CC BY
16Сыздыцов ТимурЖагыпаррлы,
КР Зац шыгару институты цылмыстыц, цылмыстыц ¡с ЖYргiзу, цылмыстыц атцару зацнамасы жэне сот сараптамасы бвлiмiнiц ага гылыми цызметкерi
цылмыстыльщты ЖАСЫРУГА ЦАРСы 1С-ЭРЕКЕТТЕР ШАРАЛАРы
Кукык ^оргау органдарыньщ бYтiндей статистикалык деректерге багытталган кызметш багалаудыц колданыстаы эдютемесшщ кемшiлiктерi де бар. Олардыц негiзгiсi шаблондык, эртYрлi критерийлердi есепке алудыц мумкш еместiгi болып табылады.
КукыккорFауорганыкызметшщкврсеткiштерi еткен кезецнщ статистикалык есебiнен алына-ды жэне аFымдаFы кврсеткiштермен салысты-рылады, сосын белгiлi бiр жаFдайлар бойын-ша кукык корFау органы кызметшщ сапасын баFалау жYргiзiледi. Мундай устанымды кукык KорFау органдарыныц тексерiлетiн бвлiмшелерiн саралап баFалауFа мYмкiндiк бермейтiн вте жецшдетшген деп есептеймiз.
Кукык корFау органдарыныц есеп беруi дэстYрлi тYрде аFымдаFы жэне будан бурынFы керсеткiштердi карапайым салыстыру шегiнде кылмыстылыктыц езгерiстерi тура-лы деректердщ салыстырмалылыFына, накты бар айырмашылыктардыц кертартпалыкка негiзделген тYсiндiрмелерiне баFытталFан. Соны-мен бiрге наFыз жаFдайды жэне кылмыстылыкты салыстырмалы талдауын салыстырFан кез-де мундай устаным канаFаттанарлык нэтиже экелмейдi. Абсолюттi сандармен жумыс жаса-удан баска статистикалык-криминологиялык талдау Yшiн базалык кврсеткiштер болып та-былатын бiркатар коэффициенттерге катысты криминологияда жалпы кабылдаетан есептеу эдютемелерше жYгiну кажет [1].
Элеуметтiк турактылыктыц жоктыгеынан, карама-кайшы криминалдык тенденциялар-мен сипатталатын казiрri кезенде кукык коргау органдарыныц кызметш баFалау эдiстемесiнiц квптеген позицияларын жэне, бiрiншi кезекте, кылмысты ашу пайызына катысты кайта карау акылFа конымды болар едi. бйткеш, казiрri уакытта ол кылмыс децгей сиякты кврсеткiшпен ^атар жэне баскаларFа, оныц iшiнде кукык корFау органдары кызметшщ сапалы кврсеткiштерiне, ерекше назар аудармастан абсолютп болады.
Бiздiц ойымызша, кукык корFау органда-рын баFалау жYЙесi олардыц Казахстан Ре-спубликасы Конституциясыныц талаптарына сэйкес келетiн, адамныц вмiрi, кукыктары мен еркiндiгi жоFарFы кундылык, ал оларды корFау - мемлекеттщ мацызды мiндетi болып табы-латын кызметш ынталандыруы тиiс. Сонымен катар, ол (баFалау) кукык корFау органдарыныц алдына койылFан максаттарFа жетуге жаFдай жа-сауы тиiс. Сонда соцFыларFа койылатын, сайма-сай келмейтш талаптар олардыц кызметшдеп басымдыктардыц орнынан жылжуына экеледi, ол эртYрлi девиацияларFа, оныц iшiнде кылмыстарды жасырушылыкка экеледь
Экiнiшке орай, бiз сандык керсетюштерден толык бас тарта алмаймыз. Ец алдымен, буFан кукык корFау органдарыныц езi дайын емес. ¥зак уакыт сандык кврсеткiштер «кудалаушы» болFандыктан (кылмыс децгейi, кылмысты ашу пайызы, кылмысты жасаFан адамдарды аныктау динамикасы, кызметтердщ кылмыстарды ашуFа катысуы), олардыц баска жYЙеге тез кайта калыптасуFа жаFдайы жок, бул олардыц кызметiнiц белсендшгш елеулi твмендетуге экеп соFуы мYмкiн. Сондыктан аталFан мэселеге прагматикалык тYрде карау керек. Екiншi жактан кукык корFау органдары кызметiнiц сандык керсеткiштерi объективтi тYрде кажет. Максат акценттердщ орнын сандык кврсеткiштерден сапалык керсетюштерге жылжыту, сондай-ак кукык корFау органдары кызметiнiц нэтижесiн баFалауFа саралашан устанымныц мYмкiндiктерiн кецейту болады.
Карастырылып отырFан жYЙе кызметтiц сапалык жэне сандык керсетюштерш олардыц кукык корFау органдарыныц максаттары мен мiндеттерiне, олардыц кызмет сапасына койылатын талаптарFа сэйкес, кукык корFау органдарыныц кызмет сапасын азаматтардыц квзкарасына мiндеттi тYрде сэйкестiкте баFалау мYмкiндiгiн беруi тшс. Бул ретте зандылык жаFдайын прокуратура органдары баFалауы
А № 1-2 (29-30) 2013 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
тшс, ейткеш олар осы саладагы аса объективт а^параща ие болады.
Кдоыщ ^оргау органдары ^ызметшщ керсетюштерш криминологиялыщ жагдайы ¥^сас кеп немесе аз бiртектес ещрлер арасын-да гана салыстыруга болатынын ескеру ке-рек. Осыган байланысты кезектi, ^оргау
органдарыныц ^ызметш багалау жYЙесiне ^ойылатын мацызды талап ^ылмыс децгешнщ, ^рылымы мен динамикасыныц, сондай-а^ бас^а жагдайлардыц (аумакгыц ау^ымы, халыщтыц тыгыздыгы, инфрак¥рылымныц даму децгей жэне бас^алар) ещрлш айырмашылыщтарын есепке алу болып табылады.
Кдоыщ цоргау органдарыныц ^ызметш багалау кезiнде мацызды керсеткiш ^ызметкерлердщ жYктемесi туралы аппарат болып табылады. М^ндай аппарат ^ылмыстыщ iстердiц санын, ш^гыл есепке алу iстерiн, тексерю материалда-рын, бiр ^ызметкердщ юрю хат-хабарын ^амтуы тиiс. Аталган а^паратты жинау жэне талдау бойынша ^ызметп штабтарга, атап айщанда, есептiк-тiркеу тэрпбш са^тауды ба^ылайтын белiмшеге жYктеу ма^саща сай болады.
Багалау ^агидаларына тшсп назар аудару керек. К^ыщ ^оргау органыныц ^ызмеп зацды б^зушылыщ жо^ болган жагдайда, сондай-а^ осындай б^зушылыщтардыц себептерi объективтi жагдайлар, мысалы, еткiзiлген сараптаманыц кYрделiлiгi болып табылган жагдайда оц багалануы мYмкiн. Тшсшше, бiрнеше рет зац б^зушылыщты жасаган ^оргау органдарыныц белiмшелерi терю бага алуы тиiс.
Тексерiс нэтижесш рэсiмдеу кезiнде тексерiлген белiмшелердiц аньщталган кемшiлiктерi, сондай-а^ оларды жою бойынша ^сыныстар керiнiс табуы тиiс.
Сонымен, ^оргау органдарыныц
^ызметш багалау жYЙесiн оны негiзгi «кемюнк» - тэжiрибелiк ^ызметте кълмыстык-кдоыктык; статистиканыц кептеген б^рмалауларын негiздейтiн сандыщ керсеткiштерге багдар алу-дан босатуга жагдай жасауы тиiс.
Кдоыщ ^оргау органдарыныц ^ызметш багалауга жаца ^агидатты ^станымга ^арамастан, бiз ^ызметкерлердщ ^ылмыстарды есепке алу-дан жасырудыц ^алдыщ уэжiнiц са^талуына мYмкiндiк беремiз. Осыган байланысты осындай уэждi азайтуга жэне кълмыстык-кдоыктык; статистиканы кYрделi ^имылдар жасау мYмкiндiгiнен шектеуге багытталган ^осымша шараларды ^абылдау кажеттш туындайды.
Кылмыс жагдайыныц керсетюштерш объективтi етудiц кезектi багыты тергеу органдарыныц жэне алдын ала тергеудщ ^ызметш: ^ылмыстарды тiркеудiц жэне есепке алудыц толыщтыгын, ^ылмыстыщ iстi ^озгаудан
бас тарту туралы шешiмдердiц зандылыгын жэне негiздiлiгiн, ^ылмыстыщ iс журпзущ то^тата т^ру жэне то^тату, адамды ^ылмыстыщ жауаптылыщтан босату жэне бас^а да iс жYргiзу эрекеттерiн прокурорлыщ ^адагалауды кYшейту болып табылады.
Осыган ^арамастан, прокуратура жасаган ж^мысты жеткшкшз деп тану керек, осыган байланысты есептш-нркеу тэртiбiн ^адагалауда (^ылмыстарды алгаш^ы тiркеу жэне есепке алу), ^ылмыстыщ iс ^озгаудан бас тарту туралы ^аулылардыц зацдылыгын жэне непздшгш тексеруде, на^ты осы жерде, бiздiц ойымызша, кептеген ^ылмыстар «жогалатынына» назар аудару ^ажет. Егер керсетiлген статистикалыщ деректерге сенетiн болса^, ^ылмыстар туралы келш тYCкен етiнiштер мен хабарламалардыц Yшеуiнiц эрбiр екеуi на^ты сондай болып табыл-майтыны шыгады.
Сонымен ^атар ^ылмыстыщ iс жYргiзуде уа^ытша то^татылган жэне то^татылган iстердi ^адагалауды кYшейту ^ажет. М^нда, жогарыда айтылгандай, бiз квалификациясы д^рыс аныщталмаган, ^ылмыстыщ iстердi жеке iс жYргiзуге формалды тYрде жащызылган, ^ылмысты елгендерге арт^ан жэне т.б. сия^ты кептеген б^зушылыщтарды таба аламыз.
Сот^а жiберiлетiн ютер бойынша, егер адам кеп ^ылмыс жасаганы Yшiн айыпталатын жагдайларда (кеп эпизодты iстер), ашылмаган ^ылмыстарды артуды, жеке ^ылмыстарды эпизодтарга белудi кездеспруге болады, м^ныц барлыгы ашу керсетюштерш жа^сарту Yшiн жа-салады. М^нымен iстердiц аталган категориясы-на назар аудару непзделген.
Б^дан бас^а, эдетте оларда дайындалып жащан жэне жасалган ^ылмыстар туралы а^паратты ^амтитын, ш^гыл есепке алына-тын iстерге ба^ылау жасауды кYшейту ^ажет. Жеткiлiктi непздер болган кезде м^ндай аппарат юке асырылуы тиiс, iске асыру нэтижеш, эрине, ^ылмыстыщ iстi ^озгау жэне айыпты адамды жауапкершiлiкке тарту болуы тиiс. Тэжiрибелiк ^ызметте ашылмаган ^ылмыс туралы аппарат, ереже бойынша, тшсп эрекет етуге ие болмайды.
Сонымен ^атар тексерiлетiн мэлiметтер Yшiн прокуратура жанындагы арнайы есепке алу жэне статистика комитетi белiмшелерi ^ызметкерлершщ жауапкершiлiгiн кетеру де оц эсерш тигiзе алады. Б^л оларды тэртшке ша^ырады жэне статистикамен ^улыщ эрекеттер жасау мYмкiндiгi елеулi тарылады.
Кылмыстыщ жауаптылы^^а тартудыц жалпы тэртiбiне жатпайтын, iс-тэжiрибеде «тандаулы кастаны» ^алыптастыратын ^ылмыстыщ ^удалаудан иммунитеттер жYЙесiнiц мэселелерi мацызды болып табылады. Осы белштеп де-мократизациялау YPДiсi осындай иммунитет
бершген адамдар шецбершщ бiртiндеп тарылу-ын бiлдiруi тиiс.
Кылмыстарды пркеу жэне есепке алу жуйесш жeтiлдipy максатында кылмыстар, кылмыстык iстep, оларды тергеу нэтижeлepi жэне сотта карау туралы епшштер мен хабарламаларды бipыцFай карточкалык есепке алуды жYpгiзy бойынша Нускаулыкка мынадай езгepiстepдi eнгiзy кажет. Бip эрекетпен (i3ri жиынтыкта) жасалFан кылмыстарды олардыц квалификаци-ясына сэйкес есепке алу кажет, мысалы, егер 6i3 y^i ертеу жолымен жасалFан кiсi ел^рущ Казакстан Республикасы КК 96, 187-баптарымен саралайтын болсак, тиiсiншe, 6i3 мвдетп тYpдe eкi кылмысты да есепке алуымыз керек. Баска мысал, адам кылмысты жасаFанда бip Fана ату-мен абайсызда баска адамды ел^редь АталFан жаFдайда да бip Fана эрекеттен (атудан) eкi адам елед^ бipак бipiншi адамFа катысты оны елтipyгe каскейлiк ниет болFан, екшшюше катысты ай-ыптау нысаны байкаусызда болды, яFни eкi кылмыс айкын кеpiнeдi: кiсi елтipy (Казакстан Республикасы КК 96-бабы), байкаусызда кiсiнi елиру (Казакстан Республикасы КС 101-бабы). Мундай жаFдайлаpды, сезсiз, кеpсeтiлгeн eкi бап бойынша саралау керек, демек, ею кылмыс та есепке алyFа жатады. Баска устанымда кылмыстык статистика накты криминологиялык жаFдайды кеpсeтпeйдi. АталFан мэсeлeнi шешу-де кылмыстык кукык теориясына CYЙeнy кажет, OFан сэйкес кылмыстардыц iзгi жинтыFы - ол бip эрекетпен eкi эpтYpлi кылмысты жасау, бул ретте эpтYpлi пайда болFан кылмыстык сал-дарлар бip Fана кылмыстык-кукыктык норма-да Fана кезделмеген жэне бipeyi де баскасына баFынбайтын жэне оныц белiгi болып табылмай-тын эpтYpлi тiкeлeй объекттерге жатады [2].
Криминологиялык жаFдайды зерделеу жэне кылмыстылыкка карсы эрекет ету шарала-рын эзipлey максатында кылмыстылыктыц накты децгешн бeлгiлeyгe жаFдай жасайтын кылмыстылыкты зepттeyдiц статистикалык жэне социологиялык эдiстepдi кeцiнeн колдану кажет: пркелген кылмыстылыкта курылымдык ара катынастардыц салыстырмалы талдауы; есепке алынFан кылмыстылык туралы мэлiмeттepдi баска деректермен салыстыру; жасалFан кылмыстар туралы етiнiштep мен хабарлама-лар, азаматтардыц кукык коpFаy органдарыныц кызмeткepлepiнe катысты арыздары бойынша тексерю материалдарын зерделеу, халыкты вик-тимизациялау шолуларын, сотталFандаpдан са-уалдама алуды еткiзy, сараптамалык баFалаyды алу.
Сонымен, есепке алынFан кылмыстылык курылымында кылмыстардыц эpтYpлi тYpлepiнiц жэне топтарыныц Yлeстiк салмактарыныц ара катынасы катысты туракты сипатка ие болады.
Осыкеpсeткiштiцезгepyiжасыpынкылмыстылык децгешнщ езгepгeнi туралы куэландырады. Кылмыстылык жаFдайын талдау статистикалык зандылык мыналарды камтитынын кеpсeтeдi: есепке алынFан кылмыстар децгеш нeFуpлым жоFаpы, шаFын жэне орта ауыртпалыкта, ауыр жэне аса ауыр кылмыстар децгеш темен бол-са, жэне, тшсшше, жасырын кылмыстылык децгеш соншалыкты темен болады. Бул шаFын жэне орта аyыpтпалыктаFы кылмыстар ауыр жэне аса ауыр кылмыстаpFа каpаFанда оларды жасайтын адамдар Yшiн аса «тартым-ды» болып табылатындьшымен тYсiндipiлeдi, тиiсiншe бipiншiсi кылмыстылык курылымында басымдыкка ие болуы тиiс.
Бipiншi кезекте кылмыстык статистиканы экiмшiлiк кукык бузушылыктар, азаматтык-кукыктык деликт, тэртштш тepiс кылык ста-тистикасымен салыстыру кажет. Бул ретте бiз жоFаpыда керсеткен статистикалык зацдылык сакталады, мысалы, егер бipкeлкi экiмшiлiк кукык бузушылыкты жэне кылмыстык-жазалау эpeкeттi алатын болсак, онда бipiншiсiнiц Yлeстiк салмаFыныц уетаюы кылмыстылыкты жасыру дeцгeйiнiц темeндeyi туралы айтyFа болады. ¥ксас эдiспeн кылмыстык статистика азаматтык-кукыктык дeликттepдiц жэне тэртштш тepiс кылыктардыц статистикалык дepeктepiмeн салыстырылады.
Баска салыстырмалы кеpсeткiштep кылмыстар туралы етшштер мен хабарламаларды есепке алу ютаптарында, акпаратты есепке алу журналдарында, бас таpтылFан материалдар бойынша статистикада, сот-медициналык сарап-тамадан еткен азаматтарды тipкey журналдарын-да, дене жаракатын алу бойынша медициналык кемекке жYгiнгeн адамдарды есепке алу журналдарында, букаралык акпарат куралдары хабарла-маларында жэне т.б. камтылFан мэлiмeттep бар кылмыстык статистика болып табылады.
Есептен жасырын калFан кылмыстарды аныктауда азаматтардыц жасалFан кылмыстар жэне кукык коpFаy органдары кызметкерлершщ эpeкeттepiнe арыздары туралы етiнiштepi мен хабарламаларын тiкeлeй зерделеу кемeгiн типзед^ Тэж1рибе керсеткендей, кептеген арыз-дар кукык коpFаy органдары тарапынан тшсп ыкпал ету шараларын кабылдамаyFа катысты болады, ол кылмыстарды есепке алудан жасыру мэселешмен тiкeлeй байланысты.
АталFан баFыт камтиды: олаpFа (олардыц ту-ыстары мен таныстары) катысты жасалFан кукык бузушылыктар бойынша азаматтардан алынFан сауалдаманы, олар туралы кукык коpFаy органда-рына хабарламау сeбeптepiн, жасырын кылмыс децгешн баFалаy Yшiн сарапшылар ретшде кукык KоpFаy органдарыныц кызмeткepлepiнeн алышан сауалдаманы, кылмыстыц жеке тYpлepiнiц
№ 1-2 (29-30) 2013 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
жасырындылыгын, сотталгандардан олардьщ жасаган кылмыстары Yшiн кылмыстык жауаптылыкка тартылмаган себептерi бойынша алынган сауалдаманы. Жогарыда атап керсеткендей, осындай сау-алдамалар кептеген еркениетп елдерде жYргiзiледi, атап айтканда АКШ-та, онда кылмыстык накты денгешн зерделеу жэне к¥кык ^оргау саласында шешiмдер кабылдау кезiнде, кылмыстылык туралы бiрьщFай есептерден баска, мiндеттi тYрде ^лттык виктимологиялык шолу нэтижелерi мен к¥кык б^зушылардын ездiгiнен берген есептерi пайдаланылады [3].
Кептеген Fалымдар кылмыстылыкты жасыруFа карсы iс-кимыл жасаудын тиiмдi шараларынын бiрi ретiнде кылмысты жасыруды есепке алуFа баFытталFан эрекеттердi криминализациялау туралы идеяны колдайды.
КылмыстыкжаFдайкерсеткiштершобъективтiетубойынша¥Cынылатынарнайыкриминологиялык шараларды карауды аяктап, аталFан белiмнщ шенбервде, бiркатар зерттеушшердщ пiкiрi бойынша кылмысты жасыру YPдiсiне алдын ала ыкпал жасай алатын шараларды карау мYмкiн болады деп есептеймiз.
ПайдаланFан эдебиеттер Ti3iMi
1. М^канов Д.Ж. Меры профилактики латентности преступлений // Вестник университета им. Д.А. Кунаева. - Алматы, 2008. - № 4 (29). - 124-128-бет.
2. М^канов Д.Ж. Принцип неотвратимости ответственности и его воздействие на латентную преступность // Предупреждение преступности. - Алматы, 2007. - № 3 (19). - 18-21-бет.
3. Лунеев В.В. Преступность ХХ века. Мировые, региональные и российские тенденции. - 2^i кайта енделген жэне толыктырылFан шы^арылым. - М.: Волтерс Клувер, 2005. - 868-бет, 308-бет.
Бул мэселенщ ^рделы1г1 щылмыстылыщтыц латентизацияндырылуыныц ерекшелтн зерт-теу жэне негативтт зардаптарын азайту ескертыед1. Латенттыщ щылмыстардыц твмендету1 криминологиялыщ керсетюштердщ ерекшелтертен тэуелденед1.
ТYйiн свздер: жасарын щылмыстар, щылмыстарды есепке алу.
Актуальность данной проблемы обусловлена изучением специфики латентизации преступности и минимизации негативных последствий. Снижение латентности преступлений зависит от особенностей криминологических показателей.
Ключевые слова: латентные преступления, учет преступлений.
The urgency of the given problem is caused by specificity studying latentis criminality and minimization of negative consequences.Decreasinglatentis crimes depends on reliability of criminological indicators.
Keywords: latent crim, account offenses.
Тимур ЖаFыпар¥лы Сыздыков,
КР Зан шы^ару институты кылмыстык, кылмыстык ю жYргiзу, кылмыстык аткару заннамасы жэне сот сараптамасы белiмшщ аFа Fылыми кызметкер^ зантану магис^
^ылмыстылык;ты жасыруFа карсы ic-эрекеттер шаралары
Сыздыков Тимур Жагипарович,
старший научный сотрудник отдела уголовного, уголовно-процессуального, уголовно-исполнительного законодательства и судебной экспертизы Института законодательства РК, магистр юриспруденции
Меры противодействия латентизации преступности
Syzdykov Timur Zhagiparovich,
Senior staff scientist of the department of criminal, the criminal-processual, criminal - law enforcement and forensic of legislation research Institute of Republik of Kazakhstan, master of law
Measures of counteraction of latentization of crime
