Научная статья на тему 'ЎЙИНМАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ ВА ТАРБИЯДА БОЛАЛАРНИ ЭРТА ЁШДАН РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МУҲИМ ВОСИТАСИ СИФАТИДА'

ЎЙИНМАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ ВА ТАРБИЯДА БОЛАЛАРНИ ЭРТА ЁШДАН РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МУҲИМ ВОСИТАСИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
344
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
мактабгача ёш / ўйин / эрта ривожланиш / тарбиячи / ота-оналар / компетенция. / preschool age / play / early development / educator / parents / competence.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — N. Abdusamatova

Mақолада болаларни эрта ёшдан ривожлантиришнинг мақсади ва вазифалари, ўйин фаолити билаш шуғуллантиш мактабгача таълим ва тарбияда болаларни эрта ёшдан ривожлантиришнинг муҳим воситаси эканлиги хусусида сўз юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GAME AS AN IMPORTANT MEANS OF DEVELOPMENT OF CHILDREN FROM AN EARLY AGE IN PRESCHOOL EDUCATION AND EDUCATION

The article talks about the goals and objectives of the development of children from an early age, knowing that play activity is an important means of developing children from an early age in preschool education and upbringing.

Текст научной работы на тему «ЎЙИНМАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ ВА ТАРБИЯДА БОЛАЛАРНИ ЭРТА ЁШДАН РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МУҲИМ ВОСИТАСИ СИФАТИДА»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

УЙИН- МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ ВА ТАРБИЯДА БОЛАЛАРНИ ЭРТА ЁШДАН РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МУДИМ ВОСИТАСИ СИФАТИДА Абдусаматова Наргиза Жамолидиновна

Наманган давлат университети (PhD), катта укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo. 7423943

Аннотация. Ыацолада болаларни эрта ёшдан ривожлантиришнинг мацсади ва вазифалари, уйин фаолити билаш шугуллантиш мактабгача таълим ва тарбияда болаларни эрта ёшдан ривожлантиришнинг мууим воситаси эканлиги хусусида суз юритилади.

Калит сузлар: мактабгача ёш, уйин, эрта ривожланиш, тарбиячи, ота-оналар, компетенция.

ИГРА КАК ВАЖНОЕ СРЕДСТВО РАЗВИТИЯ ДЕТЕЙ С РАННЕГО ВОЗРАСТА В ДОШКОЛЬНОМ ОБРАЗОВАНИИ И ОБРАЗОВАНИИ

Аннотация. В статье говорится о целях и задачах развития детей с раннего возраста, зная, что игровая деятельность является важным средством развития детей с раннего возраста в дошкольном обучении и воспитании.

Ключовые слова: дошкольный возраст, игра, раннее развитие, воспитатель, родители, компетентность.

GAME AS AN IMPORTANT MEANS OF DEVELOPMENT OF CHILDREN FROM AN EARLY AGE IN PRESCHOOL EDUCATION AND EDUCATION

Abstract. The article talks about the goals and objectives of the development of children from an early age, knowing that play activity is an important means of developing children from an early age in preschool education and upbringing.

Keywords: preschool age, play, early development, educator, parents, competence.

"Узбекистон Республикаси мактабгача таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси"да "Мактабгача ёшдаги болаларни интеллектуал, ахлокий, эстетик ва жисмоний жихдтдан х,ар томонлама ривожлантириш учун шароитлар яратиш" устувор йуналишларидан бири сифатида белгиланди.

Устувор йуналишда мактабгача таълимда ривожлантирувчи мух,итнинг инновацион технологиялари ва модулларини ишлаб чикиш, боланинг келгусида узини муваффакиятли намоён килиши учун асос сифатида ижтимоий-эмоционал куникмаларни ривожлантириш максадида олиб борилиши зарур булган таълим-тарбия жараёни болаларни эрта ёшдан ривожлантиришга интегратив ёндашиш энг макбул йуллардан бири булиши мумкинлигига асос булади.

Мактабгача таълим ва тарбиянинг давлат стандартида мактабгача таълим ташкилотларини турли уйинлар, уйинчоклар, мебель, жих,озлар ва бошка техник, реабилитацион воситалар билан жих,озланиши болаларни эрта ёшдан ривожланишига х,измат килувчи мух,итнинг юзага келишига замин яратади.

Мактабгача таълим ва тарбияда болаларни эрта ёшдан ривожлантиришда уйинларнинг ахдмияти каттадир. Уйин болага кувонч багишлайди, ижобий х,ис ва кечинмаларни, хдётдан олган таассуротларини акс эттиради. Уйин мазмуни бола шахсининг шаклланишига, атроф-оламни англашига, мух,им хдётий компетенцияларни узлаштиришида мух,им мух,им восита вазифасини бажаради. Уйиндан болалардаги узаро

БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ЮТЕЯМАТЮМЛЬ 8С1ЕОТ1Р1С ГОШМАЬ УОШЫЕ 1 188иЕ 8 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

уртоклик, дустлик, бир-бирига ёрдам курсатиш хислатларини тарбиялашда ва болалар хаётини ташкил этиш шакли сифатида фойдаланилади.

Илк ва мактабгача ёшдаги болалар ривожланишига куйиладиган давлат талабларида мухим компетенциялардан бири сифатида уйин компетенциясининг белгиланиши хам бугунги кунда уйин оркали болаларни эрта ёшдан ривожлантириш муаммосининг долзарблигини белгилайди.

Уйин компетенцияси — боланинг уйин жараёни ва уни ташкил килишда тажриба, билим ва куникмалардан ижодий фойдаланиши булиб, уйин фаолияти мактабгача ёшдаги болаларни укув-тарбиявий фаолияти учун асос хисобланади.

Бугунги кунда мамлакатимизда болаларни эрта ёшдан ривожлантириш масаласида катор ижобий ишлар амалга оширилмокда. Жумладан, жорий йилнинг 24 май куни Тошкент шахрида илк маротаба "Болаларнинг барвакт ривожланишида инновацион ёндашувлар" номли узбек-хитой форуми булиб утди. Бундан кузланган асосий максад Узбекистонда болаларнинг эрта ривожланишига кумаклашувчи уйинлар ва уйинчоклар ишлаб чикаришни йулга куйиш булиб, шу мавзу доирасида илк кадамлар белгиланди. Ушбу форум мактабгача булган таълим сохасини ва албатта, узбек тадбиркорларининг ишбилармонлигини янада ривожлантиришга каратилган улкан имконият була олади, десак муболага булмайди.

Узбекистон Республикаси Президентининг "Мактабгача таълим тизими бошкарувини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги фармонида боланинг ижобий ижтимоийлашуви имкониятларини намоён килиш, унинг хар томонлама ривожланиши, мактабгача ёшга оид тегишли фаолият турлари асосида ташаббускорлиги ва ижодий кобилиятларини ривожлантириш имкониятларини очиш максадида замонавий инновацион педагогик технологияларни, таълим ва тарбиянинг самарали шакллари хамда усулларини таълим-тарбия жараёнига жорий этиш очиш зарурлиги таъкидлаб утилган.

Шундай технологиялардан бири сифатида уйин технологияларини курсатиш максадга мувофик булади.

Уйин технологиялари (уйин таълими) - ижтимоий тажрибаларни узлаштиришнинг барча куринишлари: билим, куникма, малака хамда хиссий-бахоловчи фаолият жараёнини хосил килишга йуналтирилган шартли укув вазиятларини ифодаловчи шахсга йуналтирилган таълим (педагогик технология) турларидан биридир[70].

Уйин технологияларнинг максадли йуналтирилганлиги дидактик максадлар: мактабгача ёшдаги болаларда дунёкарашни кенгайтириш, уларда билим, куникма ва малакаларини амалиётда куллаш фоллигини юзга келтириш, амалий фаолият учун зарур булган алохида куникма ва малакаларни шакллантириш, мехнат куникмаларини ривожлантиришдан иборат.

Тарбияловчи максадлар: мактабгача ёшдаги болаларда мустакилликни, эркинликни тарбиялаш, муайян ёндашувларни, мавкеларни, ахлокий, эстетик ва дунёкарашга оид установкаларни шакллантириш; хамкорликни, жамоатчиликни, коммуникативликни, муомалалиликни тарбиялашни уз ичига олади.

Ривожлантирувчи максадлар: мактабгача ёшдаги болаларда диккатни, хотирани, нуткни, тафаккурни, таккослаш, солиштириш куникмасини, ухшашини топишни, мулохазалашни, ижодий кобилиятларни, рефлексияни, эмпатияни, макбул ечим топиш куникмасини ривожлантириш; укув фаолияти мотивациясини устиришга каратилади.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Ижтимоийлаштирувчи максадлар: мактабгача ёшдаги болаларда жамият меъёрлари ва кадриятларига аралашув; мухит шароитларига куникиш; кучли эхтиросли назорат, уз-узини ростлаш; мулокотга ургатиш вазифаларини амалга оширади.

Мактабгача таълим тарбияда болаларни эрта ёшдан ривожлантиришда уйин технологияларининг мохияти унинг турлари буйича муайян вазифаларни бажаришга хизмат килади.

2-3 ёшли болалар билан уйинлар ота-оналар ёки тарбиячилардан кандайдир алохида билим ёки куч талаб этмайди, материал вазифасини исталган уйдаги мавжуд нарсалар, одатда хар бир болага сотиб олинадиган оддий уйинчоклар бажара олади. Бу ёшдаги болалар учун махсус ривожлантиривучи уйинчоклар куп эмас, кубиклар, мозаикалар, хисоб таёкчалари, магнитли алифбо, киркма расмлар. Уларнинг купчилиги купфункционал булиб, бир йула бир неча психик функциялар ривожига кумаклашади.

3-4 ёшли болалар учун уйин ва машгулотларни танлаш кизикарлилик, соддалик, ташкил этиш кулайлиги тамойили асосига курилади.

4-5 ёшли болалар диккатнинг купрок баркарорлиги, хотираси жадал ривожланиши, лугат бойлиги фаол усиши, нутки, фаолиятни режалаш ва ташкил этиш функциясини эгаллаши билан ажралиб туради. Бу ёшда тафаккур жадал ривожланади: ташки белгиларига кура умумлаштириш билан бир каторда болалар буюмларни сифати, вазифаси, улар билан ишлаш усулига кура бирлаштира бошлайди. Улар узига таниш вазиятларда сабаб окибат алокаларини урнатишга кодир. Боланинг жисмоний ривожланиши, кулнинг нозик моторикаси, ривожланиши интенсив равишда кечади. Бу ёшда бола калам, буёк, пластилин, кайчи билан яхши ишлай олади. Бу предметлар билан харакатлари анча озода, анча аник була боради.

5-6 ёшда боланинг билимлар хажми фаол кенгаяди, шу боис унинг аклий фаолияти, характери хам узгаради, у тушуниш, фаол тахлил ва синтезга асосланади. Кургазмали - образли тафаккур ривожланиши билан бир каторда мантикий тафаккур хам шакллана бошлайди. Тафаккур ривожланиши билан тахлил тобора деталлашиб, синтез янада умумлашган ва аник була боради. Бола энди атрофдаги предмет ва ходисалар уртасидаги богликликни, у ёки бу ходиса сабабларини тушуна олади.

6-7 ёш сюжетли ва ролли уйин юзага келадиган ва ривожланадиган давр. Бу боскичда янада мураккаб, жамоали турли психик функциялар ва шахсий сифатлар ривожланиши, тенгдошлари билан мулокот ва хамкорлик малакаларини эгаллаш, ихтиёрийлик ривожланишига кумаклашувчи уйинларни ташкил этиш имконияти тугилади.

^уйида келтирилган уйинлар болаларни эрта ёшдан ривожлантиришга мулжалланган булиб, мактабгача таълим ташкилоти тарбиячилари ва ота-оналар томонидан болаларнинг билиш жараёнларини, атроф-олам билан таништириш, намунага караб ишлаш каби билим ва малакаларини ривожлантиришда фойдаланилади.

"Уйчалар уйини"

Бу уйин болаларнинг диккатини ривожлантиради (предметларнинг аник кетма -кетликда йигилиши).

Кичкинтой олдига фломастер ёки каламлар тупламини куядилар ва расм чизишини сурайдилар. Расм чизиб булганидан кейин бола хар кайси фламастер ёки каламларни уз "уйча" (калам ёки фламастерлар учун мулжалланган кутичалардаги уйикчаларга)сига

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

жойлаштиради. Мутахассис ёки ота - оналар хамма фламастерлар тартиб билан ккопкоклари, ккаламлар эса учи чиккарилган томони билан тепага караган холда жойлаштирилганлигини кузатиб борадилар.

"Шундай предметни топ" уйини

Уйин жараёнида бола предметларни бир - бири билан таккослашни, ундаги мухим белгиларни ажратиш, ухшаш предметларнинг жуфтини топиш ёки таккдим этилганлардан бирини танлашни урганади.

а) бола олдига расм куйилади ва иккита бир-бирига ухшаш булган предметни топиш вазифаси берилади.

б) иккинчи расмда эса шакллар чизилган булиб, уларнинг ичидан биринчи каторда берилган шаклнинг айни нусхасини топиш вазифаси берилади.

"Ажойиб х,алтача" (сехрли халтача)

а) Бу уйин давомида тарбиячи ёки ота - она кичкинтойга предметларни катта -кичиклигига караб гурухлашни ургатади. "Сехрли халтача"га турли предметлар солинади, улар катта ва кичик кубиклар, тугмалар, калам, шарлар пирамида, халкалар, калитлар ва хок. Тарбиячи болага халтачага кулини солиб кандайдир предметни олишни айтади. Бунда боланинг харакатларини изохлаб туради: "Сен нимани топдинг? Коптокними, у кандай? Каттами ёки кичикми? Коптокни нима килиш мумкин? (тепага, пастга иргитиш)" Бу уйинни 2-3 ёшли болалар билан уйнаш мумкин.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

б) Бу уйин болани предметнинг узунлиги, йугонлиги ва кенглиги буйича ажратишга ургатади. Халтачадаги предметларни тери-тактил сезгиси яъни пайпаслаш оркали кандай шаклда (катта ва кичкина калитлар, катта ва кичик шарлар, катта ва кичик коптоклар)эканлигини топиши керак. Бу уйин 3-4 ёшли болалар учун мулжалланган.

"Й^ма уйинчоклар" уйини

Бу уйин учун бир неча кисмлардан иборат йигма уйинчоклар керак булади: пластмасса машиналар, кугирчоклар. Бундай уйинчокларнинг тузилиши болани турли кисмлардан бутун бир предметни тасаввур килишга ургатади.

Психолог ёки тарбиячи болага уйинчокни йигилган холда курсатади, сунгра эса бу уйинчокни кисмларга ажратиб ва кисмларни йигиб курсатади. Кейин болага уйинчокни мустакил равишда кисмларга ажратишни ва йигиб беришни таклиф этади. Уйин кизикарли утиши учун болага куйидагича курсатма бериш мумкин: "^арагин, машинанинг гилдираги синиб колибди, уни тузатишга ёрдам бергин".

Болаларни эрта ёшдан ривожланишида сюжетли-ролли уйинларнинг ахамияти катта булиб, болалар уйинларни яхши курадилар, айникса уйинлар уларнинг тасаввури асосига курилган булса. Бундай уйинларда катта гурухларнинг иштирок этиши педагогнинг олдига жамоавий уйин малакаларини (келишиб олиш, роллар ва уйинчокларни таксимлаш куникмалари, уртогининг муваффакиятидан кувониши); одамларга хайрихохлик билан муносабатда булиш, уларга ёкимли ва фойдали бирор нарса килишни исташ ва бунга тайёргарликни тарбиялашга алохида эьтибор беришни зарурат килиб куяди. Бунда педагог болаларни уйин мавзусини ("Нимани уйнаймиз?"), унинг режасини ("^андай уйнаймиз?") белгилашга, образларни таксимлашга ("Ким кандай ролни уйнайди?"), биргаликда муайян харакатлар килишга, бир-бирига халакит бермасдан, ёрдамлашишга, вужудга келадиган зиддиятларни мустакил равишда ва адолатли хал этишга, образ ва харакатни факат хохиши билан эмас, жамоа учун зарурлиги туфайли хам бажаришга ургатади.

Сюжетли-ролли уйинлар болаларда муаммоларни хал килиш ва кийин вазиятлардан чикиш куникмаси, ижодкорлик ва тасаввур килиш каби куникмалар ривожланади. Чунки болаларни эрта ёшдан ривожлантиришда ота-оналар ва тарбиячилар болаларга турли муаммоли вазиятларга онгли ёндашув ва кичик ёшдан тасаввур килишга ургатишлари ута мухим хисобланади.

Хулоса урнида шуни таъкидлаш лозимки, хорижий мамлакатлардаги ривожлантирувчи уйинлар каторида миллий менталитетмизни хисобга олган холда, уйинларни боланинг кизикишлари хисобга олинган холда ишлаб чикилиши баробарида уларда дунёкарашнинг ривожланиши, масъулиятлилик, уз имкониятларини тугри бахолаш, бир максадга каратилганлик, кийинчиликларни енгиб утишда сабот-матонат ва тиришкоклик каби иродавий сифатлар намоён булади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8 майдаги "Узбекистон Республикаси мактабгача таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисида" ги П^-4312-сон карори

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

2. Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 30 сентябрдаги "Мактабгача таълим тизими бошкарувини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида" ги ПФ-5198-сон фармони

3. Масофавий таълимда мактабгача ёшдаги болаларни ривожланиши учун ота-оналарга тавсиялар Вазирлар Махкамаси хузуридаги Таълим сифатини назорат килиш давлат инспекцияси. Тошкент 2020 йил

4. Абдусаматова Н.Ж. Интгерацион ёндашув асосида мактабгача ёшдаги болаларни махнавий-ахлокий тарбиялашнинг педагогик имкониятларини ривожлантириш. Пед.фан.фалс. док. (РШ)...дисс. - Наманган, 2021. - Б. 170.

5. Бердиева М.М. Мактабгача таълим ташкилотлари тарбияланувчиларини педагогик куллаб-кувватлаш асосида интеллектуал имкониятларини ривожлантириш: Пед. фанл. буйича фалс. док. (PhD) ...дисс. автореф. - Тошкент, 2020. -46 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.