Қылмыстылықтың алдын-алу жолдары Текст научной статьи по специальности «Право»

Трибуна молодого ученого

Карманов Ержан Койлыбащлы,

Цазацстан Республикасы Президент1 жанындагы Мемлекеттж басцару академиясы Сот тврелт институтътъщ 2-курс магистранты

к;ылмыстыльщтьщ АЛДЫН-АЛУ ЖОЛДАРЫ

Кылмыскерлштщ Казацстандагы ахуалы ту-ралы сез цозгау Yшiн, криминология гылымынын шыгу тегi, пэнi, алдын алу жолдарына тоцталып кеткен жен болар. Криминолгия сезi ей белiктен тирады, ягни латынша «сптеп-цылмыс» жэне грекше «logos-iлiм». Демек, цылмыс туралы шм болып шыгады, бiрац-та онын атауы аталган гылымнын немен айналысатындыгын элi де толыц ашпайды. Себебi, цазiргi кYнi цылмыс мэселесiмен айналысатын гылымдар саны бiрцатар. Онын iшiнде цылмыстыц ц^цыцтын да, цылмысты iс жYргiзу ц^цыгынын де, цылмыстыц-атцару ц^цыгынын да гылымдары, сол сияцты ц^цыцтыц психология, социология (ц^цыц социологиясы, цылмыс социологи-ясы жэне цылмыстыц ц^цыц социологиясы), философия (ц^цыц философиясы мен цылмыс философиясы), статистика гылымдары, тагы да басца бiрцыдыру гылым салалары бар. Осы салалардын барлыгы да цылмыс мэселелерiмен айналысцанмен эрцайсысы эр цырынан келедi. Сонын iшiнде криминология да ез жолымен ке-луге тырысады.

Демек, цылмыстыц ц^цыц «цылмыс» туралы с^рацца жауап берсе, криминологиянын ен басты мэселесi, жYрегi - цылмыстылыц. Ж^рт цылмыстылыц пен цылмысты бiр-ац нэрсе деп ойлауы эбден ыцтимал. Тiптi, цылмыстылыцтын жасалган цылмыстардын жиынтыгы деп те тYсiнедi. Иэ сыртынан цараганда солай: цылмыстылыц - цылмыстардын, жиынтыгы, бiрац iшкi жагы мYлде олай емес. Себебi, цылмыс адам эрекетшщ бiр тYрi гана, ягни, цылмыс цогамга цауiптi iс-эрекет. Ал цылмыстылыц -б^л ц^былыс. Кылмыстылыц цылмыстардын, жиынтыгынан т^рганмен де одан мYлде белек сапага ие болган. Б^л жерде диалектиканын санннан сапага ету занын еске тYсiрген жен. Ей цылмыс цылмыстылыц емес, он цылмыс та, тшп, жYЗ цылмыс та цылмыстылыц сапасына ие емес, ол Yшiн мiндеттi тYрде масса керек, ягни жаппай болуга ттст!

Ягни, цылмыстыц ц^цыц, цылмыстыц ю жYргiзу жэне цылмыстыц атцару ц^цыцтарыныц гылымдары цылмысты эр тYрлi цырынан келiп царастыруга тырысса, криминология ол мэселелердi емес, цылмыстылыц атты ц^былысты зерттейдi. Криминологиялыц эрбiр зерттеудщ тYбiнде цогамга келетiн пайда -цылмыстылыцтыц себептерш аныцтау цажет. Осы себептердi аныцтау нэтижесiнде гана тиiмдi нэтижелерге цол жетшзуге болады.

Криминология жалпы цылмыстылыцтын себептерш гана емес, сонымен цоса, жеке ла-енген цылмыстардын себептерiн де зерттейд^ Демек, криминолгия пэнiнiц Yшiншi ц^рамдас белiгi - жеке цылмыстардын себептерi мен жагдайларын зерттейдi.

Криминологиянын пэтн ц^райтын келесi, тертiншi компонент - цылмыскердщ т^лгасы. Сондыцтан, криминология жэбiрленушiнiц де мшез-ц^лцы мен т^лгасын зерттеудi ез мойнына алады жэне ол криминологиядан басца ешцандай гылымнын зерттеу пэнiне кiрмейдi (цылмыстыц ш жYргiзу оларды тек цоргауды жYзеге асырады).

Криминологиянын басты мацсаты -цылмыстылыцты болдырмау, ягни онын алдын алу. Кылмыстыц ц^цыцтыц багыттагы ц^цыц салалары мен олардын гылымынын да цогам Yшiн керегi - цылмыстылыцтын алдын алу Yшiн ^ресетшдтнде. Кылмыстылыцтын алдын алу Yшiн де белгiлi бiр эрекеттер жасалуы керек. Сонын бiрi - цылмыстылыцты болжау. Еылыми ецбектiц мацсатына тшелей цалам тар-тып отырмыз. Демек, криминогиянын пэнiн криминологиялыц болжау да ц^райды [1, 15 б.].

Сонымен, цылмыстылыцпен кYресуде криминологиялыц болжау темендеп сатыларга белiнедi:

1) цылмыстылыц;

2) цылмыстылыцтын себептерц

3) жеке цылмыстардын себептерi мен жагдайлары;

4) цылмыскердщ т^лгасы;

№ 1-2 (29-30) 2013 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан

5) жэбiрленушiнiц мшез-к¥лкы мен т^лгасы;

6) кылмыстылыктыц алдын алу;

7) криминологиялык болжау.

8) Криминологиялык жоспарлау.

Сонымен криминология дегенiмiз -

кылмыстылыкты, оныц себептерiн, жеке кылмыстардыц себептерi мен жагдайларын, жэбiрленушiнiц мшез-к¥лкы мен т^лгасын, кылмыскердщ т^лгасын, сондай-ак кылмыстылыктыц алдын алу мен болжауды зерттейтш салааралык гылым. Ягни криминология тYсiнiгi кылмыстылыктыц себептерiн, жеке кылмыстардыц себеш^ мен жагдайларын, сондай-ак жэбiрленушiнiц мшез-к¥лкы мен т^лгасын кылмыстылыктыц себептерiне шогырландырса, кылмыстылыктыц алдын алу мен болжауды бiр деп карастырады. Осыган орай, криминология кылмыстылыкты гана емес, онымен байланысты вздерi кылмыстылыкты к¥рамаса да онымен тшелей байланысты жагымсыз к¥былыстарды зерттейдi. Мэселен, жезвкшелiк, взiн-взi влпру, маскYнемдiк, нашакорлык т.б. Осылардыц бэрi де (кылмыстылыкты коса алганда) элеуметпк ауыткулар.

Криминология гылымыныц мынандай Yш тYрлi мiндетiн атауга болады:

1. Аналитикалык, ягни зерттеу мiндетi. Кылмыстылыкты, оныц себептерiн, кылмыскердщ т^лгасын, жэбiрленушiнiц мшез-к¥лкы мен т^лгасын (виктимологиялык аспектiлердi) зерделеп, талдау.

2. Болжау мiндетi - криминогецщк к¥былыстардыц болашактагы взгерiстерi тура-лы негiздi ^сыныстар жасау.

3. Эр тYрлi жолмен тэжiрибелендiру. Б^л кылмыстылыктыц алдын алуга келедi, сол сиякты виктимологиялык профилактиканы да колдануды квздейдi.

Адамзат дYние есiгiн ашканнан бастап квзiне кврiнген нэрсенi санап, карапайым математика-ны, ауырган жерш емдеп, карапайым медицина-ны калыптастырды. Ал кылмыстылыктыц жай-кYЙiн, себептерш, оныц алдын алу мэселелерiн зерттейтш гылым - криминологияныц калыптасканына бар-жогы бiр-ак гасыр вттi. Ол Х1Х гасырдыц аяк шенiнде гана калыптасты. Бiрак б^л кылмыстылык мэселелерi адамзатты ойландырмады, оныц кажеттшп болган жок дегендi бiлдiрмейдi. Элбетте, аталмыш мэселе Аристотель, Платоннан бастап ойшылдарды толгандырды, бiрак оныц iргесi калану уакыты тек Х1Х гасырга б^йырыпты. Осы уакытта, Ч.Дарвин взiнiц тYрлердiц эволюциясын жаса-са, социологтардыц да iрi толкыны келгенi, статистика гылымы да практикага вз жемiстерiн

кврсете бастаганы, тiптi, взiмiз идеал тугып кел-ген К.Маркс пен Ф.Энгельстщ де осы уакыттарда туылып, вз зерттеулерш жYргiзгенi анык.

Криминология гылымыныц калыптасуына тврт тYрлi зерттеулер ыкпал еттi: [2, 15-18 бб.]

1)антропологиялык;

2) статистикалык;

3) элеуметпк-экономикалык жэне социоло-гиялык;

4) к¥кыктык.

Эдетте, антропология адамныц сырткы бет-пiшiнiн, бой-т^ркын гана зерттейдi. Бiрак оныц кылмыстылыкка катысы канша едi? Осы катысы шамалылыгыныц взi де ж^ртты елец еткiзген болатын. Елец етюзш кана поймай, италияндык антропологтардыц осы уакыттагы толкыны кылмыстылык мэселесшде белсендiлiк танытты.

Кылмыстылык - б^л салыстырмалы жап-пай, тарихи взгермелi элеуметтiк, кылмыстык-к^кыктык сипатка ие, белгш бiр мемлекет-те белгш бiр уакыт аралыгында жасалган кылмыстардыц жиынтыгынан т^ратын таптык когамныц ^былысы. К^ылмыстылык - элеуметтiк к¥былыс, взшше бiр организм, когамныц взiне багытталган сыркаты.

Жогарыдагы аныктамадан кылмыстылыктыц мынандай белгшерш анактауга болады:

- оныц салыстырмалы-жаппайлыгы.

- тарихи взгермелi болатындыгы когамныц кылмыска деген квзкарасы Yнемi взгерiп отыратындыгында. Бiр уакыттарда кылмыс боп есептелген эрекеттер баска бiр кезде кылмыс емес немесе керюшше. Мысалга, Кецес дэуiрiнде алып-сатарлык эрекен кылмыс боп, кылмыстылыкты к¥рап т^рса, казiр ол кылмыс болмак тYгiлi экономиканы дамытушы факторлардыц бiрi (бизнес).

- оныц белгш бiр мемлекетте белгiлi бiр уакыт аралыгында жасалган кылмыстардыц жиынтыгынан т^ратындыгын кез келген к^былыстыц кецiстiк пен уакыт параметрлерше багыныштылыгымен тYсiндiруге болады.

- оныц элеуметпк к¥былыс екендiгi кылмыс тек кана адамдар когамында орын алатындыгымен ерекшеленедi.

Кылмыстылыктыц взiне тэн мынандай кврсеткiштерi бар: децгейi, каркындылыгы, к¥рылымы, динамикасы.

Кылмыстылыктыц децгейi - дегенiмiз белгiлi бiр мемлекетте белгiлi бiр уакыт аралыгында жасалган кылмыстардыц абсолютпк саны.

Кылмыстылыктыц каркындылыгын коэффициент аркылы аныктауга болады. Коэффициенттiц взi де фактiге катысты, кылмыс жасаган т^лгаларга катысты жэне сотталгандарга катысты деп Yш тYрлi бола алады.

Трибуна молодого ученого

Астанадагы кылмыстылыктыц к¥Рьшымы - б^л белгiлi 6ip аумакта белгiлi 6ip уакыт аралыгында жасалган барлык кылмыстардыц iшiндегi накты кылмыстылык туршщ Yлес салмагы жэне кылмыстар саныныц аракатынасы.

Кылмыстылыктыц динамикасы - белгш бiр кезецдегi кылмыстылыктыц децгеш мен к^рылымыныц взгеруi, оныц козгалысы. Дина-миканы аныктауга байланысты Yш тYрлi есеп тYргiзуге болады:

1) агымдагы талдау - 1 жылга жYргiзiлетiн есеп;

2) жYЙелiк талдау - жыл сайынгы, бесжылдык сайынга, онжылдык сайынгы кылмыстылыктыц козгалысын аныктау;

3) кылмыстылыктыц мерзiмдiк взгерiстерiн талдау.

Осы Yш тYрлi есеп мынандай Yш тYрлi эдiспен жYзеге асады: базистiк, жалгаспалы, интервал-дарды бiрiктiру эдiсi.

Базистiк эдiстiц негiзгi ерекшелт баска барлык жылдардыц кврсеткiштерi бiр жылдыц гана кврсеткiшiмен салыстырылады жэне сол салыстырылушы (базис) жылдыц кврсеткiшi 100 пайыз деп алынады.

Келес жалгаспалы эдiс алдыцгы эдiске ^ксайды, дегенмен, б^л эдiсте бiр гана жыл базис деп алынбайды, оныц орнына Yнемi алдыцгы жыл алынып отырады.

Мысалга, Казакстандагы кылмыстылыктыц козгалысын 1990 жылдыц кврсеткiшiмен (базиснк эдiс) жэне алдыцгы жылдарымен (жалгаспалы эдю) салыстыру.

Yшiншi интервалдарды бiрiктiру эдiсiнiц бар айырмашылыгы - бiр жылдыц гана емес бес жылдыктардыц, онжылдыктардыц неме-се елу жылдыктардыц кврсеткiштерi алынып, жогарыдагы екi эдютщ бiрiн колдана отырып есеп жYргiзiледi.

Жалпы кылмыстылыктыц когамга каушн-лтне токтала кетсек, ол:

- элеуметпк дамуды жэне экономикалык взгерiстердi тежейдц

- элеуметтiк к¥рылымдардыц калыпты ж^мысын б^зады;

- элеуметтiк институттардыц функциясына ыкпал етедi;

- элеуметтiк тыныштыкты б^зады;

- сенiмсiздiк, корку, YPейлену сезiмiн

тугызады;

- адамдардыц квцш кYЙiне, вмiрiне, ж^мысына салкынын типзедц

- взiнен взi туындап отыруга кабiлеттi: взгелерге «ж^ктырады», тартады;

- елеут материалдык жэне взге де ресурстык шыгындар кетедi, сондай-ак мемлекетпк органдардыц ^йымдастырылуына байланысты кYш ж^мсауды талап етедi.

Сонымен, криминологиялык болжау ел> мiзде кандай кайнар квздерден к¥ралады. Б^каралык акпарат к¥ралдар аркылы отаншылыкты, салуатты вмiр салтын наси-хаттау, рухани игiлiктерге багыттау, к¥кык б^зушылык профилактика субъектiлерiнiц ж^мысыныц оц тэжiрибесiн жариялау. Iшкi iстер органдарыныц басшылыгымен, учаскелiк полиция инспекторларымен жэне жергшкп аткарушы органдарыныц вкiлдерiмен эюмшшк учаскедегi халыктыц, кэсiпорындардыц, ме-кемелер мен ^йымдардыц ^жымдарыныц ал-дында есеп беру халыкты ецбекпен камтуды камтамасыз ету, ж^мыссыздарды, ерекше жа-старды акылы когамдык ж^мыстарга тарту, олармен кэшби дайындык жэне окытуды юке асыру бойынша косымша шараларды колдану. К¥кык б^зушылыктардыц алдын алуына багытталган элеуметтiк жарнаманыц тараты-луын ^йымдастыру балалардыц к¥кыктарын кYзету жэне зацды мYДделерiн коргау бвлiгiнде зацнаманыц сакталуына бакылауды iске асыру. Т^ргылыкты жерi жок, элеуметтiк байланыстар-дан айырылган, тэрбие колониялардан кайтып келген ересектер, кэмелетке толмагандарды жэне ата-ана камкорлыксыз калган, iшкi iстер органдарыныц есептершде т^ратын, кYнкврiсi твмен жэне колайсыз отбасылардан баска жасвспiрiмдердi ецбекпен камту жэне оцалту бойынша iс-шаралар кешенш эзiрлеуболып та-былады.

^олданылFан эдебиеттер TÏ3ÏMi

1. Казакстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылга дейiнгi кезецге арналган к¥кыктык са-ясат т^жырымдамасы туралы / Казакстан Республикасы Президентшщ 2009 жылгы 28 тамыздагы №858 Жарлыгы. - 35 б.

2. Алауханов Е.О. Криминология. - Алматы, 2009. - 332 б.

№ 1-2 (29-30) 2013 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан

8

FbUbiMU мацалада цылмыстылыцтыц ахуалы туралы автор вз гылыми квзцарасын танытты, сонымен цатар, цылмыстылыцтыц шыгу ce6e6iH, жагдайын, цылмыскердщ тулгасын талдаган.

Tyuih свздер: криминология, цылмыстыц цуцыц, цылмыс.

В научной статье автор показал свое научное видение преступности, а также причины возникновения преступности и анализировал личность преступника.

Ключевые слова: криминология, уголовное право, преступления.

In the scientific article, the author showed his scientific vision of the crime, as well as the causes of crime and analyzed the identity of the offender.

Keywords: criminology, criminal law, crime.

Ержан Койлыбай^лы Урманов,

Казахстан Республикасы Президент жанындагы Мемлекетпк басцару академиясы Сот терелш институтыньщ 2-курс магистранты

Кылмыстылык;тыц алдын-алу жолдары

Курманов Ержан Койлыбаевич,

магистрант 2-го курса Института правосудия Академии государственного управления при Президенте Республики Казахстан Предупреждение преступности

Kurmanov Erzhan Koilybayevich,

undergraduate of the 2nd course of Institute of justice of Academy of public administration at the President of the Republic of Kazakhstan Prevention of crime