Научная статья на тему 'ЁШ ОЛИМАНИНГ УЛУҒБЕК РАСАДХОНАСИГА ОИД АТАМАНИ АНИҚЛАШГА ҚЎШГАН ҲИССАСИ'

ЁШ ОЛИМАНИНГ УЛУҒБЕК РАСАДХОНАСИГА ОИД АТАМАНИ АНИҚЛАШГА ҚЎШГАН ҲИССАСИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Таниева Г.М.

Улуғбек расадхонаси жойлашган жойни аниқлаш масаласи узоқ йиллар давомида кўплаб олимларни қизиқтирган бўлса, биносининг тузилиши, унда ишлатилган асбоблар номини аниқлаштириш масаласи ҳам худди шундай тадқиқотчилар орасида узоқ чўзилган баҳсли масалалардан бири бўлиб келган. Ана шундай баҳсли масалалардан бирини ҳал қилиш иши энди илм соҳасига кириб келаётган, бугунги кунда Ўз РФА академиги, тарих фанлари доктори, профессор Дилором Юнусовна Юсуповага насиб этган. У 1963 йилда Тошкент давлат университети Шарқшунослик факультетининг Эрон-афғон бўлимида таҳсилни тамомлагач, Фанлар академияси Шарқшунослик институтига ишга киради. Шу вақтда то бугунги кунгача мана шу даргоҳда фаолият юритаётган олима 1965 йилда кичик илмий ходим лавозимида ишлай бошлайди. Ҳали илмий даражага ҳам эга бўлмаган ёш олима форс тили мукаммал даражада билиши, қўлёзмаларни қийналмасдан ўқий олиши, ўз ишига ўта масъулиятлилиги билан академик Яҳё Ғуломовнинг эътиборига тушади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЁШ ОЛИМАНИНГ УЛУҒБЕК РАСАДХОНАСИГА ОИД АТАМАНИ АНИҚЛАШГА ҚЎШГАН ҲИССАСИ»

ЁШ ОЛИМАНИНГ УЛУГБЕК РАСАДХОНАСИГА ОИД АТАМАНИ АНЩЛАШГА ЦУШГАН ХДОСАСИ

Таниева Г.М.

т.ф.д., профессор, Тошкент давлат педагогика университети https://doi.org/10.5281/zenodo.11162589 Улугбек расадхонаси жойлашган жойни аникдаш масаласи узок йиллар давомида куплаб олимларни кизиктирган булса, биносининг тузилиши, унда ишлатилган асбоблар номини аниклаштириш масаласи хам худди шундай тадкикотчилар орасида узок чузилган бахсли масалалардан бири булиб келган.

Ана шундай бахсли масалалардан бирини хал килиш иши энди илм сохасига кириб келаётган, бугунги кунда Уз РФА академиги, тарих фанлари доктори, профессор Дилором Юнусовна Юсуповага насиб этган. У 1963 йилда Тошкент давлат университети Шаркшунослик факультетининг Эрон-афгон булимида тахсилни тамомлагач, Фанлар академияси Шаркшунослик институтига ишга киради. Шу вактда то бугунги кунгача мана шу даргохда фаолият юритаётган олима 1965 йилда кичик илмий ходим лавозимида ишлай бошлайди. Х,али илмий даражага хам эга булмаган ёш олима форс тили мукаммал даражада билиши, кулёзмаларни кийналмасдан укий олиши, уз ишига ута масъулиятлилиги билан академик Яхё Гуломовнинг эътиборига тушади. Академик 1972 йилда Дилором Юсуповани уйига чакиртириб, узини купдан бери уйлантириб келаётган масалани айтиб, унинг кулига бир кулёзманинг фотонусхасини тутказади. Академик Яхё Гуломов томонидан Д.Юсуповага таржима килиш учун берилган бу кулёзма Мирзо Улугбек расадхонасида у билан бирга фаолият юритган, расадхона курилиши ва ишида бевосита иштирок этган Жамшид ибн Масъуд ибн Махмуд Гиёсиддин ал-Кошийнинг (у купинча Гиёсиддин ал-Коший исми билан танилган) Самаркандда туриб, Кошон шахрида яшаётган уз отасига тахминан 1420-1421 йилларда ёзган, форс тилидаги тарихий мактуби эди [2, - 266 б.].

Яхё Гуломов кичик илмий ходимнинг салохиятига, бу кулёзма таржимасини аъло даражада уддалай олишига катта ишонч билдиради. Бу мактуб таржимаси билан билан олима Улугбек расадхонаси курилиши, бинонинг тузилиши, унда фойдаланилган турли астрономияга доир ускуналар, асбоблар ва атамалар билан боглик узок давом этиб келаётган бахсли мунозараларнинг ечим топишида катта хисса булиб кушилишини таъкидлайди.

Шу уринда Гиёсиддин ал-Коший хакида кискача тухталиб утиш уринли булади. Жамшид ибн Масъуд ибн Махмуд Гиёсиддин ал-Коший Х1У-ХУ асрда яшаган риёзиёт, фалакиёт илмининг буюк алломаларида булиб, асли ватани Эроннинг Техрон ва Исфахон шахарлари орасида жойлашган тарихий Кошон шахрида тугилиб усган. Таваллуд топган вакти номаълум, хётининг суннги даврида Самаркандда яшаган, тахминан 1429 йилда вафот этган. У Эрон, Юнонистон, Урта Осиё олимларининг асарларини таржима килган ва уларга шархлар ёзган якин шарк ва Урта Осиёда таникли аллома.

Унинг отасига ёзган мактубидаги маълумотлар нафакат Узбекистон тарихи учун, балки дунё астрономия фани учун хам жуда мухим маълумотларга бой эканлигини англаган академик Яхё Гуломов бу кулёзманинг таржимасини узбек олимлари орасидан энг муносиб номзод сифатида Дилором Юсуповани танлаб жуда тугри карорга келган эди. Булгуси ёш олима мактубни таржима килишга киришиб кетади. Аммо дастлабки вактда мактубда ёзилган факат геометрия, астрономияга доир атамалар ва турли суз бирикмалари таржима ишида бироз кийинчиликларни тугдиради. Д.Юсупова узи хали ёш булса-да, бу муамманинг хам ечимини топади ва Узбекистон Республикаси Фанлар академияси Астрономия институтига катнаб, у ерда сакланаётган астрономияга оид турли асбоб-ускуналар, уларнинг номланиши, тузилиши, бажарадиган вазифасини синчиклаб урганади.

Куп утмай, унинг бу изланувчанлиги уз натижасини беради. Тарихий мактубнинг таржимаси аъло даражада тайёр булади. Шу билан бирга олиманинг Фанлар академияси Астрономия институтидаги астрономияга доир ускуналарнинг номланиши, тузилиши ва бажарадиган вазифасига доир изланишларининг натижаси хам таржимага илова килинади. Унда астрономия фанига, расадхонага доир куплаб асбоблар, уларнинг тузилиши, вазифасига доир атамалар, фанга оид узига хос жумлаларга илмий изохлар берилиши мактубнинг тулаконли, илмий ва универсал таржима булганидан далолат беради. Д.Юсупова мактубнинг матни таржимаси билан тарихчиларга Мирзо Улугбек шахси, ^озизода Румий, расадхона курилиши, унинг тузилиши хакида янги тарихий маълумотларни маълум килган булса, унга илова килган изохлари билан эса астрономлар учун осмон жисмларини кузатиш ишида кулланилган турли асбоблар, уларнинг номланиши хакидаги янги далилларни курсатиб берган эди. Жумладан, мактуб мазмунида Улугбекнинг уз атрофидаги олимлар ичида тенги йук, араб тилини, фикх, мантик, адабиёт, риёзиёт, фалакиёт илмини жуда мукаммал эгалллаган, узи курдирган мадрасада риёзиётдан маъруза килиши, жуда кучли хотирага эга булганлиги,

расадхона деворида осиглик турган куёш соати хакидаги янги маълумотлар уз аксини топган. Шунингдек, мактубда устурлоб, судси фахри, секстант, квадрант,зот ул халк, зот ул-лак, зот ул-маст, зот ул хадафа каби астрономик асбоб-ускуналар хакида маълумотлар келтирилган. Д.Ю.Юсупов ана шу номлар мос келадиган Улугбек расадхонасидаги асбобларни аниклаштириб берган. Хусусан, шу вактгача олимлар орасида мавжуд булган Улугбек расадхонасининг бугунги кунгача сакланиб колган кисми секстантми ёки квадрантми, деган бахсли мунозарага чек куйилди. Олима шу мактуб таржимаси ва изохлари билан бу аслида квадрант эканлигини аниклаштириб берилди. Бу Д.Ю.Юсупованинг астрономияга, расадхонага оид асбобларга доир атамаларни аниклаштиришга кушган улкан хиссаси булди.

Бу мактубнинг катта ахамиятга эга эканлигини тушунган дунё олимлар аллакачон унга кизикиш билдирган эди. 1940 йилда Эронда форс тилида нашр килинган, 1960 йилда унинг айрим парчалари турк тилида, уша йили инглиз тилида, 1963 йилда араб тилида, 1972 йилда айрим парчалари рус тилига таржима килиниб, нашр этилган эди [2, - 268-269 б.].

Бу кулёзманинг таржимасини нашр этиш, олиманинг узи айтиши буйича, академик Яхё Гуломовнинг хам, Д.Юсупованинг хам бироз вакт эътиборидан четда колиб кетган. Аммо бу таржима 1979 йилда яна бир академикнинг, математика фанлари доктори, профессор С.Х.Сирожиддиновни кизиктириб колади. У Мирзо Улугбек даврида астрономия, математика, география ва тарихга доир илмий маколаларни жамлаган "Из истории науки эпохи Улугбека" номли махсус илмий тупламни тайёрлаш жараёнида унга Жамшид Гиёсиддин Кошийнинг мактубини хам киритиш таклифи билан Д.Юсуповага мурожаат килади. Шу зайлда бу таржима илк марта Узбекистонда кириш сузи, изохлар билан бирга С.Х. Сирожиддинов тахрири остида рус тилида нашр килинади [1, - 245 б.].

Мактубнинг узбекча матни эса кириш сузи, изохлар билан 1996 йилда Б.Ахмедов илмий тахрири остида тайёрланган "Амир Темур ва Улугбек замондошлари хотирасида" номли тупламда чоп килинади. 2009 йилда эса Б.Ахмедов илмий тахрири остида бажарилган айнан шу тупламни О.Буриев мухаррир сифатида узбек тилида лотин графикасида хам кайта нашр эттирилади [2, - 266-298 б.; 3, - 259-289 б.].

Хулоса килиб айтганда, Вяткин ёзма манбалар ва археологик казиш олиб бориш натижасида Улугбек расадхонаси жойини топиб катта кашфиёт килган булса, хали илмий даражага эга булмаган ёш узбек кизи Д.Ю.Юсупова Гиёсиддин Кошийнинг тарихий мактубини рус ва узбек тилларига таржима килиб, бу расадхонанинг бугунги кунгача сакланиб келаётган кисми секстант

эмас, квадрант эканлиги аниклаштириб, олимлар орасида узок давом этиб келган бахсли мунозарага ечим топган эди.

Адабиётлар:

1. Юсупова Д.Ю. Письмо Гийас ад-дина Каши к своему отцу из Самарканда в Кашан / Из истории науки эпохи Улугбека / Отв. ред. С.Х Сирожиддинов. -Ташкент: Фан, 1979.

2. Юсупова Д. Гиёсиддин Кошийнинг Самарканддан Кошонга, отасига ёзган мактуби / Амир Темур ва Улугбек замондошлари хотирасида/ Б.Ахмедов тахрири остида. - Тошкент: Укитувчи, 1996.

3. Yusupova D. G'iyosiddin Koshiyning Samarqanddan Koshonga, otasiga yozgan maktubi / Amir Temur va Ulug'bek zamonddoshlari xotirasida / B.Ahmedov tahriri ostida/ O.Bo'riyev tahririda qayta nashr. - Toshkent: O'qituvchi, 2009.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.