CC BY
1488
№ 1 (33) 2014 ж. Цазацстан Республикасы Зац шыгару институтыныц жаршысы
Царжасова Гулдана Батырбайцызы,
Цазащ гуманитарлыщ зац университет1 щылмыстыщ, щылмыстыщ-атщару щущыгы жэне криминология кафедрасыныцPhD докторанты
САЛЬЩТАРДЫ ТЭЛЕУДЕН ЖАЛТАРУШЫ Т¥ЛГАНЬЩ ДЕМОГРАФИЯЛЬЩ, ЭЛЕУМЕТТ1К ЖАГДАЙЫ
Кылмыс жасаушы т^лганыц сипаты криминология гылымындагы алдыцгы ^атар-дагы, ете кYрделi мэселелердщ бiрi болып табылады. Кылмыс жасаушыныц, зац б^зушы азаматтардыц жеке басын танып-бiлудегi психологиялыщ жэне элеуметпк талдау темендегiдей шешiм шыгаруга мYмкiндiк бередi: ^ылмыскер дегенiмiз ас^ынган ала^ызумен жэне тiптi езiне-езi сенбейтiн керi тартпа кYдiкшiлдiк iс-эрекеттерiмен ^огамдыщ орта мен адамдыщ ^асиеттерден алша^таган жеке т^лга [1, 80 б.]. Бiз ^ылмыс жасаган адамныц т^лгасын аныщтау барысында профессор Е. Кайыржановтыц «личность преступника» деген термицщ ^аза^ тшнде «^ылмыскер т^лгасы» деу д^рыс деген кез^арасын белiсе отырып, ез зерттеуiмiзде салыщты телеуден жалтару ^ылмыстарын жасаган т^лгалар сипаттамасыныц кейбiр аспектiлерiн ^арастырамыз [2].
Кептеген ^ылмыстардыц алдын-алу, ягни барлыщ ^ылмыс жасаушылардыц жеке т^лгасына багытталса, адамныц жеке басы осы ^ылмыстардыц жасалу себептерiне ыщпал етш, барлыщ щылмыстыщ ^ылыщтар тетiгiнiц непзп, басты жэне мацызды буыны болып табылады. Аталгандай ^ылыщтарды пайда ететш ерекшелiктер алдын-алу шараларыныц тiкелей
обьекпс болуы ^ажет [3, 79 б.]
Адам баласы eMipre келген сэттен бастап ^ылмыскер болып тумайтыны белгш. Жеке т^лганыц eMip жолындагы жагдайларга, элeумeттiк, экономикалыщ ахуалдарына, ескен ортасына, сол ортадагы ^арым-^атынастарына, психологиялыщ немесе тагы бас^а да eмipлiк ерекшелштерше байланысты. Б^л т^ста эpбip ^ылмыс жасаушыныц жеке басын зерттегенде эуeлi сол адамныц жеке басыныц адамгершшк, демографиялыщ, психологиялыщ жэне сол сия^ты тагы бас^а да epeкшeлiктepiнe назар аудару ^ажет.
Салыщты телеуден жалтару ^ылмыстарын жасаганы y™^ сотталган адамдарды сипаттай отырып, бiз кeпшiлiккe ай^ын ^рылымдарды бетке ^стаймыз. Олар Yш т^ргыдан багалайтын сипаттамалар: элеуметпк-демографиялыщ, элеуметпк-психологияльщ жэне элеуметпк-^^ыщтыщ.
Сонымен бiздiц зepттeуiмiз осы салыщты телеуден жалтаруды жасагандардыц жеке т^лгаларын танып-бiлугe багытталып отыр.
Соттыщ статистиканыц аныщтамаларын ескере отырып, жYpгiзгeн зepттeуiмiздeгi салыщты телеуден жалтару ^ылмыстарын жасаган адамдардыц жасы туралы мэлiмeттep:
1-кесте
^Р ^К 221 жэне 222-баптарымен сотталFандарды жасына байланысты белу
ЖаСЫ Адамдардьщ ^аны Каристырылым итырган кылныспф ушш соттажъндардыч жалпы саньща кагысты %
16-дан 18-ге дейЫ 0 0%
25-ке дейш 20 10%
Эи-га деШн 62 32%
40-ка ;ieiii» 73 37%
50-гс лей hi 50-дсп жогари 43 21%
J 98 100%
Зерттеудеп 1-кестеде керсетшгендей, карас-тырылып отырган кылмыстарды 25-ке дейiнгi жастагылар (10%) онша кеп жасамаган. Баскаша айтканда, аталган кылмыстарды кебiнесе 25-тен аскан жастагы адамдар жасаган (90%), олардыц шшде ец кебi жастары 30-40-ка дешнгшер (37%), екiншi орында 25-30-ка дешнп жастагылар (32%), Yшiншi орында 50-ге дейiнгi жэне 50-ден аскан жастагылар (21%), ец соцында 16-18 жастагылар (0%). Зерттеу ж^мыстарыныц нэтижесi непзшде, салыкты телеуден жалтару кылмыстары 25-50-ден жогары жастагылар арасындагы мэселеге айналып отыр деп т^жырымдауга болады.
Жан-жакты жYргiзiлген криминологиялык
зерттеу ж^мыстары, статистикалык мэлiметтер, сотталгандарды арнайы санау материалдары кылмыскерлер арасында эйелдерге Караганда ер адамдар едэуiр кеп екендiгiн (80%) дэлелдейдi
[4].
Зерттеу аясында аталмыш кылмыстарга байланысты кылмыстык iстердi окып зерттеу барысында байкаганымыз - кылмыстарды ер адамдар жасаган. Осы кылмыс Yшiн сотталгандардыц 80,2% ер адамдар кираса, 19,8% эйелдер к¥райды. Егер барлык сотталган ер адамдар мен эйелдердщ эркайсысын 100% деп алсак, олардыц эркайсысыныц жастарын топтап белу темендеп 2-кестеде берiлген:
2-кесте
СотталFандарды жынысына, жасына байланысты белу (пайыздык керсеткiшпен)
16-18 19-25 26 30 31^0 41-50 50-ден Нзтижеде
жас жас жас жас жас жогары
Кркектир 0 19 28 38 18 8 100%
Ойелдер 0 21 38 20 2 - 100%
2-кестеде келтiрiлген мэлiметтердi тал-дау барысында, салык телеуден жалтару кылмыстарын жасаган ер адамдардыц саны 19-дан 25 жаска дейiн кемiп, 26 мен 30 жас аралыгында кебейген, ал сонан соц 31-40-ка дейiн одан да жогары кYрт кебейетiндiгiн, келесi 41 мен 50 жас аралыгында азайганын байкауга болады. Сондай-ак, карастырылып отырган кылмысты жасауда эйелдер 19-25 жас
аралыгында еркектерге караганда кеп болып, 26-30, 31-40 жастар аралыгында Yлес салмагы темендей келiп, ересек жастарда кылмыска бармайтындыгын керуге болады.
Егер эрбiр жас тобындагы адамдардыц санын шартты тYрде 100% деп алсак, онда еркектер мен эйелдердщ Yлестiк салмагы 3-кестеде былайша керiнедi:
3-кесте
Эр жас санаттарындаFы ер адамдардыц эйелдерге катынастыль^ы
1, 2 жэне 3-кестелерде кел^ршген керсет-кiштердi салыстыру барысында мына жагдайды байкауга болады: жастыц ^лгаюына байланысты эйелдердiц абсолюттiк саны кебейген сайын олардыц б^л топтардагы Yлестiк салмагы
азаяды, сонымен катар еркектерде жас ^лгайган сайын кылмыс жасагандардыц абсолюттiк саны да, Yлестiк салмагы да есш отыр. Б^л жагдайды келесщей тYсiндiруге болады, ягни зерттеу ж^мыстарыныц мэлiметтерi бойынша
№ 1 (33) 2014 ж. Цазацстан Республикасы Зац шыгару институтыныц жаршысы
31-40 жастагылар арасындагы эйелдердщ Yлес салмагы азая тYсiп, 41-50 жастагылар тобында кылмыскер эйелдер кездеспеген, сондай-ак, жастары 31-40-тан жогары топтагы еркектердщ саны 19-25 жастагыларга Караганда 2,5 есе кебешп отыр.
Бiздщ саралауымызша, адамдардыц бел-гiлi бiр тобыньщ элеуметтiк сипаттамасын аныктаганда, олардыц бшм децгешне де кещл аудару керек. Зерттеу керсетiп отыргандай,
салык телеуден жалтарып сотталгандардыц бiлiм децгей кылмыс жасаган мезеттерiнде келесiдей, ягни толык емес орта бiлiмi 8-9 сынып 0,2%; орта бiлiм (мектеп, гимназия) 2,4%; орта-техникалык (техникум, лицей) 6%; толык емес жогары бiлiмi барлар 8%; жогары бшмдшер 83,4%, зерттеуде бастауыш бiлiмi барлар (1-4 сынып), орташа мамандыгы барлар, ешкандай бiлiмi жоктар кездескен жок.
4-кесте
ТYрлi жастаFы сотгалFандарды бiлiм децгеш бойынша белу
Жасы Жогары Аякталмага н жогары Орта тех-лык колледж орта арн. 1ГТУ 10-11 сынып 8-9 сынып 1-4 сынып бшм! жок
18
25 43,84% 40,11% 12% 4%
30 85% 10% 5%
40 93% 1,5% Х5% 1% 1%
50 96,8% 1,2% 2%
50-ден жогары 9Я% - 2% - - - - -
Салык телеуден жалтарудыц 82 пайызында бастамашы мекеменщ басшысы, баскаша айтканда, иесi болып табылады. Осы жагдайда мекеме басшысы бухгалтерiн шаруашылык-каржылык операцияларды жYргiзгенi туралы хабардар етпейдь Бухгалтер ецбек шарты немесе коса аткарушылык негiзiнде ж^мыс ютейд^ ол мекеменщ табысын белiсуде катыспайды, соган байланысты салык салу объектюш жасыруга аз кызыгушылык бiлдiредi.
Кез келген адамныц, сонымен катар, кылмыскердщ де элеуметтiк бейнесi елеулi децгейде оныц жан^ялык жагдайымен аныкталады. Жан^я мэселесi - казiргi танда ец кекейкестi элеуметтiк мэселе. Адамныц когамга деген д^рыс кезкарасы, ец алдымен, жан^яда калыптасады. ЖYргiзген зерттеу ж^мыстарымыздыц нэтижесi негiзiнде, аталмыз кылмыстарды жасаганы Yшiн сотталгандардыц жан^ялык жагдайын келесщей сипаттауга болады: Yйленгендер (т^рмыстагылар) - 14,67%, бойдактар (т^рмыс к¥рмагандар) - 73,22%, ажыраскандар мен жесiрлер эркайсысы - 12,11% к¥райды. Сотталгандардыц жан^ялык жагдайын талдау барысында 30 жаска дейiнгiлердiн 87,5% кылмыс жасаган мезетте некеге тiркелмегенi немесе бiреумен бiрге т^рмаганы аныкталды.
Бiздiн кезкарасымызша, ерекше кенiл аударатын мэселе - бас бостандыгынан айырылган адамдардыц кандай отбасында тэрбиеленiп ескендiгi. С^ралгандардыц 85,6% эке-шешес бар толык жан^яда тэрбиеленген. Алацдатарлык жагдай - сотталгандардыц кебiсi (14,4%) толык емес жан^яда есiп тэрбиеленген, соныц iшiнде 65,6% - жан^яда экесiз. Эрине, б^ныц езi жеке т^лга болып калыптасу кезенiнде керi эсерiн тигiзедi. Мэселен, жан^яда жалгыз болып, баланы тэрбиелеу киындыкка тYседi. Жалгыз басты аналарга емiрдiн киыншылыктарына карсы т^ру ете киын. Олардыц кебi жан^ясын асырау максатында ^н демей, тYн демей ж^мыс ютейд^ ал бос уакыттарын Yй шаруасымен айналысуга арнайды. Соныц салдарынан балалары ездерiмен ездерi, бакылаусыз калып отырады. Осыныц нэтижесiнде олар кешедегi жат кылыктардыц к¥рбаны болады. Артынан баска балаларды да ездерiнiн катарына тарта бастайды. Сондыктан казiргi кYнi жан^я мэселесi алдымызда т^рган кекейтестi элеуметпк мэселелердiн бiрi болып саналады. Мэселен, адамныц жеке т^лга болып калыптасуына да осы жан^яныц ыкпалы бар. Дегенмен, толык жан^яларда да бэрi карык болып жатыр деп ^йгарым жасауга болмайды.
Кылмыскердщ жеке т^лгалыщ ец мацызы бар К^рылымдыщ элемент - элеуметтiк-^¥Кьщтьщ сипаттамасын ^арастырганымызда, ^ылмыстыщ-кдоыктык; белгiлерiне баса назар аударуды ^ажет етедi. Ягни, жасалган цылмыстыц тYрi, оныц ма^саты жэне ниеи, кылмыскердщ жалпы жэне арнайы рецидивтш релi, тагайындалган
жазаныц тYрi жэне мелшерi т. б. Зерттеу жYргiзу барысында аныщталгандай, эрбiр бесiншi ^ылмыс топтасып жасалынган. Жалпы цылмыстыц 61,11%-ын жалгыз адам, 27,78%-ын екi адамнан т^ратын топтар, 11,11%-ын Yш жэне одан да кеп адамдардан т^ратын ^ылмыстыщ топтар жасаган.
5-кесте
ЭртYрлi жастаFы сотталFандарды сотгалFандыFына байланысты белу
Жас аралыгы 16-18 19-25 26-30 31-40 41-50 50-ден жогары
Соттадгандар 33,33% 55,55% 40% 71,42%
Сотталмагандар 66.67 % 44,45% 60% 28.58% 100%
Корыта келе, кел^ршген мэлiметтердi талдау негiзiнде салыщты телеуден жалтару ^ылмыстарын жасаганы Yшiн сотталган адамдардыц криминологиялыщ сипаттамасын былай суреттеуге болады: непзшде б^лар бас^а занды орындайтын т^лгаларга Караганда, 25-50 аралыгындагы ер, эйел адамдар, оныц iшiнде: ерлер - кебшесе басшылар, эйелдер - кебшесе
бухгалтерлiк ^ызметп жYзеге асырушылар мен есеп жасаушылар, басшыларымен уагдаластыщта болушылар, бiлiм децгейi жогары жэне жогары о^у орынынан кейiнгi бiлiмi барлар, ^ылмыс жасаган мезетте ^ркелген некеде немесе бiреумен бiрге т^рмаган басым кепшiлiгi ^алалыщ аудандар т^ргындары, б^рын сотталмагандар болып табылады.
^олданььетан эдебиеттер тiзiмi
1. Криминология: Учебник / Под ред. акад. В.Н. Кудрявцева, проф. В.Е. Эминова. - М.: Юрист, 1997. - 512 с., 80-б.
2. Кайыржан^лы Е. Мас^немдш-^ылмыс кезi. - Алматы: Казахстан, 1993. - 12-13 бб., 12-б.
3. Криминология: Учебник / Под ред. акад. В.Н. Кудрявцева, проф. В.Е. Эминова. - М.: Юрист, 1997. - 512 с., 79-б.
4. Казахстан Республикасыныц Бас прокуратурасы К^ы^ты^ статистика жэне арнайы есепке алу жешндеп комитетiнiц Казахстан Республикасындагы соттары мен ^оргау органдары ^ызметшщ нэтижелерi жэне ^ылмыстылыщ туралы 2008-2012 жылдар аралыгындагы статистикалыщ мэлiметтер жиынтыгы, Астана паласы, 2008-2012 ж.
Мацалада автор салъщтарды телеуден жалтарушы тулганыц демографиялъщ, злеуметтгк жагдайын царастырады.
Тушн свздер: цылмыс, цылмыскер, салыцты телеуден жалтару цылмысы, цылмыстыц обьектгсг, цылмыстыц субьект1а, демографиялыц, элеуметт1к жагдай.
В статье автор рассматривает социально-демографическое состояние личности преступника, уклоняющегося от уплаты налогов.
Ключевые слова: преступление, преступник, преступления от уклонения уплаты налогов, объект преступления, субъект преступления, демографическое, социальное состояние.
^^^^^ № 1 (33) 2014 ... K,a3aKpmaH Pecny6nuKacu itui muzapy uticmumymMtiMii .apmucu
The author examined all sides of criminal criminological research subjects offenders from avoiding taxes.
Keywords: crime, the object of the crime, the objective side of the crime, subject of the crime, the subjective side of the crime, demographic, social status
Алдана Батырбайкызы Каржасова,
Казак гуманитарлык зац университет кылмыстык, кылмыстык-аткару к¥^ыгы жэне криминология кафедрасыньщ PhD докторанты
Салыктарды телеуден жалтарушы тyлFаныц демографиялык, элеуметтж жаFдайы
Каржасова Гульдана Батырбаевна,
Казахский гуманитарный юридический университет, докторант PhD кафедры уголовного права, уголовно-исполнительного права и криминологии
Социально-демографическое состояние личности преступника, уклоняющегося от уплаты налогов
Karzhasova Guldana Batyrbaevna,
Kazakh Humanitarian Law University of the Republic of Kazakhstan PhD doctoral student in Department of Criminal Law, Criminal Executive Law and Criminology
All sides of criminal criminological research subjects offenders from avoiding taxes
