя целенаправленная подготовка и воспитание спортсменов высокого класса - сложный процесс, качество которого определяется рядом факторов. Одним из таких факторов является отбор одаренных детей и подростков и направление их в большой спорт.

Ключевые слова и понятия: плавание, морфофункциональные показатели, спортивный результат, подготовительные этапы, спортивный отбор, нагрузка, многолетняя тренировка.

MENGLIKULOV KH.A. THEORETICAL ASPECTS OF THE SELECTION OF YOUNG SWIMMERS AT THE INITIAL STAGE OF TRAINING

The problem of sports competition is one of the main theoretical and practical biomedical problems of physical education and sports in the Republic of Uzbekistan. The development of the theory of sports selection affects the level of sports achievements and the development of sports science in general. The goal of sports activity is to achieve the highest possible sports result for a given person. Long-term targeted training and education of high-class athletes is a complex process, the quality of which is determined by a number of factors. One of these factors is the selection of gifted children and adolescents and their direction in big sport.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 8 (117)

Key words and concepts: swimming, morphological and functional indicators, sports result, preparatory stages, sports selection, load, long-term training.

Кириш. Аксарият спорт турлари, жумла-дан сузиш буйича спорт ютукларининг усиши спортчиларнинг индивидуал имкониятларини янада чукуррок урганишни такозо этади1. Энг юкори ютуклар спортининг замонавий шаро-итида энг иктидорли, истикболли спортчи-ларни аниклаш алох,ида ах,амиятга эга, чунки рекорд ютуклар ушбу спорт турига хос булган энг макбул курсаткичларга эга булган спорт-чиларга хосдир (Вайцеховский С.М., Никитский Б.Н., Булгакова Н. Ж., Платонов В.Н.).

Бир томондан морфологик, функционал, психологик хусусиятлари билан ажралиб турадиган спортчилар турли фаолият шароит-ларига турлича мослашса, иккинчи томондан максадли фаолият энг иктидорли спортчи-ларни танлаш ва уларнинг узига хос морфо-функционал х,олатини шакллантиришга таъ-сир килади2.

Спорт танлови муаммоларини урганиш генетик жих,атдан аникланган бир катор мор-фофункционал курсаткичларни аниклашга олиб келди, бу эса спортчиларнинг узок муддатли машFулотларнинг маълум бир боскичида сузиш буйича келажакдаги нати-жаларини катта эх,тимоллик билан аниклаш имконини беради3.

Буларнинг барчаси шахсий ва давлат манфаатларига, иктисодий ва маънавий жих,атларга дахлдор масалага айланиб бора-ётган спорт танловининг долзарблиги ва зарурлигини таъкидлайди.

Адабиёт та^лили ва методология. Адаби-ётлар тах,лили шуни курсатадики, ёш сузувчи-ларнинг х,аракат кобилиятларини уз вактида аниклаш, маълум бир х,аракат фаолияти турига мойиллигини кура билиш нафакат танлаш ва спортга йуналтиришда мух,им роль

1 Булгакова Н.Ж., Попов О.И., Партыка Л.И. Плавание в 21 веке: прогнозы и перспективы // Теория и практика физической культуры: Тренер: Журнал в журнале. -2002. - № 4. 32 б.

2 Григорьева И.Д. Медико-биологические основы спортивного отбора // Матер. науч. конф. «Физическая культура и спорт XXI века». М., 2002. 215 б.

3 Менгликулов, Х. (2022). 14-15 ёшдаги сузувчи-ларда тезлик-куч сифатларини ривожлантириш услуби-ёти. Жамият ва инновациялар, 3(6/S), 85 б.

уйнайди, балки жисмоний тарбиянинг асосий вазифаларидан бири булиб х,ам х,исобланади4. Олимпиада сув спорт турларида спорт нати-жаларининг жадал ривожланиши шуни курсатадики, катта юкламаларни бажаришга х,ам х,ажми, х,ам интенсивлиги буйича мос-лашган энг иктидорли спортчилар чемпион булишади.

Болалар ва усмирлар спорт мактабларида, спорт йуналишидаги мактаб-интернатларда, олий спорт мах,орати мактабларида омма-вий жисмоний тарбия ва спортни ривож-лантиришга катта давлат маблаFлари сарфланмокда, бирок, оммавий спортда тиб-бий назоратнинг пастлиги, спортчиларни тайёрлашнинг кейинги боскичлари ному-каммаллиги ва спорт танловининг номукам-мал тизимлиги сабабли сузувчиларимизнинг жах,он ареналаридаги ютуклари сони жуда паст булиб колмокда.

Спорт танлови - бу муайян спорт турида юкори натижаларга эриша оладиган энг иктидорли болаларни ажратиб олиш жараё-нидир5.

Спортга йуналтирилганлик - спортчиларнинг мойиллиги ва кобилиятларини, уларнинг мах,оратини шакллантиришнинг индивидуал хусусиятларини урганиш асосида юкори спорт мах,оратига эришишнинг истикболли йуналишларини белгилашдир6.

Келажакда юкори натижаларни кура билиш маълум бир спорт тури доирасида тор спорт мутахассислигини танлаш (спринт ёки стайер) билан боFлик булиши мумкин, буларга:

- куп йиллик тайёргарликнинг индивидуал тузулмаси, юкламалар динамикасини ва ютукларнинг усиш суръатларини аниклаш;

- спортчининг спорт натижалари дара-жасига таъсир курсатиши мумкин булган тай-ёргарлик ва ракобат фаоллигининг етакчи омилларини аниклаш;

4 Григорьева И.Д. Медико-биологические основы спортивного отбора // Матер. науч. конф. «Физическая культура и спорт XXI века». М., 2002. 214 б.

5 Плавание: учеб. для вузов / Под ред. Н.Ж. Булгаковой. М.: Физкультура и спорт, 2001. 243 б.

6 Булгакова Н.Ж., Попов О.И., Партыка Л.И. Плавание в 21 веке: прогнозы и перспективы // Теория и практика физической культуры: Тренер: Журнал в журнале. - 2002. - № 4.34 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 8 (117)

- спортчи кобилиятининг ривожла-нишига салбий таъсир курсатадиган, унинг индивидуаллигига зиён етказадиган восита-лар, усуллар, юкламаларни аниклаш ва барта-раф этиш жараёнлари киради.

Спорт танлови профессионал танлов асо-сида вужудга келган ва х,озирги боскичда у билан параллел равишда ривожланмокда, у узок, ва куп боскичли хусусиятга эга ва бир мартали тадкикот эмасдир1.

Спорт танловининг учта асосий тури мав-жуд:

1. Спорт билан шуFулланишни хох,ловчи-ларни танлаш ва спортга йуналтириш;

2. Уларнинг тайёргарлигини ошириш максадида турли даражадаги терма жамоа-ларга киритиш учун саралаш;

3. Мусобакаларда иштирок этиш учун турли даражадаги терма жамоаларга саралаш.

Спортни танлаш ва йуналтириш спортни такомиллаштиришнинг маълум бир боскичида бир мартали х,одиса эмас, балки спортчининг бутун узок муддатли машFулотларини камраб оладиган деярли узлуксиз жараёндир. Бу ёш ривожланишининг алох,ида боскичида ёки узок муддатли машFулотларда кобилиятларни аниклашнинг мумкин эмаслиги, шунингдек, мойиллик шаклида намоён буладиган ва эри-шилган ирсий омиллар уртасидаги муносабат-ларнинг мураккаб табиати билан боFликдир2.

Танлаш ва йуналтириш жараёнида спортчи х,акида тулик маълумот олиш учун турли хил тадкикотлар кулланилади, буларга:

- соFлик х,олати ва жисмоний ривожла-ниш даражаси;

- тана хусусиятлари;

- биологик ривожланишнинг хусусият-лари;

- асаб тизимининг хоссалари;

- спортчи организмининг энг мух,им тизимларининг функционаллиги ва такомил-лаштириш истикболлари;

- х,аракат сифатларининг ривожла-ниш даражаси ва уларни такомиллаштириш истикболлари;

1 Менгликулов, Х. (2022). 14-15 ёшдаги сузувчи-ларда тезлик-куч сифатларини ривожлантириш услуби-ёти. Жамият ва инновациялар, 3(6^), 83 б.

2 Сузиш назарияси ва методикаси: дарслик / Х.А. Менгликулов. Термиз давлат университети НММ нашри-ёти: 2021 й. 114 б.

- спорт техникаси ва тактикасини узлаштириш, х,аракат куникмаларини ва техник-тактик схемаларни кайта куриш;

- укув ва ракобатбардош юкламаларни кутара олиш кобилияти, тикланиш жараёнла-рининг интенсив окими;

- мушакларнинг х,аракати ва фазо-вий вактни фарклашнинг психофизиологик кобилиятлари, вазиятни оператив идрок этиш ва туFри карорлар кабул килиш;

- мотивация, мех,натсеварлик, катъиятлилик, сафарбарлик тайёрлиги;

- ракобат тажрибаси, х,амкорлар ва ракибларга мослашиш кобилияти, х,акамликнинг узига хос хусусиятлари;

- асосий мусобакалар учун хос булган спорт мах,орати даражаси ва уни экстре-мал шароитларда амалга ошириш кобилияти кабилар киради.

Тадцицотнинг мацсади. Спортчиларнинг ёши ва жинси, ривожланиш конуниятлари, уларнинг морфологик, функционал, жисмо-ний ва психофизиологик ривожланиш жара-ёнларини инобатга олган х,олда ёш сузувчи-ларни танлаш ва йуналтириш.

Тадцицотнинг илмий янгилиги. Сузиш спорти билан шуFулланишнинг бошланFич даврида ёш сузувчиларнинг келажакдаги юкори натижаларга эришиши учун уларни селектив танлаб олишни йулга куйиш самара-дорлиги аникланди.

Тадцицотнинг объекти. Тадкикот ишлари Термиз шах,ридаги Болалар ва усмирлар спорт мактабига тегишли ёпик бассейн иншо-отида утказилди. Тадкикот жараёнига Термиз шах,ри умумтаълим мактабларининг 10-12 ёшдаги 43 нафар укувчилари (шулардан 18 таси киз) хох,ишлари инобатга олинган х,олда жалб этилди.

Тадцицот натижалари ва уларни му^окама цилиш. Спорт танловининг сама-радорлиги куп жих,атдан машFулот жараё-нининг сифатига боFлик ва бу куп жих,атдан барча ёшдаги болаларнинг морфологик ва функционал хусусиятларини, тананинг усиши ва ривожланишининг индивидуал хусусиятларини, сезгирлик даврларни х,исобга олиш даражасига боFлик булади. Бундан ташкари танлов бир ёки иккита, х,атто мух,им мезон-ларга эмас, балки болалар ва усмирларнинг индивидуал хусусиятларини объектив бах,олай

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 8 (117)

оладиган курсаткичларнинг бутун мажмуасига асосланиши керак.

Танлаш боскичлари спортчиларнинг ёши ва жинси ривожланиш конуниятлари, улар-нинг морфологик, функционал, жисмоний ва психофизиологик ривожланиш жараёнлари асосида белгиланади. Танлаш боскичларини таснифлаш мезони максадли булиши керак.

Танловни ташкил килиш буйича бошка нуктаи назарлар мавжуд. Шундай килиб, Х.А. Менгликулов1, Я.М.Абдуллаев2 танлов-нинг турт боскичини ажратиш максадга мувофиклиги х,акида фикр билдирадилар:

- болалар ва усмирларни дастлабки танлаш боскичи;

- танланган контингентнинг танланган спорт тури буйича муваффакиятли ихтисос-лашув талабларига мувофиклигини чукур тек-шириш боскичи;

- спортга йуналтирилганлик боскичи;

- усмирлар спорт мактаби, вилоятлар, мамлакатлар терма жамоаларига саралаш боскичи.

Д.Й.Турдимуродов3 танловни турли тана тизимларини камраб олувчи курсаткичлар тупламига асосланган, спортчиларнинг потенциал имкониятларини чукур синовдан утказишни талаб киладиган муаммо сифатида куриб чикиш керак деган хулосага келади.

Танлаш мезонларини ишлаб чикиш учун асос жисмоний тайёргарлик хусусиятлари-нинг ёш динамикасини, жисмоний ривожланиш ва восита кобилиятлари даража-сини комплекс урганиш булиши керак. Ушбу курсаткичларнинг ривожланиш даража-сини бах,олаш спортчиларнинг ёши ва спорт тажрибасига караб амалга оширилади. Шу билан бирга, узок муддатли спорт танлови-нинг биринчи ва иккинчи боскичларида асо-сий ролни генетик жих,атдан аникланган бел-гилар уйнайди, улар машFулотлар таъсирида

1 Сузиш назарияси ва методикаси: дарслик / Х.А. Менгликулов. Термиз давлат университети НММ нашри-ёти: 2021 й. 121 б.

2 Abdullayev Yashnarjon Mahkamovich. (2022). Technology of using outdoor games in the development of physical qualities of junior schoolchildren. Academicia Globe: Inderscience Research, 3(04), 517 б.

3 Турдимуродов, Д. (2022). Жисмоний тарбия дарси мактаб укувчиларида иродавий сифатларни ривож-лантирувчи восита сифатида. Жамият ва инновация-лар, 3(6/S), 78 б.

озгина узгарувчанлик билан тавсифланади. Кейинги боскичларда уларнинг роли пасаяди ва машFулотлар таъсирига боFлик булган техник, психологик ва функционал белгиларнинг киймати ошади.

Сузиш турли кучга эга булган циклик спорт туридир ва шароитлари билан бошка спорт турларидан сезиларли даражада фарк килади. Хозирги вактда сузиш буйича спорт ютукларининг замонавий даражаси сузув-чининг морфотипига катъий аник тала-блар куяди. Шу муносабат билан, келажак-даги сузувчининг жисмоний курсаткичлари (антропометрик ва функционал хусусиятлари) буйича салох,иятини кандай туFри бах,олаш ва келажакдаги натижаларни башорат килиш учун кандай объектив маълумотлардан фой-даланиш кераклиги х,акида савол туFилади.

Сузишда куйидаги антропометрик улчовлар кенг кулланилади, буларга тана узунлиги, тана оFирлиги, елка кенглиги, тос кенглиги, кукрак кафасининг кундаланг диаметри, сагиттал кукрак диаметри, елка атрофи, билак атрофи, оёк-кул узунлиги (куллар, оёклар), кифт май-дони, упканинг х,аётий сиFими, мушаклар кучи ва ишида иштирок этадиган кон томирлари, сувда сузиш кобилияти ва тананинг мувоза-нати каби курсаткичлар киради.

Одатда, спорт сузиш амалиётида мураббий-лар шахсий тажриба ва уз сезгилари асосида табиий танланиш муаммоларини кисман х,ал киладилар. Шу билан бирга, ёш Fолибларнинг 80 % катта сузиш спортидан кетишлари, яъни улар катта булганларида амалда юкори тои-фали сузувчиларга айланмаслиги аникланган.

Маълум булишича, халкаро тоифадаги спорт усталари сузиш билан анъанавий тарзда 10-12 ёшдан шуFулланишни бошлашган. Шунинг учун спорт танловига уч боскичдан иборат булган дастлабки, асосий ва яку-ний жараён сифатида каралади. 1-боскичда сузишдаги натижалар буFимларнинг эгилув-чанлигига, ^аракатчанлигига, нафасни ушлаб туриш кобилиятига, мувофиклаштиришга, омадга боFлик булади. 2-боскичда 2 йиллик машFулотдан сунг сузиш буйича муваффакият давомат ва укув натижалари билан белгиланади. Танловнинг 3-боскичи 3-4 йиллик машFулотлардан сунг сузувчининг ихтисосла-шувига олиб келади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 8 (117)

Спортчиларнинг бу курсаткичлари мам-лакатимизда х,ам, хорижда х,ам мутахассис-лар томонидан урганилиб, бу ерда барча ёшдаги спортчиларнинг истикболи, жинси, малакаси, мутахассислиги ва роли белгила-нади. Шунга кура, ёш сузувчиларни танлаш ва истикболларини башорат килиш мезонларини ишлаб чикиш юкори тоифали спортчиларни тайёрлашда долзарб муаммо х,исобланади.

Хулоса. Дастлабки боскичдаги сузишни урганишда табиий х,аракат кобилиятлари мух,имрокдир, улар (кул кучи, сузиш вактида куллар билан зарба бериш кучи, х,аракат вактидаги буFинлардаги х,аракатчанлик) сувда ёки курукликда машк килиш бошланишидан олдин х,ам аникланиши мумкин. Шахснинг морфо-функционал х,олати ва спорт фаоли-яти уртасидаги номувофиклик булса, катта

спортда экстремал юкламаларни енгиб утиш купинча танадаги патологик жараёнларнинг ривожланишига, унинг эрта каришига ва психологик жарох,атларга олиб келади. Спортга ихтисослашиш инсоннинг биологик имкони-ятларини таклиф этилаётган фаолиятга мос келишига асосланиши керак.

Спортчилар морфологик ва функционал хусусиятлари билан фаркланади, спорт фаолиятининг турли экстремал шаро-итларига турлича мослашади. Бошкача килиб айтганда, максадли спорт фаолиятининг экстремал омиллари энг мосла-рини танлаш ва уларнинг узига хос морфо-функционал х,олатини шакллантиришга таъ-сир килади. Жисмоний хусусиятлар сузиш буйича мусобакаларда муваффакиятга таъсир килувчи курсаткичлардан бири х,исобланади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Булгакова Н.Ж., Попов О.И., Партыка Л.И. Плавание в 21 веке: прогнозы и перспективы // Теория и практика физической культуры: Тренер: Журнал в журнале. -2002. - № 4. - С. 29-34.

2. Григорьева И.Д. Медико-биологические основы спортивного отбора // Матер. науч. конф. «Физическая культура и спорт XXI века». М., 2002. С. 212-216.

3. Менгликулов, Х. (2022). 14-15 ёшдаги сузувчиларда тезлик-куч сифатларини ривожлантириш услубиёти. Жамият ва инновациялар, 3(6/S), 81-87.

4. Плавание: учеб. для вузов / Под ред. Н.Ж. Булгаковой. М.: Физкультура и спорт, 2001. 400 с.

5. Сузиш назарияси ва методикаси: дарслик / Х.А. Менгликулов. Термиз давлат уни-верситети НММ нашриёти: 2021 й. - 204б.

6. Турдимуродов, Д. (2022). Жисмоний тарбия дарси мактаб укувчиларида ирода-вий сифатларни ривожлантирувчи восита сифатида. Жамият ва инновациялар, 3(6/S), 74-80.

7. Abdullayev Yashnarjon Mahkamovich. (2022). Technology of using outdoor games in the development of physical qualities of junior schoolchildren. Academicia Globe: Inderscience Research, 3(04), 516-520.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 8 (117)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.