CC BY
0«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY
YAYLOV YERLARIDAN SAMARALI FOYDALANISH BO'YICHA RIVOJLANGAN DAVLATLAR TAJRIBASI (QOZOG'ISTON MISOLIDA)
Qudratov Erali Sherali o'g'li
Oziq-ovqat va qishloq xo'jaligi sohasida strategik rivojlanish va tadqiqotlar xalqaro markazi
tayanch doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.11421476
Annotatsiya. Ushbu maqolada yayloov yerlaridan samarali foydalanish borasida horijiy tajriba yani Qozog'iston misolida o'rganilgan ma'lumotlar mavjud bo'lib, bundan maqsad bqo'shi bizga maqbul qismini o'rganish va tahlil qilishdan iborat.
Kalit so'zlar: Yaylov yerlari, iqtisodiy amaradorlik, o'rmonxo'jaligi, qonun, farmon, adirlar.
Abstract. This article contains information on the effective use of pasture lands, the foreign experience, that is, the information learned on the example of Kazakhstan, and the purpose of this is to study and analyze the optimal part for us.
Keywords: Pasture lands, economic management, forestry, law, decree, hills.
Aннотация. В данной статье содержится информация по еффективному использованию пастбищных угодий, зарубежный опыт, то есть информация, полученная на примере Казахстана, и цель етого - изучить и проанализировать оптимальную для нас часть.
Ключевые слова: Пастбище, сельское хозяйство, лесное хозяйство, закон, указ,
холмы.
Qishloq xo'jaligida yaylov chorvachiligi dunyo mamlakatlarida alohida o'rin egallaydi.BMTning Oziq-ovqat va qishloq xo'jaligi tashkiloti (FAO) ma'lumotlariga ko'ra yaylovshunoslik va chorvachilikni rivojlantirish bo'yicha olib borilgan izlanishlar natijasiga ko'ra 2050 yilgacha prognozlari keltirib o'tilgan. Bunda global miqyosda go'sht va sut mahsulotlariga bo'lgan talab 2050 yilga borib 44% ga oshishi aytib o'tilgan. Bu boradagi katta o'zgarish rivojlanayotgan mamlakatlarda sodir bo'ladi, bu mamlakatlarda chorvachilikning ikkala mahsulotiga ham talab keskin oshadi. Dunyoning rivojlangan malakatlarida 1990 yillarida rivojlanayotgan mamlakatlarga qaraganda ko'proq go'sht va sut mahsulotlarini iste'mol qilgani hamda 2050 yilga kelib esa bu holat rivojlanayotgan mamlakatlarda go'sht deyarli 168%gava sut mahsulotlari 64%ga ko'proq iste'mol qilinishi prognoz qilinmoqda.
Shu sababli yaylov yerlarini holatini o'rganish hamda yaxshilash bshyicha bir qator chora tadbirlarni amalga oshirish lozim bo'ladi. Bugungi kunda ya'ni 2023 yil holati bo'yicha dunyoda jami doimiy o'tloqlar va yaylovlar 3,21 million gektarni tashkil etmoqda. Dunyodagi doimiy o'tloqlar va yaylovlar so'nggi yillarda sezilarli darajada o'zgargan bo'lsada 1972-2023 yillar oralig'ida yaylov maydonining ko'payish tendensiyasi kuzatildi.
1.3.1-jadval
2018-2023 yillarda MDH mamlakatlarining qishloq xo'jaligi va yaylov yerlari to'g'risida
MA'LUMOT
Ko'rsatkichlar 2019 2020 2021 2022 2023
Armaniston
«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY
Qishloq xo'jaligi yer maydoni 2045 2044 2044 2043 2042
haydaladigan yer 446 445 444 443 443
pichanzorlar va yaylovlar 1173 1172 1172 1171 1171
Belarusiya
Qishloq xo'jaligi yer maydoni 8 358 8 8304 8212 8119 8046
haydaladigan yer 5 690 5694 5644 5610 5694
pichanzorlar va yaylovlar 2 560 2505 2469 2415 2363
Qozog'iston
Qishloq xo'jaligi yer maydoni 101 906 103 067 105 546 110 972 113 097
haydaladigan yer 25 340 25 510 25 807 26 121 26 452
pichanzorlar va yaylovlar 74 548 75 622 77 824 82 887 84 760
Qirg'iziston
Qishloq xo'jaligi yer maydoni 5 607 5 5 399 5 599 5 560 5 586
haydaladigan yer 1 328 1 1 292 1 321 1 319 1 318
pichanzorlar va yaylovlar 4 140 4 4 157 4 172 4 169 4 163
Rossiya
Qishloq xo'jaligi yer maydoni 193 351 193 624 193 515 193 470 193 691
haydaladigan yer 116 959 116 987 117 028 117 071 117 190
pichanzorlar va yaylovlar 70 996 70 183 71 012 70 899 71 020
Jadval ma'lumotlaridan shunday xulosa qilish mumkinki eng katta aylov maydonlari Qozog'iston Respublikasi (84760 ga) hamda Rossia Federa^asida (71020 ga) ekanligini ko'rish mumkin bo'ladi. Shu bilan birga Armanistonda (1171 ga) boshqa MDH davlatlariga nisbatan aylov hudularining kamligi bilan izohlanadi. Yaylov hajmining kattaligiga qarab dunë chorvachilik maxsulotlari asosan rivojlangan mamlakatlar tomonidan eksport kilindi va iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda chorvachilik kuchli rivojlangan 3 ta rayonga bo'lingan holatda amalga oshiriladi. Bunda:
1) Markaziy va G'arbiy Evropa mamlakatlari. U erlarda intensiv chorvachilik rivojlangan. Cho'chqachilik va parrandachilik - Dania, Belgiada, Shvey^ria va ungachegaradosh mamlakatlarda rivojlangan.
2) AKSh va Kanada aralash chorvachilik rayonidir. U rayonlarda aylovlarida intensiv ravishda har-xil turdosh chorvalar boqiladi.
3) Avstralia va Yangi Zelandia.
Yuqorida qayd etilgan mamlakatlarda ekstensiv va intensiv yaylovlar va mexanizasiyalashtirilgan chorvachilik tarmog'i rivojlangan. Asosiy yaylovlarning aksariyati tabiiy jarayonlarga, joylashuv hududlari va relefiga uzviy bog'liqligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Shu boisdan, xorijiy mamlakatlar tajribasini o'rganish hamda tahlil etish, mavjud imkoniyatlarni mamlakatimiz tarmog'ida qo'llash tadbirlarini amalga oshirish mumkin bo'ladi.
Bizning iqlim sharoitimizga mos bo'lgan Qozog'iston Respublikasi yaylovlarining strategik holatini ko'rib chiqadigan bo'lsak, ushbu davlat geografik joylashuvi Evrosiyo qit'asida bo'lib dashtlar, cho'llar, tog'lar tabiiy yaylovlar noyob birikmasi hamda katta ichki suv omborlari, daryolar vakeng qamrovli deltalar bilan xarakterlanadi. Respublikaning zamonaviy florasida 68 turdagi daraxtlar, 699 turdagi butalar, 5598 turdagi ko'p yillik va giyoh o'simliklar uchraydi. Er toi falari Hajmi
Qishloq xo'jaligi erlari
44,1
44,1
«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY
Aholi yashash punktlari 9,4
Qishloq xo'jaligidan tashqari 32, _
foydalaniladigan erlar (transport, sanoat, aloqa, mudofa va b.) 0,9
Alohida muhofaza etiladigan tabiiy erlar 2,9
O'rmon erlari 8,7
Suv fondi erlari 1,6 2,9 9,
32,4
Zahira erlar
1.3.1-rasm. Qozog'iston Respublikasining umumiy er fondining taqsimlanish ko'rsatkichi (2023-yil)
Umuman olganda, so'nggi yillarda Qozog'iston Respublikasining qishloq xo'jaligi erlari zaxira erlarini o'zlashtirish hisobiga ortib bormoqda. 2023 yil holatiga ko'ra zahira erlarining o'zlashtirilishi natijasida qariyb 2.0 million gektar er qishloq xo'jaligida foydalanish uchun ajratildi.
Qozog'istonda qishloq xo'jaligi erlari umumiy er maydonining 97,5% ni tashkil etadi, shundan: haydaladigan erlar 22,8%, ko'p yillik ko'chatlar - 0,05%, lalmi erlar - 1,6%, pichanzorlar - 2,01%, yaylovlar - 71.1 %ni tashkil etadi.
Er toifasini tahlil etganimizda qishloq xo'jaligida maqsadli tartibda foydalaniladigan erlarning asosiy qismini qishloq xo'jaligi erlari tashkil etib,qishloq xo'jaligida foydalaniladigan erlarning asosiy 98,0 % ekin maydonlari,shu jumladan: 91,3% - sug'oriladigan, 41,3 %ko'p yillik daraxtlar, 52,8 %lalmi erlar, 47,9% pichanzorlardan iborat. (1.3.2-jadval)
1.3.2-jadval
Qozog'iston Respublikasining er fondining taqsimlanish ko'rsatkichi (2023 yil)
ming gektar
Qishloq xo'jaligi er maydonining taqsimlanishi Jami Foydalaniladigan erlar %
Qishloq xo'jaligi erlar 213 702.6 113 096,9 52.9
Shundan:
Ekin maydonlari 26 986,0 26,452,0 98,0
Sug'oriladigan erlar 1 780.4 1 625,0 91.3
Ko'p yillik ekinlar 146.9 60.7 41.3
Lalmi erlar 3 457.2 1 824,5 52.8
Pichanzorlar 4 884.6 2 341.2 47.9
Shundan:
«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY
o'zlashtirilgan lalmi erlar 41.1 14.6 35.5
o'zlashtirilgan sug'oriladigan erlar 711.2 319.2 44.9
yaylovlar 178 227,9 82 418,5 44.9
Shundan
o'zlashtirilgan lalmi erlar 5 709,8 4 038.1 70.7
o'zlashtirilgan sug'oriladigan erlar 101 730,8 48 541,8 47.3
Qishloq xo'jaligidan tashqari erlar 49 219.2 2 869.3 5.8
Jami 262 922,0 115 966.2 44.1
Yaylov erlarining asosiy qismi qishloq xo'jaligida foydalanilmaydigan erlarni tashkil etganligi sababli Keltirib o'tilmagan. Shu sababli, tabiiy yaylovlar odatda dehqonchilik uchun yaroqsiz erlarda joylashgan. Yaylovlar maydoni 32,0 million gektar, pichanzorlar 1,6 million gektarni tashkil etadi. Yaylov maydonlarini saqlash va ulardan oqilona foydalanishni tashkil etish maqsadida Qozog'iston Respublikasida 2023-2024 yillarda yaylovlarni boshqarish va ulardan samarali foydalanish, ozuqaga bo'lgan talabni barqaror ta'minlash va yaylovlarning degrada^yasi jaraënlarining oldini olish maqsadida davlat dasturi ishlab chiqilgan bo'lib bunda yaylovlar holatini tubdan isloh qilish rejasi ishlab chiqilgan. Bunda:
hududlardagi yaylovlarning er toifalari, yaylov egalarining huquqlarini belgilovchi hujjatlar asosida joylashuv diagrammasini ishlab chiqish;
yaylovlardan foydalanishning maqbul sxemalarini ishlab chiqish;
hududlar kesimida yaylovlarning tashqi va ichki chegaralarini aniq maydonlar bo'yicha belgilab olish, shu jumladan mavsumiy, yaylov infratuzilmasi ob'ektlarini ishlab chiqish;
suv iste'moli normasiga muvofiq ishdab chiqilgan yaylovlardan suv manbalari hisobidan foydalanuvchilarining (ko'llar, darëlar, hovuzlar, sug'orish ëki drenaj kanallari, quduqlar) yo'riqnomasini ishlab chiqish;
yaylov maydonlariga ega bo'lmagan jismoniy ëki юridik shaxslarning qishloq xo'jaligi hayvonlari chorva mollarini joylashtirish uchun yaylovlarni qayta taqsimlash va ularni ajratilgan yaylovlarga ko'chirish sxemasini ishlab chiqish;
tuman maqomiga ega shahar, qishloq okrugida joylashgan hududlarning yaylovlar bilan ta'minlanmagan jismoniy va юridik shaxslarning chorva hayvonlarini uzoq yaylovlariga joylashtirish taqsimotini ishlab chiqish;
chorva hayvonlarini yaylovlarda щЫН boqish va ko'chirishning mavsumiy marshrutlarini belgilovchi yaylovlardan foydalanish sxemasi vakalendar jadvalini tuzish;
mahalliy aholining shart-sharoiti va hudud salohiyatidan kelib chiqib, aholining shaxsiy tomorqasida chorva mollarini boqishga bo'lgan ehtiëjini qondirish uchun zarur bo'lgan yaylovlarning tashqi va ichki chegaralari hamda maydonlari ko'rsatilgan xarita tuzish va h.
REFERENCES
1. Талипов ГА. Зeмeльныe pecypcbi Y3ÔeKTOTaHa и проблeмы их рационального использования. - Т.: 1992. - 236 с.;
2. Юсупов С., Ахмeдов Ф., Раббимов А. Кизилкум яйловларидан окилона фойдаланиш. Монография. - Т.: "Мухаррир", 2009. - 123 б.;
«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY
3. Бо6окулов H., Раббимов A. Чул яйловлари хосилдорлигини ошириш - долзарб масала. //Узбекистон кишлок хужалиги журнали, №11, 2015. - 10-11 б.;
4. Тангиров А. Чул-яйлов чорвачилигида хужалик юритиш шакллари. // "Агроилм", №2(40), 2016. - 25-27 б.
5. https://lex.uz/uz/
6. https://stat.uz/uz/
7. https://uzbekipaksanoat.uz/uz/
