НОРМА ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ПРОЦЕССЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ САРАПТАМА: САПАЛЫҚ ӨЗАРА БАЙЛАНЫС МӘСЕЛЕЛЕРІ Текст научной статьи по специальности «Право»

УДК 343Л48:8Г33

НОРМА ШЫГАРМАШЫЛЬЩ ПРОЦЕСС ЖЭНЕ ГЫЛЫМИ ЛИНГВИСТИКАЛЫЩ САРАПТАМА: САПАЛЬЩ ЭЗАРА БАЙЛАНЫС МЭСЕЛЕЛЕР1

Н^рзада Маханбет^лы Примашев

Казащстан Республикасыныц Зацнама жэне щущыщтыщ ащпарат институты Лингвистика орталыгыныц басшысы, зац гылымдарыныц кандидаты, доцент,

Казащстан Республикасы, Нур-Султан щаласы; e-mail: [email protected]

Аннотация. Зац шыгару функциясы мемлекеттщ неггзгг функцияларыныц бгрг болып табылады. Сондыщтан щузыреттг щурылымдар щогам мен мемлекет вмгргн щущыщтыщ реттеу нег1здер1н щалыптастыруга ерекше саяси-щущыщтыщ мацыз бвлед1.

Жалпы зац шыгару функциясы норма шыгармашылыщ щызметт1 де щамтиды. Мемлекет аталган щызметтщ уащытылы жэне сапалы орындалуы Yшiн цажетт1 ресурстармен щамтамасыз етедi. Ондайресурстардыц щатарына теориялыщ эзiрлемелердi, тэжiрибелiк дагдыларды, ащпараттыщ щолдау шараларымен щатар нормативтт щущыщтыщ актыер жобалары бойынша ЖYргiзiлетiн тYрлi гылыми сараптамаларды да жатщызуга болады. Ондай гылыми сараптамалардыц мащсаты жобаныц гылыми тургыдан негiзделгенi, жалпы сапасы мен тшмдтт, щогам мен мемлекетке келтiрiлуi мYмкiн терк салдары сиящты кврсеткiштердi аныщтау мен багалау болуы мYмкiн.

Кущыщтыщ негiздердiц ец бастысы зац болып табылады, сондыщтан оны эзiрлеу щыз-метi, бiрiншi кезекте, орталыщ атщарушы органдарга берiледi. Ал зац жобаларына гылыми лингвистикалыщ сараптама ЖYргiзу Казащстан Республикасыныц Yкiметi айщындай-тын уэкiлеттi уйымга ЖYктелген. Е

Калыптасщан тэжiрибенi талдау гылыми сараптаманы щущыщтыщ реттеу талапта- Н рыныц сащталмайтынын кврсетедi. ЭЫресе гылыми лингвистикалыщ сараптамага бвлт- ^ ген мерзiмдi бузу фактш туращты орын алып отыр. Сонымен щатар жобалардыц тшдт Н сапасы да жогары емес. Оган дэлел есебтде жобаларда аныщталып жатщан сандаган И щателердi келтiруге болады. Осындай кврсеттштердщ взi норма шыгармашылыщ пен ^ гылыми лингвистикалыщ сараптаманыц щисынды байланыста екетн, олардыц саны мен > сапасыныц взара объективтi тэуелдшгт кврсете алады.

Ty^h свздер: норма шыгармашылыщ процесс, гылыми сараптама, гылыми лингвисти

>

калыщ сараптама, гылыми лингвистикалыщ сараптаманы уйымдастыру, зац жобаларын >

эзiрлеушi мемлекеттж органдар, зац жобаларыныц сапасы, щолданыстагы щущыщ норма-ларын сащтамау.

НОРМОТВОРЧЕСКИЙ ПРОЦЕСС И НАУЧНАЯ ЛИНГВИСТИЧЕСКАЯ ЭКСПЕРТИЗА: ПРОБЛЕМЫ ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ ПО КАЧЕСТВУ

Аннотация. Законодательная функция является одной из основных функций государства. Поэтому компетентные органы придают особое политико-правовое значение к формированию основ правового регулирования общества и государства.

сг

В

СП >

>

го О го О

X

е о

"U

Примашев Нурзада Маханбетович Ц

Руководитель Центра лингвистики Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, кандидат юридических наук, доцент,

город Нур-Султан, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]

JZ

"U

NJ

о

NJ

Вообщем, законодательная функция также включает нормотворческую деятельность. Государство предоставляет необходимые ресурсы для своевременного и качественного выполнения этой деятельности. К таким ресурсам наряду с теоретическими разработками, практическими навыками, мерами информационной поддержки можно отнести различные научные экспертизы проектов нормативных правовых актов. Целями таких научных экспертиз могут быть оценка таких показателей, как научная обоснованность проекта, общее качество, обоснованность и эффективность, а также возможные негативные последствия, которые могут наступить для общества и государства.

Поскольку главной формой права является закон, то его разработка, прежде всего, возложена на центральные исполнительные органы. Научная лингвистическая экспертиза проектов законов возложена на уполномоченной организаций, определяемой Правительством Республики Казахстан.

Анализ действующей практики показывает, что нормативные требования правового регулирования научной экспертизы не выполняются. В частности, имеется некое постоянство случаев нарушения сроков проведения научной лингвистической экспертизы. Наряду с этим, качество текстов проектов законов на русском и казахском языках является невысоким. Свидетельством тому могут послужить огромное количество ошибок, выявляемых в проектах законов. Даже такие показатели могут показать существующую прямую логическую связь между нормотворчеством и научной лингвистической экспертизой, объективную взаимозависимость их количества и качества.

Ключевые слова: нормотворческий процесс, научная экспертиза, научная лингвистическая экспертиза, организация научной лингвистической экспертизы, государственные органы-разработчики проектов законов, качество законопроектов, несоблюдение действующих норм права.

RULEMAKING PROCESS AND SCIENTIFIC LINGUISTIC EXPERTISE: PROBLEMS OF INTERACTION ON THE QUALITY ISSUES

§ Primashev Nurzada Makhanbetovich

¡g Head of the Center for Linguistics, Institute of Legislation

^ and Legal Information of the Republic of Kazakhstan, PhD in Law, Associate Professor,

^ Nur-Sultan, Republic of Kazakhstan; E-mail: [email protected]

g

Abstract. The legislative function is one of the basic functions of the state. Therefore, the competent authorities give a special political and legal significance to the formation of the g foundations of legal regulation of society and the state.

e In general, the legislative function also includes normative activity. The state provides the i necessary resources for timely and quality implementation of this activity. Such resources are о equipped with theoretical developments, practical skills, measures of information support,

0 it is possible to carry out various scientific examinations of draft regulations. The purpose of £ such scientific expertise can be the evaluation of such indicators, such as the scientific validity s of the project, the overall quality, justification and effectiveness, as well as the possible negative m consequences that can be achieved.

^ The main legal basis is the law, that is, its development, first of all, is assigned to the central ш executive bodies. Scientific linguistic examination of draft laws is entrusted to the authorized $ organization determined by the Government of the Republic of Kazakhstan.

1 The analysis of the current practice shows that the requirements of legal regulation of scientific expertise are notfulfilled. In particular, there is a persistence offacts in case of violation

< of the terms of scientific linguistic examination. With this language quality ofprojects is also low. |E Evidence of this is a large number of errors identified in the projects. Even such indicators can g show that there is a direct logical connection between normative creativity and scientific linguistic g expertise, objective interdependence of their quantity and quality.

Keywords: law-making process, scientific expertise, scientific linguistic expertise, organization jE of scientific linguistic expertise, state bodies-developers of draft laws, the quality of draft laws, щ non-compliance with existing legal norms.

Юр1спе. Мемлекет пен оньщ кызметш кукыктык камтамасыз ету мацызды са-яси-кукыктык бастама жасау, кызметпк колдау, уйымдастыру жумыстарын жYргi-зу, ресурстар белу жэне т.с.с. шаралармен катар, зац жобаларына гылыми сараптама жYргiзудi де камтиды. ^олданыстагы зацна-мага сэйкес зац немесе езге нормативтш кукыктык актiлер жобаларына олармен реттелетш кукыктык катынастарга карай гылыми: кукыктык, сыбайлас жемкорлыкка карсы, лингвистикалык, экологиялык, эко-номикалык жэне баска да кажетп сарапта-малар жYргiзiледi. ТYрлi мэртебелiк жэне децгейлiк сипаттагы осындай сараптамалар олардыц кездеген максаты болып табыла-тын мемлекеттiк баскару жYЙесiнiц нор-мативтiк к¥кыктык кiшi жYЙесiн калыпта-стыру к¥ралдарыныц бiрi болып табылады. Ягни гылыми сараптама мемлекеттшктщ негiзi - сапалы зацнаманы калыптастыруга мYмкiндiк бередi.

Осындай гылыми элеуетп мYмкiндiк пен зацнаманыц, норма шыгармашылык процесс пен гылыми сараптаманыц езара байланысы эзiрге канагаттанарлык емес. Сондыктан ондай катынастар мен накты нормативтш кукыктык актшер жобаларыныц сапасы пэрмендi iс-шараларды колга алуды кажет етедь Норма шыгармашылык процесте те-ориялык негiздер мен тугырларды ескер-мегеннщ езiнде, билiк тарапынан койылып отырган уйымдастырушылык багыттагы жогары, тiптi канагаттандырарлык талап-тардыц да орындалмай отырганы белгiлi. Практикада калыптаскан тэжiрибенi талдау керсетш отыргандай, зац жобасын эзiрле-ушi мемлекеттiк органдар орташа децгейлi талаптардыц езiн де толык орындай алмай келедi. Норма шыгармашылык процеске катысушылардыц барлыгы мойындайтын жэне ескеретш тYрлi объективт себептердiц болуына карамастан, сапасыз мэтшдер кура-стыру, зац жобалау мен эзiрлеу мерзiмдерiн сактамау жэне колданыстагы зацнама талап-тарын орындамаумен катар, зац жобаларын эзiрлеушi мемлекеттiк органдар экiмшiлiк ресурстарды тарту жэне т.с.с. зацсыз ю-ки-мылдарды да колдануда. Оган мысалдарды темендеп талдаулар мен кестелерден керуге болады.

Нег1зг1 бвл1м. Юрюпеде керсетшгендей зац жобаларын эзiрлеушi мемлекеттiк органдар тарапынан олардыц кукыктык аспек-

DOI: 10.52026/2788-5291_2021_65_2_151

тiлерiне, орыс тiлiндегi нускасына баса назар аударылып, казак тiлiндегi нускасын iлеспе материал есебiнде карау тэжiрибесi токтар емес. Сондыктан осындай терю тэжiрибенiц зацды салдары ретiнде казак тшндеп мэтш-де тек кана тiлдiк кемшiлiктер гана емес, олар тудыратын к¥кыктык кателер де орын алып келедi. Мысалы, «^азакстан Республи-касыныц кейбiр зацнамалык актiлерiне эко-номикалык есудi калпына келтiру мэселелерi бойынша езгерiстер мен толыктырулар енгь зу туралы» ^азакстан Республикасы Зацы-ныц жобасында «40) жануарлар дYниесi объектiлерiн жасанды есiру - кел-тауарлы балык есiру шаруашылыктарын, бау-бакша балык еару шаруашылыктарын, тогандык балык еару шаруашылыктарын жэне сумен камтамасыз етудщ туйык циклi бар балык еару шаруашылыктарын коса алганда, жануарлар тYрлерiн ерiксiз жэне (немесе) жар-тылай ерiктi жагдайларда устау жэне еару;» деген аныктаманыц орыс тшндеп «40) искусственное разведение объектов животного мира - содержание и разведение видов животных в неволе и (или) полувольных условиях, включая озерно-товарные рыбоводные хозяйства, садковые рыбоводные хозяйства, прудовые рыбоводные хозяйства > и рыбоводные хозяйства с замкнутым ци- Т клом водообеспечения») деген норманыц И аудармасы деп бершген. Аталган норма- > дагы «жасанды есiру - кел-тауарлы балык Т есiру шаруашылыктарын, бау-бакша балык У есiру шаруашылыктарын» деген тсркес ете А дерекi аударылган. Эаресе жобаны эзiрле- А ушiлердiц «бау-бакша» мен «балык еару» о деген салаларды калай бiрiктiргенi бей- о мэлiм. Мундай сапасыз аударма тек аудар- Т машыныц элеуетiне катысты шыгар, бiрак Ь ол жалпы норма шыгармашылык процестiц В сипаттамасы деуге турарлык. Бiр эрiптен > кеткен кате кандай кукыктык салдар ту- Р дырды! Мундай жайттар зацныц сапасы- > на, сайып келгенде оныц тиiмдiлiгiне терiс О эсерiн тигiзетiн фактор болып табылады. Бiрак терiс тиiмдiлiк туралы мэселе элi кYн Ф тэр^бше койылмай келедi. р

Осындай терю тэж1рибеге тагы бiр А мысалды жакында гана кабылданган > зацдардан кел^руге болады. Мысалы, 2020 к жылы гылыми лингвистикалык сараптама № жYргiзiлген «^азакстан Республикасыныц ( кейбiр зацнамалык актiлерiне экономикалык 5) есудi калпына келтiру мэселелерi бойынша 0 езгерютер мен толыктырулар енгiзу туралы» 1

IN О IN

Казакстан Республикасыныц Зацына 2021 жылгы 2 кацтарда кол койылды (№ 399-VI КРЗ). Аталган зацныц 5-тармагына сэйкес 2007 жылгы 9 кацтардагы Казакстан Республикасыныц Экологиялык кодексiне1 eзгерiстер енгiзiлдi. Атап айтканда, ко-декстiц 285-2-бабы жаца 9-1) тармакшамен толыктырылды2. Дэл осы ^ш, тiптi сол сэт-те, осы зацнан кешнп реттiк нeмiрде тсркел-ген Казакстан Республикасыныц Экология кодексше3 кол койылды. Ол «Казакстан Республикасыныц 2021 жылгы 2 кацтардагы № 400-VI КРЗ» болып реамделд^. Осы кодекстщ 416-бабыныц 2-тармагына сэйкес Казакстан Республикасыныц Экологи-ялык кодексiнiц кYшi жойылды5. Сонымен, бул мысалдан бiрiншi зацмен кезделген eзгерiстер мен толыктырулар енгiзiлетiн кодекстщ кYшi сол сэтте жойылуына бай-ланысты Казакстан Республикасыныц Эко-логиялык кодексiне енгiзiлiп Yлгермегенiн керуге болады. Ягни кезделген ереже норма шыгармашыльщ процестiц циклiнен толык eткендiгiне карамастан мацызсыз болып калды. Ол каншама ресурстар мен нэтиже-сiз жумысты кажет еттi. Ал шын мэншде мундай «мацызсыз eзгерiстер» жайты зац жобаларын эзiрлеу барысында ескерiлуi тшс болатын6. Осы екi зацнамалык актшщ бiр-бiрiмен тыгыз байланысы бола тура, екеушщ максаттары тYрлi екенi алдын ала

белгiлi едi. Сондыктан оларды эзiрлеушi мемлекеттiк орган мен одан жогары турган бакылаушы-кадагалаушы курылымдардыц да ескермегеш норма шыгармашылык про-цестщ кYPделi кемшiлiгi болып табылады.

Норма шыгарушылык процестiц келесi мэселесi эзiрлеушi мемлекеттiк органдардыц гылыми лингвистикалык сараптама жYр-гiзуге экiмшiлiк ресурстарды пайдалануы болып табылады. Бул жайт сараптама жYр-гiзушi кузыреттi курылымга eз eндiрiсiндегi баска жобаларды кейiнге калдырып, барлык кYштердi аталган жобаларга жумылдыруга мэжбYрлейдi. Бул жерде накты сапа мэселес кYн тэртiбiнен тыс калатыны объективтi зац-дылык. Тeмендегi кестеде бершген акпарат эзiрленетiн зацнамалык актшер мен оларга жYргiзiлетiн сараптама нэтижелершщ eза-ра тiкелей байланысын жэне олардыц ка-былдануыныц кYPделiлiгi мен салдарыныц ескерiлмейтiнiн кeрсетедi. Казiргi уакытта калыптаскан тэжiрибенiц жэне зац жобаларын кабылдаудыц кYPделенуi жагдайы-ныц пандемияга байланыстылыгы бойынша уэж айтылуы да мYмкiн. Оны жокка шыга-руга болмайды, алайда кестеде ^р^т^ен гылыми лингвистикалык сараптама жYргiзу мерзiмiнiц сакталмауы мэселесiне бурын да назар аударылган болатын7, бiрак оны елеп жаткан курылым жок сиякты. Жоба бойынша жYргiзiлген гылыми лингвистикалык

CL

< Z

CL

О в X

о

m О

СП <

< СП

ь

-Q

с;

ш £

Ч О X

о <

СП

X

ь

1 Бул кодекске соцгы взгерiстер мен толъщтырулар магынасы да, салалъщ багъттары да сан тYрлi «Казащстан Республикасыныц Keü6ip зацнамалыщ акттерте энергетика, квлж жэне мемлекеттж наградалар мэселелерi бойынша взгерiстер мен толыщтырулар енгiзу туралы» 2020 жылгы 9 щарашадагы Казащстан Республикасыныц Зацымен ен-гiзiлген болатын. Ягни 1 ай салып тагы да взгерiстер енгiзiлдi. Жаца кодекстi щабытдауга бершгенуащытты есептеп, щолданыстагы кодекске тYрлi взгерiстер енгiзудi дурыс жоспарлау щажет. 2019 жылдан берi эзiрленiп жатщан жо-бамен щатар щолданыстагы кодекске 2020 жылы 3 зацмен взгерiстер мен толыщтырулар енгiзу тшмЫз эрi орынсыз тэжiрибе нэтижеа.

2 Зац оныц 2-бабында кврсеттген жагдайга сэйкес алгашщы ресми жарияланган кYнiнен кейт кYнтiзбелiк он кYн вткен соц щолданысща енгiзiлдi.

3 Бурынгы «Экологиялыщ кодекс» пен жаца «Экология кодека» деген атаулардыц айырмашылыгы да ттдж проблема болып табылады. Сарапшытар арасында ею атаудыц да вз жащтаушытары бар.

4 Кодекстердщ щущыщтыщ табигаты бойынша кодификатталган зац екенте щарамастан оларды щарапайым зацдарга тиесiлi «КРЗ» аббревиатурасын беру арщыты ресждеу мэселеЫ де шешут табуды щажет етедi. Мысалы, кодекс ата-уындагы Казащстан Республикасыныц 2021 жылгы 2 щацтардагы № 400-VI КРЗ КодекЫ» деген тiркес щущыщтыщ жагынан да, ттдж жагынан да Yйлеспейдi.

5 Формальдi турде кодекстщ кYшi жойылды, ал жаца кодекс, жалпы алганда, 2021 жылгы 1 штдеден бастап щолданысща енгiзiледi. Мунан жарты жыл бойы экология саласыныц щандай зацнамалыщ актiмен реттелетттщ белгiсiздiгi мэселеа туындайтын сиящты.

6 Бул мысал да щолданыстагы зацнаамалыщ акттерге взгерiстер мен толыщтырулар енгiзу туралы зацдарды эзiрлеу мэселесте назар аудару щажетттн кврсетедi. Мемлекеттж органдардыц басща мемлекеттж органдар эзiрлеп жатщан взгерктер мен толыщтырулар енгiзу туралы зац жобасына вз мэселелерi бойынша жобаларын «отыргызу» тэжiри-бестен туындап жатщан «Казащстан Республикасыныц кейбiр зацнамалыщ акттерте техникалыщреттеу, кэсткерлж, мемлекеттж басщару жYйесiн жетiлдiру жэне твлемдер мэселелерi бойынша взгерктер мен толыщтырулар енгiзу туралы», «Казащстан Республикасыныц кейбiр зацнамалыщ акттерте энергетика, квлж жэне мемлекеттж наградалар мэселелерi бойынша взгерiстер мен толыщтырулар енгiзу туралы» немесе Казащстан Республикасыныц кейбiр зацнамалыщ акттерте оцалту жэне банкроттыщ рэЫмдерт, бюджет, салыщ зацнамасын жэне темiржол квлг туралы зацнаманы жетiлдiру мэселелерi бойынша взгерктер мен толыщтырулар енгiзу туралы» сиящты пэндерi, щущыщтыщ мащсаттары мен объектiлерi мYлдем Yйлеспейтiн жобалар болмауы щажет. Мундай эдiс бойынша эзiрленетiн зацды «эмбебап врт свндiрушi зац» деп те атауга болатын шыгар.

7 Примашев Н.М. Рытыми лингвистикалыщ сараптаманыц уй^гмдастырушылыщ-щущыщтыщ негiздерiн жетiлдiрудiц кейбiр багыттары // Казащстан Республикасыныц Зацнама жэне щущыщтыщ ащпарат институтыныц Жаршысы. 2020. № 2 (60). 195-199-б.

сараптама барысында аныкталган кателер саны да оньщ эзiрлену сапасын керсете алады. Мысал есебiнде кездейсок тэртште алынган 10 жобада аныкталган кателердщ ец азы - 86, ал кебi - 9438 (орта есеппен 1

бетте - 15 кате!? Осындай керсеткiштерден «мемлекетпк органдар осыншама кате сал-дарын кере алады ма екен?» деген зацды сурак туындайды).

№ Зац жобасыныц атауы Эзiрлеушi Келемi бет ТYCкен Корытынды берiлдi Кате саны

1 Казакстан Республикасыныц Эшмшшк кукык бузушылык туралы кодексше экология мэселелер1 бойынша езгерютер мен толыктырулар енлзу туралы ЭГТРМ 20 11.10 12.10 242

2 «Салык жэне бюджетке теленетш баска да м1ндетт1 телемдер туралы» Казакстан Республикасыныц Кодексше (Салык кодека) жэне «Салык жэне бюджетке теленетш баска да м1ндетт1 телемдер туралы» Казакстан Республикасыныц Кодексш (Салык кодека) колданыска енлзу туралы» Казакстан Республикасыныц Зацына экология мэселелер1 бойынша езгерютер мен толыктырулар енлзу туралы ЭГТРМ 13 11.10 12.10 86

3 Казакстан Республикасыныц кейб1р зацна-малык актшерше жауапты хатшылар инсти-тутын тарату мэселелер1 бойынша езгерь стер енлзу туралы МК1А 7 15.10 15.10 90

4 Казакстан Республикасыныц Казакстан Республикасыныц кейб1р зацнамалык актшерше азаматтардыц жекелеген санатта-рын элеуметпк коргау мэселелер1 бойынша езгерютер мен толыктырулар енлзу туралы ЕХЭКМ 126 15.10 15.10 943

5 Эамдштер элем1 туралы ЭГТРМ 43 20.10 21.10 343

6 Казакстан Республикасыныц кейб1р зацнамалык актшерше еамджгер элемшщ мэсе-лелер1 бойынша езгерютер мен толыктырулар енлзу туралы ЭГТРМ 23 20.10 21.10 329

7 «Казакстан Республикасыныц дипломати-ялык кызмет туралы» Казакстан Республикасыныц Зацына езгерютер мен толыктырулар енлзу туралы С1М 13 28.10 29.10 132

8 «Казакстан Республикасыныц кейб1р зацнамалык актшерше Казакстан Республикасы басшысыныц 2020 жылгы 1 кыркYЙектегi «Жаца жагдайдагы Казакстан: ю-кимыл Мемлекет кезецi» атты Казакстан халкына Жолдауыныц жекелеген ережелерiн юке асыру мэселесi бойынша езгерiстер мен толыктырулар енлзу туралы МК1А 14 29.10 30.10 410

9 Энеркэсш саясаты туралы ИИДМ 47 25.11 26.11 614

8 Гылыми лингвистикалъщ сараптама барысында зац жобасында лексикалыц, грамматикалыц, стильдж, пунктуаци-ялыц, орфографиялыц сияцты ттдш цателермен цатар, ц^цыцтыцреамдеу талаптарын цамтитын зац техникасыныц цателерi де ескерiледi.

к> о к>

10

Казакстан Республикасыныц кейбiр зацна-

•_* 9

малык актшерше внеркэс1пт1к9 саясат мэсе-лелерi бойынша взгерiстер мен толыктыру-лар енлзу туралы

ИИДМ

18

25.11

26.11

90

гм о гм

IX

Норма шыгармашылык процестщ келес б1р мэселеа зац шыгару бастамасы кукыгы бойынша Казакстан Республикасы Парламент! депутаттары эз1рлейт1н зан жобала-рына гылыми лингвистикалык сараптама журпзуд1 уйымдастыру болып табылады. Каз1рг1 уакытта калыптаскан тэж1рибе бойынша депутаттар вздер1 эз1рлеген зан жо-баларын колданыстагы зацнамада кврстш-ген гылыми сараптамалардыц барлык тур1 бойынша сараптамага б1р мезгшде ж1бе-редь Кисын бойынша гылыми лингвистикалык сараптама зац жобасыныц ец соцгы нускасына жург1з1лу1 тшс, вйткеш гылыми кукыктык сараптама корытындысында жоба бойынша кукыктык сипаттагы кателер мен кемшшктер аныкталып, оларды жою бойынша усыныстар мен усынымдар бер1лу1 мумк1н. Эрине, сараптама корытындысы усынымдык сипатта болгасын олармен кель су не келюпеуге де болады, б1рак олар бойынша зац жобасына взгерютер енпзшетш1 анык. Мысалы, гылыми лингвистикалык сараптама журпзшген «Ардагерлер туралы» Казакстан Республикасы Зацыныц жоба-сында б1ркатар кагидатты кателер ж1берш-ген. Б1р1нш1ден, мундай атаулы зац 2020 жылгы 6 мамырда кабылданган, ягни дэл осындай зацныц кайта кабылдануы мум-

кш емес. Екшшщен, зац жобасыныц мэтш1 пэндш-салалык емес, колданыстагы зацна-мага взгерютер мен толыктырулар енг1зуд1 квздейтш 2 баптык зац жобасы сипатында. Yшiншiден, 2 бетпк зац жобасынан 36 кате табылды. Кврсетiлген уш негiз бойынша жобага кагидатты взгерютер енгiзiлуi тиiс. Мундай жагдайда жоба бойынша бершген гылыми лингвистикалык сараптаманыц ко-рытындысы мацызсыз болып калары свз-сiз. Оны зац жобасыныц взгертшген (пы-сыкталган емес!) жаца нускасы бойынша коса беруге болмайды. Сондыктан гылыми лингвистикалык сараптаманы дурыс эрi взектi ету Yшiн Казакстан Республикасы Парламентiнiц депутаттары эзiрлейтiн зац жобаларына оларды взге гылыми сараптама корытындылары бойынша пысыкталганнан кейiн, ягни оныц ец соцгы мэтiнi бойынша гана жYргiзу усынылады. Бул мысал да бiр гана емес, вкЫшке орай, кайталана орын алып отырган тэжiрибе.

Зац жобаларыныц негiзгi кемшшктершщ бiрi - олардыц тiлдiк сапасыныц твмендiгi депутаттык бастама бойынша эзiрленетiн зац жобаларына да тэн. Оны твмендеп ке-стеден зац жобалары бойынша аныкталган кателер санынан квруге болады10.

< IX

О в х

о

СО

О

СП <

< СП

ь

-О

ш £

ч О X

0 <

т

1

ь

х

х

Ь

№ Зац жобасыныц атауы Квлем1, бет Кате саны

1 Казакстан Республикасыныц кейб1р зацнамалык актшерше ерекше корга-латын табиги аумактар мэселелер1 бойынша взгерютер мен толыктырулар енлзу туралы 4 44

2 Казакстан Республикасыныц кейб1р зацнамалык актшерше кузет кызмет мэселелер1 бойынша взгерютер мен толыктырулар енпзу туралы 3 84

3 Казакстан Республикасыныц кейб1р зацнамалык актшерше баланыц кукыктарын коргау мэселелер1 бойынша взгерютер мен толыктырулар енпзу туралы 7 70

4 Казакстан Республикасыныц кейб1р зацнамалык актшерше гылым мэселе-лер1 бойынша взгерютер мен толыктырулар енлзу туралы 9 81

5 «Сауда кызметш реттеу туралы» Казакстан Республикасыныц Зацына взгерютер енпзу туралы 1 12

9 Негiзгi зац мен ыеспе зацдагы «внеркэст» пен «внеркэсттж» деген свздердщ орыс тiлiндегi баламасы бiреу. Эзiрле-ушi мемлекеттж органныц щай нусщаны алары белгiсiз болатын. Цазащстан Республикасы Мэжтатц ресми интернет ресурсында орналастырылган жобалар атауларында «внеркэсттж» деген нусща щолданылган. Царацыз: Ыф://умм/. parlam.kz/kk/mazhilis/. Бул да жогарыда кврсетмген «Экологиялъщ кодека» мен «Экология кодека» деген мэселеге ущсас.

10 Келтiрiлген деректер зац жобаларына жYргiзiлген зыглыти лингвистикалыщ сараптама щорытындыглары бойынша берыген.

6 Казакстан Республикасыныц кейбiр зацнамалык актшерше гылым мэселе-лерi бойынша езгерютер мен толыктырулар енпзу туралы 24 213

7 Казакстан Республикасыныц кейбiр зацнамалык актшерше жол жYрiсi мэселелерi бойынша езгерютер мен толыктырулар енпзу туралы 5 205

8 Казакстан Республикасыныц кейбiр зацнамалык актшерше адвокаттык кызмет жэне зац кемеп мэселелерi бойынша езгерютер мен толыктырулар енпзу туралы 13 119

9 «Жер койнауы жэне жер койнауын пайдалану туралы» Казакстан Республикасыныц кодексше уран ендiру мэселелерi бойынша езгерютер мен толыктырулар енпзу туралы 9 83

Кездейсок тэртшпен алынган жалпы келем1 75 бет болатын 9 зац жобасынан аныкталган кателер саны - 948. Орта есеппен 1 бетте 13 кате жбершген екен. Мундай жагдайда сапа мен норма шыгар-машылыктыц тшмдшп де Yлкен мэселе болып кала беред1. Эюшшке орай, мундай тэжiрибе барлык зац жобаларына тэн. Зац жобаларын эз1рлеуш1 мемлекетпк орган-дарда жобалардыц казак тшндеп мэтЫнщ сапасын гылыми лингвистикалык сараптама жYргiзушi курылымга арту тэжiрибесi ка-лыптаскан сиякты. Мундай дшден арылту максатында мемлекетпк бюджеттен тшелей каржыландырылатын гылыми сараптама-ларды эз1рлеуш1 мемлекетпк органдардыц ез бюджеттерше жэне зац жобасы бойынша жYргiзiлетiн гылыми лингвистикалык сараптама санын екеумен шектеуд1 зацнамада беюту усынылады.

Колданыстагы зацнамага тшсп езгерь стер мен толыктырулар енпзу калыптаскан тэжiрибе. Б1рак басты себеп пандемия екень не карамастан 1 зацнамалык акпге 1 жыл 1шшде атаулары б1рдей 3 зацмен езгерютер мен толыктырулар енпзу де терю тэж1рибе болып табылады11.

Норма шыгармашылык кызметте ескершу1 тшс нэрсе - зац тшищ стат. Тш теориясы бойынша ж1ктелетш 5 стильдщ катарындагы бул стильдщ кукыктык ны-саны бойынша айкындалатын тустары да

бар. Мысалы, зац мен буйрык тшдер1 белек болады. Осы тургыдан, «Казакстан Респу-бликасыныц кейб1р зацнамалык актшерше цифрлык технологияларды реттеу мэселе-лер1 бойынша езгерютер мен толыктырулар енпзу туралы» Казакстан Республикасы Зацыныц жобасымен Казакстан Республика-сыныц Кэсшкерл1к кодексше енпзу жоспар-ланган «7. Индустрияландыру картасына немесе Казакстан Республикасыныц Кэсш-керл1к кодексше сэйкес ещр кэсшкерлшн колдау картасына енпзшген индустриялык жобаларды юке асыратын, кызмет (техно-логиялык процеа) жер койнауын пайдала-нумен байланысты индустриялык кызмет субъектшер1 осы тармакта кезделген ерек-шел1ктерд1 ескере отырып, осы Кодекстш 70-бабы 3-тармагыныц 2) тармакшасында керсетшмеген аумактар шегшде орналаскан жер койнауы учаскесше бершген етш1ш не-пзшде пайдалы катты казбаларды барлауга немесе енд1руге арналган лицензияны алуга кукылы деп белгшенсш» деген норманыц зац нормасы болуы мYмкiн емес. Бул мэсе-лешц себеб1 норманыц орыс тшндеп нуска-сында, ягни «установить» деген сезде12.

Жогарыда керсетшген кемшшктердш алдын алу жолдарыныц тагы б1р1 - зац жо-балау жумысына журтшылыкты катыстыру мемлекетпк органдар тарапынан кец колдау таппай отыр. Тэжiрибеде формальд1 турде есепке гана енпзшетш13 бул тетатш элеует

11 Бул мысал 2020 жылгы 6 мамырда, 2 штдеде жэне 10 желтоцсанда цабылданган «Салыц жэне бюджетке теле-нетт басца да мiндеттi твлемдер туралы» Цазацстан Республикасыныц Кодекане (Салыц кодека) жэне «Салыц жэне бюджетке теленетт басца да мiндеттi твлемдер туралы» Цазацстан Республикасыныц Кодекан (Салыц кодека) цол-данысца енгiзу туралы» Цазацстан Республикасыныц Зацына езгерктер мен толыцтырулар енгiзу туралы» Цазацстан Республикасыныц Зацы бойынша келтiрiлдi.

12 Орыс тiлiндегi «7. Установить, что субъекты индустриальной деятельности, реализующие индустриальные проекты, включенные в карту индустриализации или карту поддержки предпринимательства региона в соответствии с Предпринимательским кодексом Республики Казахстан, деятельность (технологический процесс) которых связана (связан) с недропользованием, вправе получить лицензию на разведку или добычу твердых полезных ископаемых на основании заявления, поданного на участок недр, расположенный в пределах территории, не указанной в подпункте 2) пункта 3 статьи 70 настоящего Кодекса, с учетом особенностей, предусмотренных настоящим пунктом.» деген норманы басца-ша аудару мYмкiн емес.

13 Царацыз: Мухаметкалиева Е.М. Цазацстан Республикасы мемлекеттж басцару органдарыныц нормашыгармаш^шыц цызметiндегi журтш^шыцтыц цатысуын жетiлдiру //https://www.apa.kz/download/dissert/Mamytkalieva/%D0%94%D0% B8%D1%81%D1%81%D0%B5%D1%80%D1%82%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F/mobile/index.html#p=1 (Царау куш: 10.01.2021)

Н

X

ы А

о х о Д А

сг

В

СП А

>

го О го О

X

е о

"О

2 А

П.

"О

к> о к>

жогары болып табылады. Журтшыльщтыц кукьщтьщ мэселелермен катар зац жобала-рындагы казак тшнщ мэселелерiн де кара-стыра алатынына сенiм мол.

Кррытынды. Непзшен гылыми са-раптамалар iшiнде 2011 жылдан бастап тэж1рибеге енгiзiлген, жYргiзiлуi мiндеттi, нормативтiк к¥кыктык актшщ тшдш сапа-сын камтамасыз етуге багытталган гылыми лингвистикалык сараптаманыц элеует жогары. Ол мемлекеттiк тiл - казак тшнщ казiрri жагдайына байланысты тек зац жо-басыныц ею тiлдегi мэтшдершщ тещуп-нускалылыгын камтамасыз ету белшнде гана жYргiзiлiп отыр. Шын мэнiнде, кажет болган жагдайда, гылыми лингвистикалык сараптаманыц езiндiк элеует мен аукы-мы ете кец. Ол филология тургысынан эр-

6ip сез не угымныц, limi тыныс белгiсiнiц колданылу кажетпгщ орнын, максат пен мiндеттерiн жэне т.с.с. тшдш категориялык мэртебесш айкындауга мYмкiндiк береди Сонымен катар, гылыми лингвистикалык сараптаманыц зац жобасы мэтiнiнiц аударма сапасын талдау элеуетi де мол14.

Жалпы алганда зац жобаларына жYр-пзшетш гылыми лингвистикалык сараптаманыц кукьщтык реттелу децгейi оган кой-ылып отырган талаптарга сай келедi деуге болады. Бiрак оныц жеке гылыми сараптама тYрi ретiндегi к¥кыктык негiздерi жетiлдiру-дi жэне оган деген кезкарас езгертудi талап етедi. Олай болмаса терю тэж1рибе мен сапа-сыз зацнама езгермейдi, мемлекеттiц 6ykw саясаты мен багдарламалык жоспары кагаз бетiнде калады. Оныц салдарыныц аукымы ете Yлкен.

ЭДЕБИЕТ

1. Примашев Н.М. FbinbiMU лингвистикалыц сараптаманыц уйымдасты-рушылыц-цуцыцтыц нег1здер1н жет1лд1руд1ц кейб1р багыттары // Казацстан Республи-касы Зацнама жэне цуцыцтыц ацпарат институтыныц Жаршысы. 2020. № 2 (60). 195-199-б.

2. Мухаметкалиева Е.М. Казахстан Республикасы мемлекеттт басцару органдары-ныц нормашыгармашылыц цызметгндегг журтшылыцтыц цатысуын жетглдгру // https://

8 www. apa.kz/download/dissert/Mamytkalieva/ %D0%94%D0%B8%D1%81%D1%81%D0%B5 %D1%80%D1%82%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F/mobile/index.html#p=1 (Карау кун1: 10.01.2021)

IN

CL

a.

X

REFERENCES

1. Primashev N.M. Gylymi lingvistikalyq saraptamanyn ujymdastyrushylyq-quqyqtyq

0 negizderin zhetildirudin kejbir bagyttary // Qazaqstan Respublikasy Zannama zhэne quqyqtyq

1 aqparat institutynyn Zharshysy. 2020. № 2 (60). 195-199-b.

'g 2. Muhametkalieva E.M. Qazaqstan Respublikasy memlekettik basqaru organdarynyn

о normashygarmashylyq qyzmetindegi zhurtshylyqtyn qatysuyn zhetildiru // https://www.apa.

< kz/download/dissert/Mamytkalieva/ %D0% 94%D 0%B 8%D1%81%oD1%81%D0%B5%D1 ^ %80%D1%82%D0%B0%D1%86%D0% B8%oD1%o8F/mobile/index.html#p=1 (Qarau kYni:

< 10.01.2021) Ь

-О

с;

ш £

Ч О X

о <

РЛ <

14 Кaзiргiуацытта цогамда «цазац тшнщ сапасына аудармашылар кiнэлi» деген жацсац тюр цалыптасцаны белгт. Ол проблеманы негiздi дей тура, оны тек цана аудармашылардыц элеуетiмен байланыстыру орынсыз. Субъективтi себеп-термен бiрге тYбiнде тYрлi объективтi сипаттагы себептер де зац сапасына эсер ете алады. Мысалы, норма шыгар-машылыц процесте цуцыцтыц лексика цорыныц ерекшелiктерi немесе баламаныц болмауы, жасанды нусца жасау не балама тЫдерден алу жэне т.с.с. эдктер мен амалдар пайдаланылады. Мундай циыншылыцтар эЫресе техника, ацпа-£ рат жэне т.с.с. арнайы салаларда орын алуда. Мысалы, «проран», «самосев», «либерализация» жэне т.с.с. угымдарга — балама табу ете циын. Бул жагдайда орыс тiлiндегi нусцаны квшiре салу не жасанды нусца цолдану цуцыцтыц норма-ныц тYрлi тYсiнiлуiне алып келерi сезЫз. Бiрaц усынылган балама мэнмэттге байланысты зацшыгарушыныц кездеген мацсатын керсете бысе, оны неге цолданбасца?