CC BY
28УДК: 4Т (075) ББК 81.2
ЗАБОН ВА УСЛУБИ НАЗМИ ЛОЩ ШЕРАЛЙ Хакимова Ш.И., Нематова М.Х.
Донишгощ давлатии Хуцанд ба номи Б. Fафуров
Лоик Шералй шоирест бузург ва нотакрор, шеърхои ноби у дармонбахши дардхои нихон ва чонбахшои калбхои хастаи инсон хастанд. Аз хомааш ба дилхои ташнаву сардгашта шахди мухаббат, гармию сурур ва зиёву нур мерезад.
Газалхои Лоик бо он хама содагию дилпазириаш инсонро ба дарёи андешахо гутавар месозад, зеро у тавонист бо «хунари расои маъниофаринй ва тасвиргарияш [1, c.16]» маънихои бузургу борик, муъчазу нишонрасро бо каломи сода баён намояд.
Ин падидаи хунари шеъргуйии Лоик аз назари бисёр шоирону олимон дур намондааст. Адабиётшинос Сафар Абдулло таъкид кардааст, ки «мухимтарин вижагии ашъори устод Лоик равонй ва ширинбаёнии у буд. У харгиз ба мубхам гуфтан моил набуд. Печидатарин дардхо ва гиреххоро бо содатарин баён бозгу мекард... Ман фикр мекунам, устод Лоик барои баёни маънии мухим бо дарки сатхи маънавию фархангии комил талош мекард, то хадафи худро бо баёни сода ва равон ба мардум бирасонад. Ин буд, ки шеъри у беш аз шеъри дигарон дар чомеаи мо нуфуз ва махбубият дорад, махфил ва маросиме нест, ки дар он шеъри устод Лоик иктибос нашавад. Бисёре аз байтхои пандомези устод ба хадде мардумй шуда ва сари забонхост, ки чунин эътирофи хамагонй аз суйи мардум дар таърихи адабиёти мо бисёр кам иттифок уфтодааст.» [2, c.293]
Дар ифодаи фикрхои бикр «манбаъхои боэътимоди шоир осори гузаштагон, лугатномахо, забони зиндаи халк, адабиёти шифохии мардумй буданд.» [1, c.17] Дар ин бора худи шоир хеле хуб гуфтааст:
Барои халц буд доне, ки киштем, Барои халц буд к-аз худ гузаштем. Накардем иддаои баркамоли, Сухан аз халц буду мо навиштем.
Истеъмоли калимахои халкии гуфтугуйй боиси афзудани халкияти забони асар мегардад, дар эчоди шеъри содаву самимй мусоидат дорад, вале он харгиз баёни оддй нест, балки хоси нигориши ба истилох «сахли мумтанеъ» аст.
Пас, падидаи халкй дар эчодиёти Лоик яке аз масъалахои мухим ба шумор меравад, ки холо гуфтахоямонро бо овардани чанд мисол аз ашъори шоири зиндаёд исбот менамоем.
Бисот - асбоби рузгор: Бисоти туй меандухтй Бахри арусонат. [Л. 1, c.130] Бино ба ишораи ФТЗТ бисот калимаи арабист, он ба маънои (хар чизе, ки дар зери по пахн карда мешавад, хар чизи густурданй (аз кабили гилем, палос) (4,207-208) ба забони точики ворид гашта, минбаъд дар забони халкй маънои худро тавсиа кардааст. Алхол «бисот» ба маънои чизу чора, дорой омадааст. Калима бо ин маънй колабхои нав (бебисот, бисотдор) пайдо карда, пурра ба захираи забони точикй ворид мегардад. Дар байти поёнй ибораи «бисоти туй» ба маънии асбобу анчом, чизу чорае омадааст, ки хар як модар бо умеди хонадоршавии фарзандонаш солхо чамъ мекунад: Бисоти туй меандухтй бахри арусонат. [4, c.130] Лоик дар ашъораш ибораи «бисоти дардх,о»-ро низ корбаст намудааст: Туро ман бо хама сузу навоят дуст медорам, Туро ман бо бисоти дардхоят дуст медорам. [4, c.230]
Дар ифодаи ибораи «бисоти дардхо» Лоик боз ба маънихои нозуку амики халкии ин вожа такя кардааст. Чунки «бисот» аслан маънии чизу чораеро, ки дар муддати тулонй чамъ мекунанд, мефахмонад. Яъне дарди Лоик якрузаву дуруза нест, балки тулонист, зеро ин дарди халк, дарди миллат, дарди забону фарханг ва ишку ошикист. Ин аст, ки дардхо бо гузашти айём тах-тах шуда бисот гаштаанд.
Дахмаса -ташвиш, дарди сар, ташвиши зиёдатй: Рузе, ки нестй миёншон ба базму разм, Шояд туро зи дахмаса озод мекунанд. [4, c.680] Ё ин ки Лоик дар байти дигараш мегуяд: Кош гамхои ту акнун бошанд, К-аз хама дахмаса эмин бошам. [4, c.689]
Пешдаргирон - пораи чизе ба мисли когаз, чубпора, ки барои оташ афрухтан ба кор мебаранд. Дар ин бобат мачозан ба маънои ташаббускор, фидой омадааст: Лек аз бахри гулханафрузй, Гуиё пешдаргирон хастанд. [4, c.319]
Маънои исмии вожахо аз руйи воситахои сарфии калимахо равшан аён мешаванд, кабл аз хама пасвандхои «- хо», «-он», ки аз аломатхои хоси исманд. Дар аксар маврид сифат бо рохи субстантиватсия ба исм мегузарад. Ч^олиб аст, ки аксари чунин вожахо маънои манфй доранд. Мулохиза фармоед:
Бeмaзaгoн - одамони ланч, бадкирдор: Дар миёни хама ин тирадил куббаи нур, Дар миёни хама ин бeмaзaгoн бeбaзaхон. [5, c.415]
Дax;oнмapдoн - муродиФи дахонкалонхо, кacонe, ки бо калонгапй xyдро аз мaрдyм боло гирифта хавобаландй мeкyнaнд: Ty мeдонй, ки ман аз мaрдyми xyнcaрд дилгирам, Зи даъвои дaxpнмapдoнu xyд номард дилгирам. [4, c.702] Дщoнмapдoн дахонхо боз карданд, хдма тaъриxи xyд OFOЗ карданд. [5, c.635]
Хйсдуздхр - одaмонe, ки бо дуздии майда - чуйдд мaшFyлaнд, мачозан пacткaш: Хосдуздхр хотам шуданд, дамдуздхо одам шуданд, Аз баднажодй як тараф, аз бeнaжодй як тараф. [5, c.286]
TaBaccyrn пacвaнди «-й» («-гй») иcми маънй cоxтa мeшaвaд, дар ин маврид, acоcи калима бар cифaт аст, ки он низ xоcи забони xaлкиcг. Кaлимaхоe, ки бо пacвaнди «-й» («-гй») cyрaт ёфтаанд, метавонанд аз чихати cоxт cодa, «жта, мураккаб бошанд, ки инро аз мишлхои зeрин метавон дид:
Содйгй - «шдда (cодa)» aкcaр ба маънои одaмe, ки фирeбгaрй ва каллобиро нaмeдонaд, чун гул, шддалавх, нодон истифода мeшaвaд, ки xоcи забони xaлкиcг. «Содагй» иcмecг, ки аз хамин cифaт cоxтa шудааст: Чурми ман аст, эй Худо, ё чурми cодaгй, МyрFe, ки душ дар кафи ман мeнишacг, рафт... [5, c.153] Хандида бар чахолату бар соддотяшон Ачдоди xeшро шумо бac таънахо кyнeд. [4, c.423]
Дар забони xaлк вожаи «cоддaлaвх» низ xeлe маъмул аог, ки онро Лоик дар шакли «лaвхcодaгй»бa кор бyрдaacт: Эй шохиди мухаббати бeдоFи баччагй, Он ишки лов%coдогй аз мо чаро гузашт?! [4, c.563]
Бeдоxßнй - бадзабонй, бeaндeшaгй: хар чй ба дахан ояд, на зeби cyxaн ояд, Дандони фaроcaт ку?! Ин бeдоyaнuцэ чист?! [5, с. 137]
Худкущ - дар заминахои ибораи «жудро xyрдaн» - метавонад ба маънои азоби рухй кашидан, xyдро caxт азият додан ояд. Аммо он дар шсъри Лоик аз забони мардум ба маънои xyд xyрдaн -xyдxyрaм - ба дигарон надода xyрдaн, xacиcй, бaднaфcй кардан корбаст гаштааст. Дар забони адабй фeъли «курдам» дар хамаи шаклхо бо caдоноки «у» навишта мeшaвaд, аммо дар калимаи «xyдxyрaм» хичои дуввум низ бо «у» талаффуз ва навишта мeшaвaд: Xудxуpй мeкyнaм шабони отёх, Ки чаро мо шаби шёхи xyдeм.
Аз чониби мураттибони куллиёти Лоик Шeрaлй дар «Taвзeхот»омaдaacг: «Фсъли xyрдaн ва тacнифоти он монанди мaxyр,мexyрaм,xyрд,xyрaндa ва F.,ки дар тамоми шсъри клaccикии мо ва ашъори устод Лоик ба «у»-и кутох истифода шyдaacт,низ ба xоcги xyди шоир ва такозои вазн ба хамин шакл оварда шуд».[5, c.710]
Бeгoнобoзй - aкcи ошнобозй, бeгонaпaрacгй: Чахон бeгoнобoзй дуст дорад, Чахон дeвoнобoзй дуст дорад. [5, с.615] Дар забони мардумй дар заминаи таркиби «бозй кардан» ба маънохои мyxтaлиф як катор калимахои мураккаб cоxтa шудаанд, aмcоли «ошнобозй», морбозй (ба маънои фирeбгaрй) ва м. инхо. Лоик дар хамин колаб вожахои иcмй таълиф кардааст: догmбoзй [4, c.587], мо^олбoзй, мо2олбoзй (5, 393). Дар забони мардуми шимол шакли «чиннибозй» роич ва мyaccиртaр аст.
Калимаи «caг» ва дар мавриди дигар «xaр» дар шсъри пyрэхтироcи Лоик корбааг шyдaacт: Буданд со2он мacт хама аз кайи мо, Мухточ ба xyшaи caгaнгyр шyдeм. [5, с.546] Ин xомaи ту агар ба дафтар бирacaд, Бар нaргиcи тоза лагади xap бирacaд. [5, с.552]
Дар байтхои боло тaъcири калимахои мазкур ба туфайли ба доираи каломи образнок ворид шудан таквият ёфтаанд, чунончи, «аз кайи кace мacг шудани cao» таъбири xeлe тунд аст. Дар байги дуюм бошад, истиораи пурмаънй: дафтар ба нaргиc, xомaи шоири бeхyнaр ба «лагади xaр» ниcбaт дода шyдaacт. Х,арду аз таъбироти тозаэчоди шоиранд.
Дар байти зeр аз иcми чондор жми маънй (говй, xaрй) cоxтa шудааст, ки низ нафрату адовати cyxaнвaрро ниcбaт ба рафтори ватанфурушон ифода мeнaмояд: Ман роcт бигуямат: гар ин гову xapucm, Ояндаи xaлк партгох acгy чaриcг. [5, с.550]
Лонз - кace ё хайвода, ки ба caбaби оceби пой дар рохгардиаш xaлaл бошад,чулок. Дар ФТЗТ маънои дуюми калима ин тавр тaшрeх ëфтaacг:гуфm■ иллат, бало, офат [3,ч.1,c.712]: Дар амал бошад хама лингу кочол, Дар газоф аз хафт гунбад бaртaрeм [5, с.390].
Дuлмуpдо - бeшaвк, бeхaфcaлa, каринаи вожаи «мурдадил» acг,ки дар забони мардумй бeштaр ба кор мeрaвaд: Нaxохaм гуфт пeш аз мурдани дил, Видоъ, эй миллати дuлмуpдоu ман. [5, с.626]
Мишлхои болой дaлeли пуркувватии чанбаи xaлкй дар шeърхои Лоик acг. Мaxcycaн фочиаи cолхои 90-ум дар шсърхои шоир тaъcири амик гузошт ва дарди миллат дарди Лоик гардид. Сaxттaрин cyxaнхо, лyFaти тахкирй, вулгаризмхо ниcбaт ба мaнcaбгaрою чохпaрacгон, xоинони ватану миллат дар ycлyб ва во^та^и мyaccири забони xaлк баён гардидаанд.
Лоик онхоро дар оxири карни ХХ ба ватанфурушон, xоинони миллат, мaнcaбгaрою ЧOхпaрacтон равона кардааст. Чунин cyxaнхо дар ycлyби забони xaлк ба хамин мyноcибaт истифода шудаанд. Аз колабхои адабй ва xaлкй шоир дар биcëр мавридхо дуюмашро афзал шyморидaacт. хамчунин Лоик дар aœra таъбирхои xaлкй калима - образхо таълиф кaрдaacг.
Хулоса, Лоик Шералй донандаи хуби забони халк буд. Ч,анбаи халкй дар шеърхои ичтимоии Лоик Шералй хеле пуркувват аст.
Дар забоншиносии точик забони халкии гуфтугуйй алхол мавриди омузиши амик карор нагирифтааст ва дар илми лугатшиносй (лексикология) ва услубшиносй дар бораи калимахои халкии гуфтугуй ва хусусиятхои онхо як дарача маълумот дода шудааст, вале дар ин бора тадкикоти мукаммал мавчуд нест, забоншиносон хануз ба омузиши хусусиятхои грамматикии забони халкии гуфтугуйй напардохтаанд, дар холе ки вохидхои халкй аз манбаъхои мухими гановати забони миллии точик ба шумор меравад ва дар ин росто корхои зиёде бояд ба анчом бояд расонида шаванд.
АДАБИЁТ
1.Сатторзода А. Сарсухан ба Куллиёти Лоик Шералй. Ч,.1.Ашъор. Душанбе: Адиб, 2008,-560 с.
2. Марсияи Хуршед (Сугномаи устод Лоик). Нашри 2. Тахияи Ориёнфар (Сафар Абдулло). - Маскав, 2001. - 351 с.
3. Фарханги тафсирии забони точикй.- Душанбе, 2008. - Ч,илди 1. 949 с.Дилди 2. - 944с.
4. Шералй Лоик. Куллиёт. Ч,илди 1. Китоби якум. - Хучанд, 2001. - 722 с.
5. Шералй Лоик. Куллиёт. Ч,илди 1. Китоби дуввум. - Хучанд, 2001. - 710 с.
ЯЗЫК И СТИЛЬ ПОЭЗИИ ЛОИКА ШЕРАЛИ
Лоик Шерали - великий и неповторимый поэт, выразивший в своих стихах оригинальные выражения и идеи, надежными источниками которых были произведения предков, словари, живой народный язык, фольклор, а в статье мы решили поговорить о языке и стиле поэта. особенно в использовании разговорно-просторечных слов.
Использование разговорных слов приводит к увеличению народности языка произведения. Это способствует созданию простого и искреннего стихотворения. Феномен фольклора в творчестве Лоика - одна из важнейших проблем. В этой статье мы докажем свою точку зрения на нескольких примерах из поэзии поэта.
Примеры, приведенные в статье, убедительно свидетельствуют о народном аспекте в стихотворениях Лоика. Особенно трагедия 90-х оказала глубокое влияние на стихи поэта, и боль народа стала болью Лоика. Самые резкие слова, оскорбительные слова, пошлости в адрес чиновников и предателей, изменников Родины и нации выражены стилем и действенными средствами.
В конце двадцатого века Лоик направил их к предателям, предателям нации, бюрократам и фанатикам. Такие слова используются в этом отношении в стиле разговорного языка. Из литературных и народных форм поэт во многих случаях отдает предпочтение последним.
Лоик Шерали свободно владел народным языком. Народный аспект очень силен в социальной поэзии Лоика Шерали.
Ключевые слова: Лоик Шерали, таджикское языкознание, язык поэзии, разговорно-просторечные слова, народный язык, народное явление.
LANGUAGE AND STYLE OF POETRY BY LOIKA SHERALI
Loik Sherali is a great and unique poet, who expressed in his poems the original expressions and ideas, the reliable sources of which were the works of ancestors, dictionaries, livingfolk language, folklore, and in the article we write. especially in the use of colloquial words.
The use of colloquial words leads to the increase of the population of the language of production. It contributes to the creation of simple and sincere poetry. The phenomenon offolklore in Loika's work is one of the most important problems. In this article we will prove my point of view on several examples from the poetry of the poet.
The examples given in the article convincingly testify to the folk aspect in Loika's poems. Especially the tragedy of the 90s had a profound effect on the poems of the poet, and the pain of the people became the pain of Loika. The sharpest words, insulting words, vulgarity addressed to officials and traitors, traitors of the Motherland and the nation are expressed in style and action.
At the end of the twelfth century, Loik directed them to traitors, traitors of the nation, bureaucrats and fanatics. Such words are used in this relation in the style of colloquial language. From literary and folk forms the poet in many cases gives preference to the latter.
Loic Sherali freely mastered the vernacular. The folk aspect is very strong in Loika Sherali's social poetry.
Keywords: Loik Sherali, Tajik linguistics, language of poetry, colloquial words, folk language, folklore.
Сведение об авторах:
Хакимова Шоира Исламовна - кандидат филологических наук, доцент кафедры тажикского языка ГОУ «Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова» (Таджикистан,Худжанд), Электронная почта: xakimova.shoira@mail.ru
Нематова Мукаддас Хабибовна, кандидат филологических наук, доцент кафедры гуманитарных дисциплин факультета заочного обучения ГОУ «Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова имени академика Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд), Электронная почта: uchzaphgu@mail.ru
About the autors:
Hakimova Shoira Islamovna, candidate of philological sciences, Associat Professor of the department of the Tajik language the SEI «Khujand State University named after G. Gafurov» (Tajikistan, Khujand), E-mail: xakimova.shoira@mail.ru
Negmatova Mukaddas Habibovna, candidate of philological sciences, Associat Professor of the department of Humanitarian disciplines of correspondence learning fakultu under SEI« Khujand State University named after G.Gafurov « (Tajikistan, Khujand), E-mail:uchzaphgu@mail.ru
УДК:809.155.0+802.0(575.3)
ТАХДИЛИ НАЗАРИЯВИИ СИФАТИ АСЛЙ ДАР ЗАБОНХОИ ТОЧДКЙ ВА АНГЛИСЙ
Нурова З.А.
Донишгощ давлатии Кулоб ба номи А. Рудаки
Дар шароити тагйироти амики чахони муосир, чахонишавии максаду манфиатхо, муттахидшавии фархангу тамаддунхо ва забонхои чахонй, омузиши забонхои гуногуни хоричй, аз чумла забони англисй, ахамияти хоса дорад. Аз ин лихоз, хангоми омузиши забонхои хоричй, ба гайр аз забони модарии худ, аз худ кардани ду ё се забони алохидаи хоричй вазифаи мухимтарин барои хар як шахрванди кишвари мо ба хисоб меравад. Хукумат ва рохбарияти Точикистон, аз чумла Асосгузори сулху вахдати миллй, Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон, мухтарам Эмомалй Рахмон борхо ин масъаларо мавриди мухокима карор додаанд. Илова бар ин, омузиши забонхои хоричй бе тахлили хамачониба ва мукоиса бо забони модарй бефоида ва бемаъно мегардад.
Бисёр олимону забоншиносон ба забони точикй холо дар карни XIX таваччух зохир намуданд. [4; c.9] Аммо, дар он даврахои дурдаст, ва хатто холо хам, ин забон хамчун яке аз лахчахои забони форсии кадимй муаррифй мешавад. [17; c.175] Аз ин лихоз, он замон ягон грамматикаи илмии ин забон тартиб дода нашуда буд. Аввалин грамматикахои забони точикй пас аз Инкилоби Октябр ба тахия шуруъ карданд, хангоме ки забони точикй забони давлатии ЧЩС Точикистон эълон гардид, ки худ очеркхои кутохи грамматикиро дар бар мегирифтанд. Хамин тавр, «Шархи мухтасари грамматикаи забони точикй»- и Семёнов A.A., ки соли 1927 дар Тошканд интишор ёфта буд, танхо барои одамоне, ки бо забони форсй шинос буданд, пешбинй шуда буд. [12; c.1] Аввалин шархи боэътимоди грамматикаи забони точикиро, метавон кори О.А. Сухареваро хисобид. Дар ин асар муаллиф масъалахои васеъи сифатро баррасй мекунад. Хамин тавр, у кайд мекунад, ки сифатхо дар забони точикй, ба монанди исм, аломати расмй дар шакли бандак надоранд ва «хусусияти фарккунандаи сифат, ки тавассути он метавон онро аз дигар хиссахои нутк чудо кард, ба истиснои ахамияти маъной, кобилияти тагир ёфтани он аз руи дарачахои мукоиса хисобида мешавад». [13; c.93]
Минбаъд у кайд мекунад, ки забони точикй се дарачаи мукоисаи сифатро медонад: мусбй, киёсй ва олй.(superlative,comparative,posetative) [13;c.93-94] Тибки андешаи муаллиф, шакли хурдии (кутохи) (short) сифатхо, ки маънои навозишй низ доранд, бо истифода аз суффикси дукаратаи -ак (-акак) ташаккул меёбад ва ахамияти кувватфизо (мустахкамкунй), (strengthening) тавассути нопурра кам кардани сифати аслй интикол дода мешавад. Вай кайд мекунад, ки «то ба наздикй, шакли кувватфизои сифатхо, танхо дар забони халкй истифода мешуд, ва ба забони адабй ба карибихо ворид гашт». [13; c. 97-98] Ба гуфти Сухарева, сифатхо дар чумла вазифахои муайянкунанда ва хабарро ичро мекунанд, ва дар маънии зарф истифода бурда мешаванд. [4; c.99,136] У инчунин дар забони точикй гурухи чонишинхо-сифатхоро, ба монанди кадом, чанд ва гайра чудо мекунад. [13; с. 220-221].
Баъзе забоншиносони дигар, аз кабили Расторгуева В.С. дар бораи сифат дар забони точикй, нуктаи назари дигар доранд. Расторгуева сифатхо ва исмхоро ба як гурухи умумй ва хамчун зергуруххои алохида дар асоси он, ки сифатхо аз исм бо нишондихандахои махсуси флективй, ба монанди забони русй фарк надоранд, муттахид мекунад. Гайр аз он, муаллиф кайд менамояд, ки хусусиятхои фарккунандаи сифатхои аслии забони точикй вучуди «дарачахои мукоисавии онхо» мебошад. [11; с. 535] Муаллиф икрор дорад, ки «суффиксхои -тар ва -тарин (er-est) калимасоз мебошанд, яъне онхо ба маънии калима маънии нав ворид карда, робитахои синтаксисии онро дар чумла ифода намекунанд. Аз ин ру, барои робитаи у бо иборахои дигар, аз чумла, дар нишон додани
