ҒЫЛЫМИ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ САРАПТАМА ЖҮРГІЗУ НОРМАШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ПРОЦЕСТІҢ МАҢЫЗДЫ КЕЗЕҢІ ЕСЕБІНДЕ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

УДК 81.142:343.148

ГЫЛЫМИ ЛИНГВИСТИКАЛЫЦ САРАПТАМА ЖУРГ1ЗУ НОРМАШЫГАРМАШЫЛЬЩ ПРОЦЕСТЩ МАЦЫЗДЫ

КЕЗЕЩ ЕСЕБ1НДЕ

Сэрпеков Рамазан ^марбек^лы

Казацстан Республикасы Зацнама жэне цуцыцтыц аппарат институтыныц директоры, Казацстанныц ецбек сщрген цайраткер1, зац гылымдарыныц кандидаты;

Нур-Султан ц., Казацстан Республикасы;е-тай: instzak-kz@mail.ru

Аннотация. Казац ттнде норма шыгару Казацстан Республикасындагы нормашыгармашылыц процестщ взект1 мэселес1 болып отыр. Казацстан Республикасындагы цосты-дыж жагдайында тек орыс тшндегг нормашыгармашылыц практикасыныц басым болуы тYрлi объективтж себептерге байланысты екеш баршага аян. Дейтурганмен бул салада да мемлекеттж тыде норма шыгару тэжiрибесi баршылыц. Сондыцтан оныц ауцымы мен сапасын арттыру буткы мемлекеттж органдар жэне лауазымды тулгалармен ца-тар, цогам алдында да турган келелi мэселе.

Мемлекеттж органдардыц тYрлi норма шыгару тэжiрибесiнде царапайым жэне цай-таланбалы, турпатты, жецы жэне жай лексикалы, цуцыцтыц салдары аз цурамдагы зацга тэуелдi нормативтж цуцыцтыц актыер шыгару Yдерiсi негiзiнен тек ведомстволыц ауцымды цамтиды. Сондыцтан оныц цуцыцтыц жэне взге де салдары квпшыж мYддесiн цозгамауы мYмкiн. Ал кодекс, конституциялыц зац, шогырландырылган зац жэне царапайым зац сияцты цуцыцтыц актыер мемлекет пен цогамныц мYддесiн цамтитын болган-дыцтан цуцыцтыц жагынан да, тыдж жагынан да мтЫз болуы шарт. Мундай шарт цолданыстагы зацнамада айцындалган. Сондыцтан зацнамалыц актыердщ цуцыцытыц жэне тыдж сапасын цамтамасыз етуде, атап айтцанда олардыц казац жэне орыс ты- р дерiндегi мэттдершц тецтYпнусцалылыгын цамтамасыз етуде гылыми лингвистикалыц и сараптама ерекше орын алады. Мацаланыц объектшреттде гылыми лингвистикалыц са- И раптаманыц жай-^ш мен оныц перспективасыныц кейбiр аспектiлерi царастырылады. р

ТYйiн свздер: нормашыгармашылыц процесс, гылыми сараптама, гылыми лингвисти- р калыц сараптама, цуцыцтыц-уйымдастырушылыц негiздер, уэкiлеттi уйым, зацнамалыц А талаптар мен цалыптасцан практика. А

К А

ПРОВЕДЕНИЕ НАУЧНОЙ ЛИНГВИСТИЧЕСКОЙ Л

ЭКСПЕРТИЗЫ КАК ВАЖНЕЙШИЙ ЭТАП о

НОРМОТВОРЧЕСКОГО ПРОЦЕССА ИИ

>

Сарпеков Рамазан Кумарбекович о

Директор Института законодательства и правовой информации о

Республики Казахстан, Заслуженный деятель Казахстана, н

кандидат юридических наук; е

р

г. Нур-Султан, Республика Казахстан; e-mail: instzak-kz@mail.ru

Аннотация. Нормотворчество на казахском языке является актуальной проблемой данного процесса в Республике Казахстан. Общеизвестно, что преобладание нормотвор-ческой практики на русском языке в условиях двуязычия в Республике Казахстан обусловлено различными объективными причинами. Тем не менее, и в этой сфере имеется опыт нормотворчества на государственном языке. Поэтому повышение его объема и качества является большой проблемой, стоящей как перед государственными органами и должностными лицами, так и перед обществом.

> JZ

"U

В разнообразной нормотворческой практике государственных органов процесс издания подзаконных нормативных правовых актов с простым и дублирующим, типовым и простым лексическим составом, с меньшими правовыми последствиями носит в основном только ведомственный характер. Поэтому его правовые и иные последствия могут не затрагивать интересы большинства. А правовые акты, такие как кодекс, конституционный закон, консолидированный закон и обычный закон, должны быть безупречными как в правовом, так и в языковом отношениях, поскольку они затрагивают интересы государства и общества в целом. Такие требования установлены в действующем законодательстве. Поэтому особое место в обеспечении правового и языкового качества законодательных актов, в частности в обеспечении аутентичности их текстов на казахском и русском языках, занимает научная лингвистическая экспертиза. В качестве объекта статьи рассматриваются некоторые аспекты состояния и перспективы научной лингвистической экспертизы.

Ключевые слова. нормотворческий процесс, научная экспертиза, научная лингвистическая экспертиза, организационно-правовые основы, уполномоченная организация, законодательные требования и сложившаяся практика.

CONDUCTING SCIENTIFIC LINGUISTIC EXPERTISE AS THE MOST IMPORTANT STAGE OF THE RULE-MAKING PROCESS

Sarpekov Ramazan Kumarbekovich

Director of the Institute of Legislation and Legal Information of the Republic of Kazakhstan, Honored Worker of Kazakhstan, Candidate of Legal Sciences;

Nur-Sultan, Republic of Kazakhstan; e-mail: instzak-kz@mail.ru

g Abstract. Rulemaking in the Kazakh language is an urgent problem of this process in the

a. Republic of Kazakhstan. It is well known that the predominance of standard-setting practice in

Ci Russian in the conditions ofbilingualism in the Republic of Kazakhstan is due to various objective

% reasons. Nevertheless, there is also experience in this area of rulemaking in the state language.

£ Therefore, increasing its volume and quality is a big problem facing both state bodies and officials,

§ as well as society.

< In the diverse rule-makingpractice of state bodies, the process of issuing subordinate regulatory g legal acts with simple and duplicative, standard and simple lexical composition, with fewer legal £ consequences, is mainly only departmental in nature. Therefore, its legal and other consequences ¿E may not affect the interests of the majority. And legal acts, such as the Code, the constitutional S law, the consolidated law and the ordinary law, must be impeccable both in legal and linguistic ¡g relations, since they affect the interests of the state and society as a whole. Such requirements £ are established in the current legislation. Therefore, a special place in ensuring the legal and

< linguistic quality of legislative acts, in particular in ensuring the authenticity of their texts in (5 Kazakh and Russian, is occupied by scientific linguistic expertise. Some aspects of the state and £ prospects of scientific linguistic expertise are considered as the object of the article.

fe; Keywords. normative process, scientific expertise, scientific linguistic expertise, organizational

o and legal framework, authorized organization, legislative requirements and established practice.

o

<

en

s

b X

s

^

s

X

b LU

DOI: 10.52026/2788-5291 2022 70 3 13

Юркпе

Нормашыгармашыльщ кызмет мемле-кеттщ непзп функцияларыныц бiрi болып табылады. Сонымен катар бул кызмет мем-лекетпк баскарудыц кYPделi рэсiмi болып саналатын, бYкiл мемлекеттiк аппарат пен жекелеген курылымдарды, тiптi азаматтар-дыц катысуын кeздейтiн зац шыгару кыз-метш де камтиды.

Зацныц мемлекеттщ кызметш тиiмдi атка-руы жэне ец бастысы халыкка тYсiнiктi бо-луы жэне сапалы эзiрлеу Yшiн ол жан-жакты кукыктык, гылыми, уйымдастырушылык, эдютемелш, Yйлестiрушiлiк, каржылык жэне т.с.с. кажеттшктермен камтамасыз етiледi. Солардыц катарында зац шыгару процесшщ мацызды элементi - зацнамалык актiлер мен халыкаралык шарттар жобалары бойынша жYргiзiлетiн гылыми сараптамалар институты (будан эрi - ЕЛС). ^олданыстагы зацна-мага сэйкес нормашыгармашылык кызметте гылыми (кукыктык, сыбайлас жемкорлыкка карсы, лингвистикалык, экономикалык жэне баска да) сараптамалар жYргiзiледi.

Эдктер мен материалдар

Макала объектiсiнiц - зацнамалык ак-тiлер мен халыкаралык шарттар жобалары-на жYргiзiлетiн ЕЛС-тыц казiргi жагдайын зерттеуде салыстыру, салалык жYЙелiк, са-палык жэне сандык талдау эдiстерi кол-данылды. Оныц материалдарыныц негiзiн уэкiлеттi уйымныц практикасында карасты-рылган, ягни ЕЛС-ка тYCкен жобалар мысал-дары курады. Макала колданбалы сипатта болгандыктан казак тш мен нормашыгар-машылыктыц гылыми-теориялык аспек-тiлерi карастырылмады.

Нег1зг1 бел1м

Нэтижелер мен талкылаулар

^азакстан Республикасы Конститу-циясыныц «мемлекетпк тiл - казак тш

жэне мемлекеттiк уйымдарда, жергшк-тi eзiн-eзi баскару органдарында орыс тiлi ресми тYPде тец колданылады» де-ген нормасына сэйкес зац шыгару ею тш-де жYргiзiледi. Осыган орай мемлекеттiц зац шыгару кызметке коятын басты тала-бы - зацныц екi тiлдегi мэтшшщ тещуп-нускалылыгын камтамасыз ету. Сондыктан «кукыктык актiлер туралы» 2016 жылгы 6 сэуiрдегi ^азакстан Республикасыныц Зацына1 сай ЕЛС зацнамалык актiлер жо-баларыныц казак жэне орыс тшдерш-дегi мэтiндерiнiц тецтYпнускалылыFы бeлiгiнде жYргiзiледi. ОFан коса ЕЛС-ка катысты тиiстi талаптар-нормалар «^азакстан Республикасыныц халыкаралык шарттары туралы» 2005 жылFы 30 мамырдаFы ^азакстан Республикасыныц Зацында2, ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц 2016 29 желтоксандаFы

№ 907 каулысымен бекiтiлген ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц зац шыFару жу-мысыныц каFидаларында3, ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц 2021 8 маусымдаFы № 386 каулысымен бектл-ген Еылыми сараптаманы уйымдастыру мен жYргiзу, сондай-ак Fылыми кукыктык сарапшыларды iрiктеу каFидаларында (бу-дан эрi - ^аFидалар)4, ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц 2022 жылFы 2 маусымдаFы №55 каулысымен бекiтiлген ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц Регламент (будан эрi - Регламент)5, ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц 2018 жылFы 31 казандаFы № 703 каулысымен бекiтiлген Мемлекетпк жэне мемлекеттiк емес уйымдарда кужаттама жа-сау, кужаттаманы баскару жэне электрондык кужат айналымы жYЙелерiн пайдалану каFи-даларында жэне т.с.с. нормативтш кукыктык актшерде регламенттелген, яFни мемлекет осы тещупнускалылыкты барынша камтамасыз етудщ дэйектi тетiгiн курFан.

Зацнамалык актшердщ жобалары бойын-

Н

X

ы А

о х о Д А

сг

В

сп А

>

го О го О

' «Эдыет» АКЖ // https:/

1 «Куцыцтыц актыер туралы» 2016 жылгы 6 сэуiрдегi Казацстан Республикасыныц Зацы , adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1600000480 (жYгiну кYнi: 12 шыде 2022).

2 «Казацстан Республикасыныц халыцаралыц шарттары туралы» 2005 жылгы 30 мамырдагы Казацстан Республикасыныц Зацы // «Эдшет» АКЖ// https: //adilet.zan.kz/kaz/docs ^0500000 54_(жуггну кYнi: 12 шыде 2022).

3 Казацстан Республикасы Уюметтщ 2016 жылгы 29 желтоцсандагы № 907 цаулысымен беютыген Казацстан Республикасы Уюметтщ зац шыгару жумысыныц цагидалары. Казацстан Республикасы Уюметтщ 2016 жылгы 29 желтоцсандагы № 907 цаулыс^гмен бектшген // «Эдыет» АКЖ // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1600000907 (жYгiну ^т: 12 шыде 2022).

4 Гыыыми сараптаманы уйымдастыру мен жYргiзу, сондай-ац гылыми цуцыцтыц сарапшыларды iрiктеу цагидалары. Казацстан Республикасы Уюметтщ 2021 жылгы 8 маусыгмдагы № 386 цаулыс^гмен бектыген // «Эдшет» АКЖ//https:// adilet.zan.kz/kaz/docs/P2100000386 (жYгiну ^т: 12 шшде 2022).

5 Казацстан Республикасы Уюметтщ Регламентi. Казацстан Республикасы Уюметтщ 2022 ж^ыгы2 маусыгмдагы № 355 цаулыс^гмен бектшген // «Эдшет» АКЖ//https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P2200000355 (жYгiну ^ш: 12 шыде 2022).

х

е о

"О

2 А

С

"О

ша Казакстан Республикасы Президентшщ зац шыгару бастамасы тэртiбiмен енгiзiлiп, гылыми сараптама журпзбеуге болатын жагдайларды коспаганда, Казакстан Республикасы Парламентшщ карауына енгiзiлетiн нормативтш кукыктык актшердщ жобалары бойынша олар реттейтш когамдык катына-старга карай гылыми сараптама жYрriзiлуi мiндеттi. Оган коса халыкаралык шарттарга да ЕЛС жYргiзу тиiстi дэрежеде регламент-телген.

ЕЛС институты нормашыгармашылык процеске 2010 жылы енгiзiлдi. Олардыц саны жыл сайын орта есеппен 200-250 ЕЛС-ка жетiп отыратын. 2010-2019 жылдары Институттыц «мемлекетпк мекеме» уйым-дык-кукыктык нысанында болуына бай-ланысты кез келген жобаныц ЕЛС жYргiзу барысында аньщталган тiлдiк кемшiлiктерi эзiрлеушi мемлекеттiк органдармен жумыс тэртiбiнде жойылып, Казакстан Республикасыныц Yкiметiне пысыкталган соцгы нуска-сы енгiзiлетiн. Жогарыда кeрсетiлген 2019 жылгы 28 наурыздагы №149 каулыга сэйкес Институттыц уйымдык-кукыктык нысаны «шаруашылык жYргiзу кукыгындагы ре-спубликалык мемлекетпк кэсшорын» бо-лып eзгертiлдi. Осыган орай ЕЛС жYргiзу тэртiбi де езгертшд^ атап айтканда талап ™ кYшейтiлдi жэне оныц нэтижелерiн багалау 8 тетiгi енгiзiлдi. Осыган орай жаца зацнамага с? сай реамделетш ЕЛС корытындысында т кeрсетiлген кемшiлiктердi жою мен усы-1 нымдарды ескеру не ескермеу зац жэне ха-лыкаралык шарт жобаларын эзiрлеушi мем-лекеттiк органдардыц кузырында, eйткенi ^ оныц корытындысы усынымдык сипатка ие.

0 Институт соцгы жылдары зац жэне ха-

1 лыкаралык шарт жобалары бойынша жыл сайын 170-180 ЕЛС жYргiзiп келедi. Оныц

§ басты максаты - жобалардыц казак жэне < орыс тiлдерiндегi мэтiндерiнiц тещупнуска-с лылыгын тексеру. Сондыктан ЕЛС барысын-<1 да олардыц кемшшктер^ тещупнускалылык ¡5 тустарымен катар езге де тшдш кателерi ай-£ кындалып жатады (практикада кейде тшдш ^ кемшiлiктер аркылы аныкталатын кукыктык о кемшiлiктер де кездесiп калады). о ЕЛС корытындыларын талдау зац жэне т халыкаралык шарттар жобаларыныц казак ^ тiлiндегi мэтiндерiнiц сапасы бурынгысын-ЁЕ ша темен екенш кeрсетедi. Атап айтканда, Ь ЕЛС барысында: 2020 жылы 28530 кате, ^ 2021 жылы 38634 кате жэне 2022 бiрiншi ^ жартыжылдыгында 15 000-га жуык кате Ь аныкталды. Кeрсетiлген кателер санына т лексикалык, грамматикалык, стилистика-

лык, орфографиялык, пунктуациялык жэне техникалык сипаттагылармен катар зац техникасы бойынша жiберiлген кателер де юредь Зац тiлiнiц ресми стильге жатуына жэне оныц саяси-элеуметпк сипатымен катар саяси-кукыктык мацызы мен салдарына орай, зац жэне халыкаралык шарттар жоба-лары казак жэне орыс тiлдерi тургысынан мiнсiз болуы мемлекет пен когам коятын басты шарт. Бiрак элi кYнге дешн осы талап кажеттi децгейде орындалмай келедi.

ЕЛС-та жоба мэтiнi казак тш граммати-касы тургысынан тыцгылыкты каралатыны оныц басты белгiлерiнiц бiрi болып есепте-ледi. Сондыктан кателер саныныц кeп болуы эрi тiлдiк кeрсеткiш, эрi сарапшылар-дыц элеуетiн кeрсетедi.

Мэселен, кeрсетiлген кезецде кателердщ ец кeп саны мынадай зацнамалык актiлер жобаларында аныкталды:

3142 кате («Казакстан Республикасыныц кейбiр зацнамалык актшерше экономикалык eсудi калпына келпру мэселелерi бойынша eзгерiстер мен толыктырулар енгiзу туралы» КР Зацыныц жобасы, эзiрлеушi мемлекеттiк орган - КР ¥лттык экономика министрлiгi. Осы зацга кайталама ЕЛС жYргiзу кезiнде 2842 аныкталды);

1865 кате («Казакстан Республикасыныц кейбiр зацнамалык актiлерiне инновация-ларды ынталандыру, цифрландыруды жэне акпараттык каушаздшт дамыту мэселелерi бойынша eзгерiстер мен толыктырулар енгь зу туралы» КР Зацыныц жобасы, эзiрлеушi мемлекеттiк орган - КР Цифрлык даму жэне аэрогарыш eнеркэсiбi министрлiгi);

1447 кате («Казакстан Республикасыныц кейбiр зацнамалык актшерше мYгедектi-гi бар адамдардыц eмiр CYPУ сапасын жак-сарту мэселелерi бойынша eзгерiстер мен толыктырулар енпзу туралы» КР Зацыныц жобасы, эзiрлеушi мемлекеттiк орган - КР Парламентшщ Сенаты) жэне т.б.

Халыкаралык шарттарда аныкталган ка-телердiц ец ^п саны:

2516 (Бiр жагынан Казакстан Республикасы жэне екiншi жагынан ¥лыбритания жэне СолтYCтiк Ирландия Бiрiккен Король-дiгi арасындагы стратегиялык эрштестш жэне ынтымактастык туралы келiсiм жобасы, эзiрлеушi мемлекеттiк орган - КР Сы-рткы iстер министрлiгi);

731 (Компьютерлiк кылмыстар туралы конвенция, эзiрлеушi мемлекеттiк орган -

КР 1шю iстер министрлiгi):

586 (Казакстан Республикасыныц Yкiметi мен Б¥¥ арасындагы Бiрiккен ¥лттар ¥йы-

мыныц Ауганстандагы уакытша кашыктагы офисiнiц Казакстандагы мэртебесi туралы келiсiмнiц жобасы, эзiрлеушi мемлекет-тiк орган - КР Сырткы iстер министрлiгi). Негiзiнен халыкаралык шарт жобалары аз кeлемдi болып келедi, соган карамастан жь бершген жэне мысал ретiнде келтiрiлген ка-телер саны олардыц сапасыныц тeмендiгiн кeрсетедi.

Зац жэне халыкаралык шарт жобаларына ЕЛС Институттыц iшкi рэамдеу процесь не сай жYргiзiледi. Мэселен, колданыстагы зацнамага сай ресiмделiп, Институтка элек-тронды тYPде БКА жYЙесi жэне кагаздагы нускалары Лингвистика орталыгына келiп тYседi.

Жогарыда кeрсетiлген зацнамалык та-лаптарга карамастан, практикада ЕЛС-ты уйымдастыруда бiркатар кемшiлiктер орын алып отыр.

ЕЛС-тыц уйымдастыру мэселелерi жоба-ны Институтка жолдаудан басталады. Кол-даныстагы зацнама талаптары бойынша реамделген жобаны жолдау бойынша ше-спе хат Yлгiсi эзiрлеушi мемлекеттiк орган-дардыц барлыгына жолданган. Осыган орай, Кагидалар жэне Казакстан Республикасы Yкiметiнiц 2019 жылгы 28 наурыздагы «Казакстан Республикасындагы норма шыгар-машылыгы кызметiнiц кейбiр мэселелерi туралы» № 149 каулысы бойынша Институт уэкшетп уйым болып табылатындыктан жоба Институтка тшелей жолдануга тиiс.

ЕЛС бойынша шешудi кажет ететiн мэсе-ле - жобаларды бiр мезгiлде тYрлi гылы-ми сараптамаларга жолдау. Колданыстагы зацнамага сэйкес зац жэне халыкаралык шарт жобаларына тYрлi гылыми сараптама-лар жYргiзiледi. Мэселен, зац жобасын казак тiлi тургысынан талдау оныц казак жэне орыс тшдершдеп мэтiндерiнiц тещупнуска-лылыгы бeлiгiнде жYргiзiлетiн ЕЛС-та гана жасалады (кейбiр жобалар бойынша казак тшндеп мэтiндi талдауда мшдетп тYPде каралатын орыс тшндеп мэтiннiц де сапа-лык мэселелерi айкындалып жатады). Осы тургыдан келгенде, ЕЛС-ты баска гылыми сараптамалармен бiр мезгiлде жYргiзу ки-сынсыз болады. Баска сараптамаларда, мэселен, гылыми кукыктык сараптаманыц коры-тындыларында жоба мэтшшде аныкталган кукыктык кемшiлiктердi тYзету, eзгерту, толыктыру, жацадан редакциялау жэне т.с.с. пысыктау рэсiмдерi бойынша усыны-стар берiлiп жатады (практикада жобалар-дыц кукыктык сапасы бойынша кагидатты ескертулер мен усынымдар беру де орын

алып отырады). Сондыктан жобага тиiстi eзгерiстер мен толыктырулар енпзшп пы-сыкталып жатса, сол мезгшде оган жYргiзiл-ген ЕЛС-тыц корытындысы eзiнiц мацызын да, eзектiлiгiн де жогалтады.

Кейбiр эзiрлеушi мемлекеттiк органдар жоба кужаттарын электронды тYPде ше-спе хатпен коса бiрден Казакстан Респу-бликасыныц Эдiлет министрлiгiне жолдап жатады. Бул да - кате практика. Олардыц жогарыда кeрсетiлген Кагидалардыц 5-тар-магына сiлтеме жасауы да орынсыз, eйткенi кeрсетiлген тармак бойынша Казакстан Республикасы Эдшет министрлiгiне гылыми сараптама жYргiзудi уйымдастыру жYктел-ген. Ал Институт - оны жYргiзушi, ягни зацнамалык актiлер жобаларына, Казакстан Республикасы катысушы болуга ниетте-нетiн халыкаралык шарттарга, сондай-ак халыкаралык шарт жобаларына ЕЛС-ты камтамасыз ететiн уэкiлеттi уйым. Сондыктан кужаттарды Эдiлет министрлшне ж1беру косымша уйымдастырушылык жэне уакыттык ресурстарды кажет етедi, eйткенi аталган министрлiк жобаларды косымша ресiмдеп Институтка кайта жолдайды.

Оган коса Институтка жiберiлетiн жо-баныц iлеспе хатын ресiмдеуде де мэсе-ле бар. Бул мэселе непзшен курамында комитет не кызмет сиякты ведомстволык Е курылымдары бар министрлiктерге каты- р сты. Мундай курылымдар ЕЛС бойынша К кукыктык катынастардыц субъектiсi, ягни и «мемлекеттiк орган» болып табылмайды, р eйткенi олар мемлекеттiк органныц ведом- У ствосы болып кана табылады. Сондыктан ондай курылымдар министрлiкпен бiрге не А бeлек орналасуына карамастан (мэселен, о Казакстан Республикасы 1шю iстер мини- ° стрлiгiнiц Кылмыстык-аткару жYЙесi коми- Е тетi) тек министрлiктiц ресми бланкшерш- Ь де жэне оныц кужат айналымы тэртiбiнде 0 ресiмдеуi кажет. И

Зац жобалары Институтка Кагидалардыц р 77-тармагына сэйкес жiберiледi. Практи- 0 када аталган тармактыц 3) тармакшасын- О да кeрсетiлген келюу парагыныц кeшiр-месiнсiз ЕЛС-ка жолдау да жиi орын алып ф турады. Бул жерде эзiрлеушi мемлекеттiк р органдарга койылатын бiр-ак ескерту бар. Ц Ол - келюу парагыныц кeшiрмесi болмаса, и ЕЛС-ты жYргiзудiц мYмкiн еместiгi. Сон- к дыктан экiмшiлiк-билiктiк ресурстарды ко- № суга тырысу, ягни зацсыз эрекеттерге бару ( орынсыз. Билш тарапынан жеделдеттiрiлiп жататын мундай практикадан жалпы ЕЛС- Е^ тыц утылатыны, ал соцында жобалардыц 2

ix

< ix

о в х

о

со О

СП <

< СП

ь

-О

ш £

ч О X

0 <

т

1

х

Ь

казак тшшдеп мэтiндерi сапасыныц нашар-лайтыны белгiлi аксиома.

^азакстан Республикасы катысушы бо-луFа ниеттенетiн халыкаралык шарттарFа жэне халыкаралык шарттар жобалары бой-ынша ЕЛС жYргiзу де ^аFидаларFа сай бо-луы кажет. Практикада эзiрлеушi мемлекет-тiк органдар Yшiн баска мэселелермен катар каFидалардыц 78-тармаFын орындау да ^р-делi екеш белгiлi болып отыр. Кeрсетiлген тармактыц 2) тармакшасына сэйкес ЕЛС-ка казак жэне орыс тiлдерiндегi халыкаралык шарттыц немесе халыкаралык шарт жоба-сыныц эрбiр бетiн дэйектеу (парафирование), яFни эзiрлеушi органныц басшысы не оны алмастыратын адам кол коюы кажет. Басшылыктыц кызметтiк жYктемесiне орай орындаушылар уакытында олардыц колын ала алмай, шеспе хатты басшыныц колымен, ал жобаныц кужаттарын баска адамныц колымен ресiмдеп экелу факпс практикада жиi кездеседi. ^исын жэне зацнама талапта-ры бойынша iлеспе хатка кол кою мен дэй-ектеудi бiр Fана адам - кузыретп лауазымды тулFа жYргiзуi тиiс. Сондыктан практикада орын алып туратын кужаттарFа комитет не департамент басшылыFы eкiлдерiнiц кол ко-юын не дэйектеуiн токтату кажет.

Осы макалада мiндеттi тYPде адр-сетiлуi тиiс таFы бiр кYPделi мэселе - соцгы кезде кeбейiп отырFан жайт -Институт берген ЕЛС корытындылары-ныц тупнускаларын жоFалту бойынша мемлекетпк органдардыц сурау салуы-ныц кYрт eсуi. Практикада Институттыц 2019 маусым айына, яFни оныц

уйымдык-кукыктык нысаныныц eзгеруiне дейiн жYргiзiлген ЕЛС корытындылары-ныц тYпнускаларын сурату да бар. ¥йым-ныц «Мемлекетпк мекеме» деген кукыктык мэртебесiнiц eзгеруi салдарын мемлекетпк органдар бiлуi тшс, бiрак OFан карамастан кужат сурату, тшп ЕЛС бойынша корытын-дылардыц Институттыц eз кажеттiлiгi мен есептшп Yшiн мiндеттi тYPде сакталатын тYпнуска кужаттарын сурату да кeбейе ту-суде.

Практикада кездесетiн таFы бiр Yлкен мэселенiц - эзiрлеушi мемлекетпк органдардыц жауапты орындаушыларыныц кол-даныстаFы зацнама талаптарын, бiрiншi кезекте ^аFидаларды бiлмеуi де зац жэне халыкаралык шарт жобаларыныц казак тшшдеп мэтшдерше керi эсерш тигiзiп келедi.

Келесi eзектi мэселе - ЕЛС-тыц рэсiмдiк мэселесi. Атап айтканда, кайталама ЕЛС жYргiзудiц уйымдастырушылык негiздерiн айкындау. Мэселен, казiргi уакытта жоба Премьер-Министр Кецсесiнiц жэне Президент Эюмшшгшщ курылымдык бeлiмше-лершде пысыкталFаннан кейiн кайталама ЕЛС жYргiзiледi.

Шын мэнiсiнде аталFан билiк курылымда-рындаFы пысыктау жумыстары - тексеру, ескертулер жасау, усыныстар беру сипатын-да болады. Ал, наFыз пысыктау - жоба бойынша Премьер-Министр Кецсесшщ жэне Президент Эюмшшгшщ ескертулерш жою, жобаны кайта курылымдау, толыктыру, ту-зету, редакциялау жэне т.с.с. жумыстар эзiр-леушi мемлекеттiк органдарда жYргiзiледi.

ОсыFан уксас мэселелер ЕЛС-тыц баска аспектiлерi бойынша да орын алып келедь Мундай практиканы шек-теудiц бiрден бiр жолы - колданы-стаFы зацнама талаптарын катац сактау мен жоба бойынша акылFа конымды iс-эрекеттер жасау.

^азакстан Республикасыныц Yкiметi Ре-гламентiнiц6 84-тармаFына сэйкес кайталама ЕЛС зац жобалары Премьер-Министр Кецсесшщ жэне Президент Эюмшшгшщ курылымдык бeлiмшелерiнде пысыкталFан-нан кешн жYргiзiледi. Осы тармактыц 13) тармакшасында «Fылыми сараптаманыц корытындысымен келiспеген жаFдайда, зац жобасын эзiрлеушi тиiстi корытындымен келiспеу себептерiнiц сараптама уйымына ж1бершген жазбаша дэлелдi негiздемелерiн коса беруге тшс» деген мемлекетпк органныц формальдi кукыFы бекiтiлген. Мун-дай кукыкты, мэселен, ЕЛС корытындысы бойынша пайдалану не жYзеге асыру мYм-кiн емес. Зац жобаларыныц казак тшндеп аударма мэтiнiнiц сапасы тeмен болFан-дыктан, эзiрлеушi мемлекеттiк органдардыц ЕЛС жYргiзген уэкiлеттi уйымныц ескерту-лерiмен жай келiсу не оларды елемеу прак-тикасы орын алып келедь Сонымен катар ЕЛС корытындысымен келюпейтшдшнщ негiздемесi бойынша аныкталFан кателер жэне олармен келiсу/келiспеу туралы зац шы^ару процесiне катысушылардыц кей-бiреулерi, осы мемлекеттiк органныц аудар-машыларынан немесе сырттан тартылFан мамандардан баскасы, тiптi жобаныц жауапты орындаушыларыныц eздерi де бш-мейдi. Мэселен, бYгiнгi кYнi зацнамалык

6 Казацстан Республикасы Укгметшц Регламентi. Казацстан Республикасы Уюметтщ 2022 жылзы 2 маусытдагы №355 цаулысымен беттшген // «Эдыет» АКЖ// https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P2200000355 (жYгiну кYнi: 12 штде 2022).

актшердщ жобаларына ЕЛС жYргiзу ба-рысында аныкталган кателердщ ец жога-ры саны 3142-ш курап отыр. Эр катемен келiспеу себептершщ жазбаша ресiмделген непздемесш орындау казак тшнщ грамма-тикасы тургысынан да, колда бар ресурстар тургысынан да, эсiресе уакыт жагынан да ете киын. Будан баска, зац жобаларын эзiр-леушi мемлекетпк органдардыц ^азакстан Республикасыныц Yкiметi айкындайтын ЕЛС жYргiзу женiндегi уэкiлеггi уйымга жY-пнушщ кукыктык тетiктерi айкындалмаган. Кец келемдi кателер бойынша хат-хабар ал-масу онсыз да аукымды кагазбастылыкка алып келерi сезсiз.

Корытынды

Макалага аркау болган ЕЛС институ-тыныц жай-кYЙiн талдау оныц зац шыгару процесiнде мацызды рел аткаратынын кер-сетедi. 10 жылдан астам уакыт шшде ЕЛС

езiнiц институциялык кажеггiлiгiн толык актап келедi. Зацнамалык актiлер мен ха-лыкаралык шарттар жобаларына ЕЛС жYр-гiзудiц, олардыц казак тiлiндегi мэтiндерiнiц сапасын кетерумен катар, оларды жетiлдiру-ге коса алатын элеуетi мол. Бiрак калыпта-скан практика ЕЛС-ка терiс эсерш тигiзуде. Жобалардыц казак тiлiндегi мэтiндерi элi де болса жiтi каралмай, ягни олар бойынша казак тшнщ емлелерiне сай келетiн ау-дарма жYргiзiлмей отыр. Осыныц салдары ретiнде жобаны эзiрлеу мен оны ЕЛС-ка жь беру практикасында сапалык тэсiлден герi сандык тэсiл басым болуы жалгасуда. Оган коса, олар бойынша белгшенген мерзiмдiк межелер де казак тшмен мYДделес болмай тур. Мундай жагдайды эзiрлеушi мемлекет-тш органдардыц казак тiлi бойынша элеу-еггерiн кетерумен бiрге, олардыц колданы-стагы зацнама талаптарын катац сактауы аркылы да жаксартуга болады.

Н

X

Т

ы А

о х о

Д А

сг

В

СП А

>

го О го О

X

е о

"О

2 А

С

"О