CC BY
16^аржасова Алдана Батырбаевна,
PhD докторы, ага оцытушы Цазтутынуодагы Караганды Экономикалъщ Университет1
САЛЬЩТЫ ТЭЛЕУДЕН ЖАЛТАРУ ЦЫЛМЫСТАРЫНА ЦАРСЫ КЫЛМЫСТЬЩ САЯСАТТЬЩ ЭЗЕКТ1 МЭСЕЛЕЛЕР1
Елiмiздщ мемлекеттiк бюджетш ^¥райтын тYсiмдердщ ец басты кeзi — салыщтар. Сондыщтан, мемлекетiмiздщ Непзп Зацы — Конституцияда - «Зацды тYрде белгiленген салыщтарды, алымдарды жэне езге де мiндеттi тeлемдердi телеу эрюмнщ борышы эрi мшдетЬ> [1] деп белгiленуi салыщ-тардыц ел, ^огам т^рмыс-пршшп Yшiн ^аншалыщты мацызды екендшн ацгартса керек.
Казахстан Республикасыныц Кылмыстыщ кодексi ^оданыста болган он алты жыл iшiнде талай сынакгардан етш, жалпы ^ылмыстылывда ^арсы т^рудыц непзп мшдеттерш шеше алатындыгын дэлелдеп келед^ Дегенмен, бYгiнгi кYнi елiмiздщ ^ылмыстыщ зацнамасында арнайы «салыщ ^ылмыстары ^гымы» жокгыц ^асы. Айтса^ та, б^л ^гымныц ^ышмыстыщ-^^ыщ гылымында уа^ыт ете келе кещнен ^олданылуы жаца сершлютерге ^озгау салатындыгы ^птарлыщ к¥былыс.
Салыщ ^ылмыстарын жасаганы Yшiн ^ылмыстыщ жауаптылыщ кeздейтiн Казахстан Республикасыныц Кылмыстыщ кодекс 221 жэне 222 баптарыныц мазм^ны басым кeпшiлiгiнде ^ылмыс деп танылатын эрекеттердi атап ^ана ^ояды да зац т^ргысынан магынасы толыщ ашылмаган аныщтамаларды прайды [2]. На^ты ^андай эрекет эрекетсiздiктер салыщ зацнамасын ^ылмыстыщ б^зган деп багаланатындыгы жeнiнде аныщ ай^ындалмаган.
Зац гылымында жалпыга бiрдей танылгандай ^ылмыс - барша кдоык; б^зушылыщтардыц iшiндегi ец ^огамга ^ауштюь Салыщ ^ылмысы да сондай белпге ие, олай болса, салыщ б^зушылыщтарыныц iшiнде ^айсысы анаг^рлым ^огамга ^ауш^? Олардыц ^айсысын ^андай белгшер негiзiнде салыщ ^ылмыстары санатына жащызуга болады? Деген с^ра^тар туындайды.
Бiздiц пайымдауымызша, зерттеу нэтижелерi
кeрсеткендей, оларга тиiстi салыщ жэне мiндеттi тeлемдер сомаларын елеулi тeлемеу жолымен мемлекеттщ ^аржылыщ iргетасына н^^сан келтiретiн эрекеттер жатады.
Салыстырмалы тYрде, Казахстан Республикасыныц Эюмшшк б^зушылыщ туралы Кодексiнiц 16 Тарауында салыщ салу саласында-гы экiмшiлiк кдоык; б^зушылыщтар туралы кeптеген нормалар бар [3]. Иэ, жалпы эюмшшк б^зушылыщ ^гымыныц аныщтамасынан оныц ^айшылыщ, кiнэлiлiк жэне жазаланушылыщ белгiлерi бай^алады да, оларды ^оса алганда салыщ ^ылмыстарыныц тeртiншi белгiсi, яги, ^огамга ^ауштшк белгiсi экiмшiлiк бузушылывда тэн емес.
Эрине, ^айшылыщ талданып
отырган ^ылмыстардыц формальдi белпа, ал ^огамга ^ауштшк - материалдыщ белгi болып саналатындыгын атап eтуiмiз керек. Кылмыстыщ зац мемлекеттiц ^аржылыщ жYЙесiн ^оргайтындыгы ешкiмнiц кYмэнiн тудырмайды, себебi, мемлекеттiц салыщ жYЙесi ^алыпты д^рыс ж^мыс жасап мемлекеттiк бюджетке салыщ тeлемдерiнiц толыщ эрi eз уа^ытында тYсiп т^руын ^амтамасыз етш т^рса, ол дегенiмiз, мемлекеттiц ойдагыдай дамуыныц негiзгi кепiлi. Сондыщтан да, салыщ жYЙесiнiц ^алыпты ж^мыс ютеуше ^ол с^гатын, оган елеулi зиян кел^ретш эрекеттер мемлекеттiц ^аржы-экономикалыщ, одан эр^ Улттыщ каушиздшне ^ол с^гатын эрекеттер деп ^арастырылады жэне де зацмен тыйым салуды, оны б^зушы адамга (адамдарга) мемлекеттiк мэжбYрлеу шараларын ^олдану талап етiлетiн эрекеттер болып саналады.
Салыщ ^ылмыстарына ^атысты елiмiздiц жYргiзiп отырган ^ылмыстыщ саясатына токгалып кету eте мацызды.
Казахстан Республикасы Президентiнiц 2009 жылгы 24 тамыздагы Жарлыгымен бекiтiлген
Казахстан Республикасыньщ 2010 жылдан 2020 жылга дейiнгi кезецге арналган К^ьщтьщ саясат Т^жырымдамасына сэйкес, ^ышмыстыщ саясат мемлекеттщ к^ыктыщ саясатыныц мацызды буыны, кылмыстыщ ^^ыщты одан эрi дамыту, б^рынгыдай, ^ышмыстыщ саясаттыц кос векторлыгын ескере отырып жYргiзiлу талап етiледi [4].
Бiздщ пайымдауымызша, салыщ кылмыс-тарына катысты кылмыстыщ саясаттыц непзп максаты - мемлекеттщ экономикалыщ цаушиздшн камтамасыз ету. Елiмiздщ экономикалыщ каушиздшн камтамасыз ету -барлык мемлекетпк жэне баска органдардыц, мемлекеттiк емес ^йымдардыц максаты.
Конституциямыздыц 1-бабына сэйкес, демократиялык к^ыктыщ мемлекет жэне азаматтык когам орнату багыты бYкiл элемге жариялангандыщтан, Казакстанныц барша к^ыктыщ жYЙесiнiц, сэйкесiнше, мемлекеттiк к^ыктыщ саясатыныц басты максаты, ец алдымен, адам жэне азаматтыц к^ыктары мен бостандыктарын, мемлекет пен когамныц зацды мYДделерiн коргау, сактаудыц шараларын дайындау болып табылады [1].
Салык саласындагы кылмыстар мен к^ык б^зушылыщтарга карсы багытталган мемлекеттiк к^ыктык саясатты жYзеге асырушы органдар жэне т^лгалар Yшiн осы максат к^ыктыщ эрi рухани багдар болуы тиiс. Зацдык т^ргыдан белгшенген тек осы максат кана жогарыда аталган барлык органдар кызметшде басымдыкка ие болып, барлык кYре-тамырына сщш, кызметтщ нэтижесiн айкындайтын мэнi мен мазм^нына айналуы керек.
Салык кылмыстарына багытталган мемлекеттщ кылмыстыщ саясатыныц осы максаты когамда жэне мемлекетте басымдывда ие болуын бiздiц жYргiзген сауалнамалар нэтижелерi де дэлелдейдi.
Мысалы, ;азiрri уа^ытта ез вкiлеттiктерiн жYзеге асыру барысында салыщ кылмыстарына карсы мемлекеттiц ^ылмыстыщ саясаттыц максатын сауалнамага ^атыс^ан соттардыц 71,7 %, прокурорлардыц 78,5 % жэне каржы полициясы ^ызметкерлершщ 79,6 % осылайша ^гынады.
Негiзiнде ^олданыстагы «Салыщ зацнамасын колданудыц сот практикасы туралы» Казахстан Республикасы Жогаргы Сотыныц 2013 жылгы 27 а^пандагы № 1 нормативтш каулысы салыщ зандарыныц жекелеген нормаларын тYсiндiрудiц ^ажеттшшне байланысты ^абылданган бола-тын [5].
Алайда, сот жэне тергеу органдары тэжрибесвде салыщ телеуден жалтару кылмыстарын саралау барысында, жаза тагайындауда аталган Каулыга CYЙену тиiмдiлiгi мYлдем аз, тшт жок деп те айтуга болады. Себебi, сот практикасында экономикалыщ кылмыстар тек «Экономикалыщ кызмет саласындагы кылмыстарды саралаудыц кейбiр мэселелерi туралы» Казахстан Республикасы Жогаргы Сотыныц 2004 жылгы 18 маусымдагы № 2 Нормативтш каулысын гана негiзге ала сараланады. Тиiсiнше, б^л Каулыныц мэтiнiнде салыщ телеуден жалтару кылмысы жвнiнде мэселелер ^арастырылмаган. [6]
Б^л каулыда салыщ телеуден жалтару эдiстерi, тэсiлдерi мен механизмдерi орын алу керек деп санаймыз.
Салыщты телеуден жалтару кылмыстарын туындататын басты факторларга (де-терминаттарга), себептерше салыщ телеу-шiнiц ^олданыстагы салыщ жYЙесiне ^анагаттанбаушылы^ кез^арасымен сипатта-латын рухани-психологиялыщ жагдайы, к^ыкты^ мэдениетiнiц таяздыгы, сондай-ак пайдакYнемдiк ниеттерi негiз болып отыр.
М^нда салыщ зацнамаларыныц тецщк, т^ракгылыщ жэне алалыщсыздыщ сиякты зац-дылыщтыц жалпы ^агидаларына сэйкессiздiгi ацгарылады да елiмiздегi зандардыц беделiн тYсiредi. М^ндай ахуал, ^огамымыздыц ауыспалы кезецнен батыл втуiне байланысты, мемлекет тарапынан белсендi ыщпал ету шараларын кажет етедi.
Шетелдiк зацнамаларды салыстырмалы тYрде зерделеу барысында олардыц нормаларында кезделген оцтайлы нэтижелердi отандыщ тэжрибеге ендiру, аталган кылмыстыц жасалуына элеуметик-экономикалыщ ыщпал ету айырмашылыгын нактылау. Оныц iшiнде, салыщ твлеушiлердiц мемлекеттiц элеуметпк-экономикалыщ институттарына деген сенiмдiлiк сезiмiн арттыру, оны жетiлдiру, тиiсiнше салыщ органдары ^ызметшщ ашыщтыгын камтамасыз ету болып табылады.
Отандыщ криминология саласыныц iргетасын калаушы, г^лама зацгер Елеген Ьтшеу^лы Кайыржановтыц пiкiрiнше кылмыстарды ескерту - б^л кылмыс жасауга ыщпал ететiн себептер мен алгышарттарды ^^рыщтауга жэне жоюга багытталган элеуметтiк жэне ^оргау органдары, ^огамдыщ бiрлестiктер мен ^йымдар жэне жекелеген азаматтарды бiрiктiретiн мемлекеттiц ^ызметь [7, 168б.] Ол ез мазм^ны бойынша белгш бiр жэне
объективт сырткы факторларга жэне жекелеген жеке адамдарга багытталган эртYрлi шараларды (ыкпал ету шараларыньщ жYЙесiн) камтиды.
Сондыктан да, салык телеуден жалтарудыц алдын алу максатында акпараттык техно-логияларда тYсiндiру ic-шараларын аукымды колдану кажет. Оныц iшiнде, салык телемеушiлер туралы мэлiметтердi (салык телемеген т^лгалардыц аты-женiн, зацды т^лгалардыц атауын) когамдык орындарда, б^каралык шалара ететiн жерлерде, кешедегi билбордтарда ашык жариялау тиiмдiлiгi де ез нэтижелерш берерi айкын.
Мемлекет басшысы Н. Э. Назарбаевтыц 2014 жылгы 17 кацтардагы «Казахстан жолы — 2050: Бiр максат, бiр мYДде, бiр болашак» Казакстан халкына Жолдауына терец зер салып байкасак, шешiмi бYгiнгi танда жэне жакын болашакта таркатылуы тиiс кекейтестi мэселелердiн басым кепшiлiгi тYбiнде экономиканыц ауадай мацызды саласы салык жYЙесiмен ^штасатындыгын анык байкауга болады.
Мэселе, Президентiмiз эдш атап еткендей, «мемлекеттщ мiндетi—осыган барлык жагдайды жасау», ал бiздiн мiндетiмiз ол «езiмiздi Yнемi камшылап, здайы алга ^мтылу» [8].
Сонымен, т^жырымдай келе:
Салык телеуден жалтарудыц алдын алу Ymrn мемлекетiмiзбен жYргiзiлiп отырган кылмыстык саясат элi де болса тиiмсiз. Сол себепт елiмiздiн салык салу жYЙесi когамдык катынастардыц дамуына орай мемлекеттiк ресурстарды калыптастыруда алдыцгы катарлы орынга шыгуы занды нэрсе. Салыктар жалпы мемлекетпк жэне жергiлiктi бюджеттердiн бiрден-бiр кайнар кезi болгандыктан мемлекеттiн салык жуйесшщ Yнемi тиiмдi ж^мыс iстеу кажеттшгш айкындауы керек.
БYгiнгi тацда Казакстанда салык телеуден жалтару кылмыстарын жасауга ешкандай да негiз жок. Колданыстагы салык салу жYЙесi оныц негiзгi талаптарына толыкканды жауап бередi. Оныц бiр айгагы соцгы жылдары iшкi ешмнщ артуы есебiнен мемлекеттiк бюджетке салык тYсiмiнiн кебеюi.
Сонымен катар, б^рын соцды тарихымызда болмаган тагы бiр мацызы ете жогары игiлiктi ю — ол Казахстан Республикасы Президентшщ «Казахстан Республикасында кэсiпкерлiк кызмет Yшiн жагдайды жаксарту женiндегi тYбегейлi шаралар туралы» 2014 жылгы 27 акпандагы № 757 Жарлыгы. [9]
Аталган Жарлыкты iс жYзiне накты асыру максатында Казакстан Республикасы Бас
Прокурорыныц 2014 жылгы 2 сэуiрдегi «Казахстан Республикасында кэсiпкерлiк кыз-мет Yшiн жагдайды жаксарту женiндегi тYбегей-лi шаралар туралы» Казакстан Республикасы Президентшщ 2014 жылгы 27 акпандагы №757 Жарлыгын iске асырудыц кейбiр мэселелерi туралы №31 б^йрыгы ерекше атап етуге т^рарлык [10].
Эйткенi, салык кылмыстылыгыныц тYп-казыгы когамдык катынастардыц баска алацдарында жатса керек. Ол дегешщз, ец алдымен, адамдардыц к¥кыктык жэне салыктык мэдениетiнiн таяздыгынан (мYмкiн, жасанды), к^кы; коргау органдары кызметшщ жYЙелi олкылыктарынан, салык кылмыстарын ескерту мэселелерiне катысты мемлекет тарапынан жеткшкшз кенiл белiнуiнен туындайтыны ащы шындык.
Казакстанда салык телеуден жалтару кылмыстары тiкелей келенкелi экономика мен паракорлыкка ^штасатын болгандыктан, оларга карсы ^йымдастырылатын iс-шаралар ^зак мерзiмдi мемлекеттiк стратегиялык жоспарларда керсетiлуi тиiс. Бiрiншi кезекте келецкелi экономикага карсы басты максатты калыптастырып, накты дэрежесiн аныктап, оны ец теменгi децгейге жеткiзу.
КР КК-шде кезделген салык саласындагы кылмыстар субъективтiк жагынан тек тiкелей ниетпен жасалатындыгына карамастан, тэжi-рибеде онсыз кылмыстык жауаптылыкка тарту мYмкiн болмайтын кылмыс белгiсi - кiнэнi -аныктау ете киын. КYдiктi адамдардыц кшэларын аныктаудыц бiр жолы - тшсп салык к¥жаттары. Аныктау, тергеу жэне прокуратура органдары керiнеу кылмыс деректерi бойынша кiнэлiлiктi сол салык к¥жаттарыныц болмауынан дэлелдей алмайды. Сол себепп, салык к¥жаттарын тYрлi жолдармен жойып жiберетiн лауазымды адамдардыц жауаптылыгын катацдату керек.
вкiнiшке орай, жагдай элi де болса жан кынжылтытады. Елiмiздiн казiргi уакыттагы салык жYЙесi мэселелерiнiн iшiнде салык салу саласындагы кылмыстылыктыц жогары денгейi эрi латентпп (жасырындылыгы) елеулi алацдатушылык тудырады.
Б^л кылмыстылык кYрделi к¥рылымга, тYрлi детерминаттар жYЙесiне, езiнiн тудырган кеп кырлы кешендi когамдык катынастар мен институттарына ие. Салыктык табыстары мен бюджетке теленетш езге де мiндеттi телемдердi телеуден жалтару тиiстi объектiлердiн оларды салык органдарына телеуден жалтару максатында жасырып калуларынан керiнедi.
Салы; саласындагы ;ылмыстардыц непзп ниет адамдарды сол ;ылмыстарды жасауга итермелейтiн пайда^немдш.
Осы мэселелердi саралай келе салы; телеуден жалтару ;ылмыстарыныц алдын алудыц жалпы жэне арнайы шаралары ;оргау
органдарына, оныц iшiнде, ;аржы полициясына салы; телемеумен немесе мемлекет алдындагы
бас;а да ;аржылы; мвдеттемелерш орындамаумен байланысты ;ылмыстардыц алдын алу, оларды аны;тау жэне тергеу, сондай-а; экономикалы; т^ргыдан кешендi дамып келе жат;ан мемлекетiмiзге залалдар келпретш бас;а да экономикалы; ;ылмыстар мен б^зушылыщтарга ;арсы кYресу функцияларына елеулi септiгiн тигiзерi ха;.
^олданылFан эдебиеттер Ti3iMi:
1. Казахстан Республикасыныц Конституциясы: 1995 жылгы 30 тамызда ;абылданды. «Эдшет» а^паратты^-^¥^ы^ты^ жYЙесi. http: adilet.zan.kz/kaz/docs/U950002737_.
2. Казахстан Республикасыныц 1997 жылгы 16 шшдедеп N 167 Кылмысты; Кодексi. «Эдшет» а^паратты^-^¥^ы^ты^ жYЙесi. http:adilet.zan.kz/kaz/docs/K970000167_.
3. Казахстан Республикасыныц Эюмшшк бузушылы; туралы Кодексi 2014ж 5 шiлде №235-V КРЗ.
4. Казахстан Республикасы Президентiнiц 2009 жылгы 24 тамыздагы № 858 Жарлыгымен бекiтiлген Казахстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылга дейiнгi кезецге арналган К¥;ы;ты; саясат т^жырымдамасы. «Эдшет» а^паратты^-^¥^ы^ты^ жYЙесi. http://adilet.zan.kz/kaz/ docs/U090000858_.
5. Казахстан Республикасы Жогары Сотыныц 2013 жылгы 27 а;пандагы «Салы; зацнамасын ;олданудыц сот практикасы туралы» № 1 нормативтш ;аулысы. «Эдшет» а^паратты^-к^ыкты; жYЙесi. http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P130000001S.
6. Казахстан Республикасы Жогаргы Сотыныц 2004 жылгы 18 маусымдагы № 2 «Экономикалы; ;ызмет саласындагы ;ылмыстарды саралаудыц кейбiр мэселелерi туралы» Нормативтш ;аулысы.
7. Каиржанов Е.И., Айкимбаев А.К. Проблемы борьбы с уклонением от уплаты налогов в Республике Казахстан: учебное пособие. - Алматы: бркениет, 2000. - 168 с.
8. Назарбаев Н.Э. «Казахстан жолы - 2050: Бiр ма;сат, бiр мYДде, бiр болаша;» Казахстан хал;ына Жолдауы // Егемен Казахстан. - 2014, 17 ;ацтар.
9. Казахстан Республикасы Президентiнiц «Казахстан Республикасында кэсшкерлш ;ызмет Yшiн жагдайды жа;сарту жешндеп тYбегей—лi шаралар туралы» 2014 жылгы 27 а;пандагы № 757 Жарлыгы.
10. Казахстан Республикасы Бас Прокурорыныц 2014 жылгы 2 сэуiрдегi «Казахстан Республикасында кэсiпкерлiк ;ызмет Yшiн жагдайды жа;сарту женiндегi тYбегейлi шаралар туралы» Казахстан Республикасы Президентiнiц 2014 жылгы 27 а;пандагы № 757 Жарлыгын iске асырудыц кейбiр мэселелерi туралы № 31 б^йрыгы.
Мащалада автор Цылмыстыщ зацнамадагы салъщты телеуден жалтару щылмысыныц езектг мэселелер1 талщыланады.
ТYйiн свздер: Цылмыс, салыщ, щылмыскер, салыщты телеуден жалтару, зацнама, жауапкерштк.
В статье автор рассматривает актуальные проблемы преступлений, связанных с уклонением от уплаты налогов в уголовной политике и уголовной законодательстве.
Ключевые слова: Преступление, налог, преступник, уклонение от уплаты налогов, законодательство, ответственность.
In the article author consider actual problems of crime associated with tax evasion in the criminal policies and criminal law
Keywords: Crime, tax, criminal, tax evasion, law, responsibility.
Алдана Батырбайкызы Каржасова,
PhD докторы, ага о^ытушы К^азтугынуодагы Караганды Экономикалыщ Университет
Салыкты телеуден жалтару кылмыстарына карсы кылмыстык саясаттыц езект мэселелерi
Каржасова ГYлдана Батырбаевна,
доктор PhD, старший преподаватель Карагандинского экономического университета Казпотребсоюза
Актуальные проблемы уголовной политики в отношении преступлений, связанных с укрытием от уплаты налогов
Karzhasova GYldana Batyrbaevna,
Dr. PhD, Senior Lecturer Karaganda Economic University Kazpotrebsoyuz
Important issues of the criminal policy with references to crimes related to shelter from taxes
