CC BY
3International scientific journal "Interpretation and researches"
Volume 2 issue 13 (35) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
YEVROPADA FORTEPIANO TARIXI
Kuchkarbayeva Feruzaxon Xayrullo qizi
Andijon davlat pedagogika instituti Musiqa ta'limi yo'nalishi 2-bosqich talabasi
Annotatsiya: Musiqiy til, janr va uslubiy xususiyatlarni, o'rganilayotgan asar ifoda vositalarining spesifikasini o'rganish, ijrochilik interpretatsiya asosini tashkil etadi. U alohida asarning betakror shaklini yaratish uchun kompozitor tomonidan foydalaniladigan ifoda vositalarining tahlilini nazarda tutadi. Klassik asarlarning ijro madaniyati - tarixan joriy bo'lgan, zamon va avlodlar davomiyligini ifoda etuvchi mezonlarni bilish va tushunishdadir.
Kalit so'zlar: Qadimgi Yunoniston, Pefagor, Kristofore Bartalameo, Klavikord, Fortepiano, klaviatura.
Аннотация: Изучение музыкального языка, жанровых и стилевых особенностей, специфики средств выразительности изучаемого произведения, исполнительское искусство составляют основу интерпретации. Он предполагает анализ средств выражения, используемых композитором для создания неповторимой формы отдельного произведения. Исполнительская культура классических произведений - в знании и понимании критериев, исторически сложившихся, выражающих преемственность времен и поколений.
Ключевые слова: Древняя Греция, Пефагор, Кристофори Бартоломео, Клавихорд, фортепиано, клавишные.
Abstract: The study of musical language, genre and methodological features, the specifics of the means of expression of the studied work, performance forms the basis of interpretation. It refers to the analysis of the means of expression used by the composer to create a unique form of a separate work. The culture of performance of classical works is in the knowledge and understanding of the criteria that have historically been introduced, expressing the continuity of times and generations.
Keywords: Ancient Greece, Pythagoras, Cristofori Bartolomeo, Clavichord, piano, keyboards.
Yevropada bizni qiziqtirgan klaviatura musiqa asboblarining tarqalishi va rivojlanish yo'llarini tushunish, hech bo'lmaganda uning tarixining asosiy bosqichlarini, uning umumiy madaniy rivojlanishini bilmasligimiz mumkin emas. Vaqt o'tishi bilan tarixiy ma'lumotlar soni tobora ko'payib bormoqda va ular aniqroq
bo'lib bormoqda. Ammo Evropa madaniyatining dastlabki davrlarida ularni aniq tasavvur qilib bo'lmas edi4
Yevropada odamlarning paydo bo'lishi, ehtimol, so'nggi muzlik davriga bog'liq bo'lishi mumkin. O'rta yer dengiziga tutashgan Yevropaning Janubiy chekkalarida madaniy hayot rivojlana boshlagan bir paytda, Yevropaning butun Shimoliy qismida hali ham qattiq tabiatga qarshi shafqatsiz va qiyin kurash olib borgan yarim yovvoyi qabilalar yashagan. Shuning uchun Markaziy va Shimoliy Yevropada tarixiy hayot yaqin Sharqqa (Osiyo va Misrda) qaraganda ancha kech boshlangani aniq. Ikkinchisining serhosil iqlim sharoiti odamga yashash sharoitlarini ta'minlash uchun kamroq vaqt va kuch sarflash imkoniyatini berdi va unga madaniy taraqqiyot uchun, xususan, turli shakl va navlarda san'at bilan shug'ullanish uchun ko'proq vaqt berdi. Sharqda juda erta tashkil etilgan qul tizimi, ayniqsa, aholining boy sinflari orasida bunga katta darajada yordam berdi. Musiqaga qodir qullardan birinchi professional musiqachilar shakllanishni boshladilar, ular ko'pincha musiqa darslarini raqs, qo'shiq va drama san'ati bilan birlashtirdilar. Qadimgi Misr va Ossuriyaning shohlari va boy zodagonlari saroylarida birinchi orkestrlar (aniqrog'i ansambllar) paydo bo'ldi. Biroq, keyinchalik, yunon-fors urushlari davridan, ya'ni miloddan avvalgi V asrdan boshlab, Janubiy Evropa mamlakatlari ko'p jihatdan o'z sivilizatsiyasining boshlanishi uchun qarzdor bo'lgan Sharqdan ustun kela boshladilar. Yunonlar yer yuzida erkin davlat shakllari va dunyoviy madaniyatni (she'riyat, falsafa, fan, san'at) rivojlantirgan birinchi xalq bo'lgan. Sharqda esa shaxsiy tamoyil an'anaviy ruhoniylik madaniyatlarining davlat despotizmi va dogmatizmi bilan bostirilgan. Uzoq va qiyin urushlarda yunonlar fors monarxiyasining Yevropaning janubiga hujumini rad etishdi va o'z madaniyatini yaqin Sharq mamlakatlariga tarqatishni boshladilar.5
Fortepiano cholg'u asbobining tarixi, qadimgi Yunonistonda borib taqaladi. Ko'paytirish nazariyasining asoschichi Pefagor yashagan davrda monoxord deb nomlanuvchi cholg'u asbobi mavjud bo'lgan. Bu cholg'u asbobi ustida tor tortilgan uzun ingichka qutidan iborat edi. Bu quti maxsus daraxt yog'ochidan yasalgani uchun undan chiqadigan tovush baland va o'z tembr xususiyatiga ega bo'lgan. Tor qutichaga siljitilmaydigan xarrak bilan qotirilgan, undan tashqari y ana bir harakatlanuvchi xarrak bo'lib, u torda harakatlantirib, musiqiy tovushni pasaytirish yoki balandlatish uchun xizmat qilgan. Vaqt o'tgan sari bitta tor yoniga boshqa torlar qo'shib borilgan. Bu cholg'u asbobdan maxsus maun (mediator) bilan ba'zida esa torlarga maxsus tayoqcha bolg'acha bilan urib ijro etilgan.
Asrlar o'tib, bu cholg'u asbobi takomillashib bordi. Quti kattalashib, to'g'ri burchakli holatga keladi. Tor tomonga klaviatura joylashtiriladi. Endi cholg'uchi
4 П. Зимин. ИСТОРИЯ ФОРТЕПИАНО и его предшественников. Москва 1968. 17-ст
5 П. Зимин. ИСТОРИЯ ФОРТЕПИАНО и его предшественников. Москва 1968. 15-ст.
klavishni bosib chaladigan bo'ldi, unga moslangan metall plastinkalar torlarni tiragan holda tovush hosil qilgan. Bu cholg'u asbobi klavikord deb atala boshlagan. Uni stol ustiga qo'yib, turgan holda ijro etilgan.6
Klavikord cholg'u asbobi XII asrda paydo bo'lib, besh asr davomida bir qancha davlatlarda yashaydigan ustalar uni takomillashtirishga harakat qilishgan. Musiqa tovushlari kuchli, qattiq chiqishi uchun har bir klavishga bir necha tor qo'shilgan va qutining hajmi kattalashgan.
Klavikord (lotincha, clavis - „kalit" va qadimgi yunoncha, %op5^ - „tor") -klaviaturali torli zarbli-qisqichli musiqa asbobi, hammerklavir va zamonaviy pianinoning ajdodlaridan biri. Klavikord eng qadimgi klavishli asboblardan biri bo'lib, qadimgi monoxorddan olingan. Klavikordning ixtiro qilingan sanasi noma'lum. Birinchi marta „klavikord" nomi 1396 yilgi hujjatlarda tilga olingan va saqlanib qolgan, eng qadimgi asbob 1543-yilda Pizalik Domenik tomonidan yasalgan bo'lib, hozir Leyptsig musiqa asboblari muzeyida saqlanadi.
Klavikorddagi tovush tekis kallakli metal shtiftlar tangentalar yordamida chiqariladi. Klavikordda chalish uchun xos ijro usuli bebung bo'lib, boshqa klaviatura asboblarida chalib bo'lmaydigan „klavishli vibrato" turidir. Bitta tordan tovush juda past chiqadi, shu sababli tovushni kuchaytirish maqsadida har bir tovush uchun torlarni ikkilashtirish va uchlashtirish qo'llanilgan, bu usul o'zgartirmasdan pianinoda qo'llaniladi. Vaqt o'tishi bilan klavikord diapazoni o'zgarib turdi: dastlab u ikki yarim oktava bo'lgan, XVI-asr o'rtalaridan boshlab u to'rttaga ko'tarilgan, keyinchalik esa besh oktavaga teng bo'lgan. Ba'zan pastki oktava qisqartirilgan, ya'ni qisman diatonik bo'lgan.7
Vaqt o'tishi bilan klavikordda bir necha klaviatura joylashtirilgan, har bir klaviatura cholg'u asbobi ovoz diapazonini kengaytirishga hamda kuchaytirishga xizmat qilgan. Bu harakatlar ham cholg'u asbobi ovozini kuchaytirishga xizmat qila olmadi. Klavikord qimmatbaho yog'ochdan, bezakli qilib yasalgani uchun boy-badavlat kishilarning mehmonxonalarini ham bezashga xizmat qilgan. XVII asr oxirida Fransiyada pastki oq klaviaturalar qora daraxtdan qora rangda, tovushlari kuchli, qattiq chiqishi uchun har bir klavishga bir necha tor qo'shilgan va qutining hajmi kattalashgan.
Klavishli cholg'u asbobi ustalari izlanishda bo'lishdi va 1711-yilda Italiyaning Radua shahrilik usta Kristofore Bartalameo yang cholg'u asbobi kashf etdi. Endi cholg'uchi bu cholg'u asbobida qattiq va sekin chalish imkoniga ega bo'lgani uchun Fortepiano deb nomlandi. Bu cholg'u asbobda eng muhim detall ovoz so'ndirgich bo'lmaganida torlar keragidan ortiq tebranib musiqa o'rnida faqat shovqin eshitilgan
6Мартинов И. История западноевроейской музикию Том 5 М. 1963.
7 П. Зимин. ИСТОРИЯ ФОРТЕПИАНО и его предшественников. Москва 1968. 20-ст.
bo'lar edi. Fortepiano cholg'u asbobida ikkita pedal o'rnatilgan bo'lib, biri tovushlarni to'xtatish, ikkinchisi esa sadolantirishga xizmat qiladi. Ushbu cholg'u uchun jahonning barcha taniqli kompozitorlari qatorida O'zbekiston kompozitorlari ham yorqin asarlar yaratdilar. Ular yosh ijrochilar tomonidan sevib ijro etib kelinmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. П. Зимин. ИСТОРИЯ ФОРТЕПИАНО и его предшественников. Москва 1968.
2. Мартинов И. История западноевроейской музикию Том 5 М. 1963.
