Научная статья на тему 'ЯВЛЕНИЯ МОДЕРНИЗМА В ТВОРЧЕСТВЕ М. ГАФУРИ: СИМВОЛИЗМ, ИМПРЕССИОНИЗМ'

ЯВЛЕНИЯ МОДЕРНИЗМА В ТВОРЧЕСТВЕ М. ГАФУРИ: СИМВОЛИЗМ, ИМПРЕССИОНИЗМ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
51
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
башкирская литература / Мажит Гафури / романтизм / модернистические тенденции / символизм / импрессионизм / Bashkir literature / Mazhit Gafuri / romanticism / modernist trends / symbolism / impressionism

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Кунафин Гиниятулла Сафиуллович

В начале ХХ века в башкирской литературе начала наблюдаться тенденция формирования идейнохудожественных направлений модернистического характера как своеобразное отражение духовного кризиса капиталистического общества, как протест по отношению к социальным процессам и философскомировоззренческим, духовно-культурным явлениям в буржуазном обществе. Формирование таких новых идейно-художественных направлений, как символизм, импрессионизм, экспрессионизм, конструктивизм и др. также было вызвано недовольством канонизированными формами и стилями, выработанными реализмом, доходящим иногда до натурализма, и романтизмом. Одним из первых башкирских писателей, выступающих против поверхностного копирования жизни, традиционализма и нормативности в литературном творчестве, был М. Гафури. В статье на основе подробного анализа нескольких его прозаических произведений раскрываются философская и эстетическая сущность, художественные особенности символизма и импрессионизма, призванных выразить в художественной форме иррационализм современного мира. В этих сказаниях, сказках и новеллах писателя перед читателями встает отдаленный от реальной действительности, созданный в воображениях, чувствах гипнотизирующий человека литературный мир. Сюжетно-композиционную основу этого мира составляют историческая память автора, мифологическое прошлое его предков. Например, в произведении “Дочь хана Алтынсэс” точка соприкосновения двух временных пространств – прошлого и настоящего, историко-мифологической и современной действительности – превращается в символ: исторические места и события прежде всего являются святой памятью, соединяющей прошлое с настоящим, источником восхищения и гордости. А в новелле “Впечатления” любовь освещается как философская основа самой жизни, всеобъемлющей силой, суть которой и понять, и объяснить очень трудно. Для передачи этой идеи Мажит Гафури обращается к импрессионистическому приему – приему фрагментарного, отрывочного освещения своих мимолетных впечатлений от окружающей его природы, где человек целиком находится в единстве с ней. Для передачи хаоса чувств и настроений героя писатель одну за другой чередует зарисовки пейзажных картин, предельно заостряя изобразительную силу слова.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Кунафин Гиниятулла Сафиуллович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LTHE PHENOMENON OF MODERNISM IN THE WORKS BY MAZHIT GAFURI: SYMBOLISM, IMPRESSIONISMR

At the beginning of the 20th century, Bashkir literature began to follow the tendency to develop ideological and artistic approaches of a modernist nature as a kind of reflection of the spiritual crisis of capitalist society, as a protest against social processes and philosophical-worldview, spiritual and cultural phenomena in bourgeois society. The formation of such new ideological and artistic movements as symbolism, impressionism, expressionism, constructivism, etc. was also caused by dissatisfaction with the canonized forms and styles developed by romanticism and realism that sometimes bordered on naturalism. Mazhit Gafuri was one of the first Bashkir writers who opposed the superficial copying of life, traditionalism and normativity in literary works. Based on a detailed analysis of his several prose works, the article reveals the philosophical and aesthetic essence, the artistic features of symbolism and impressionism designed to express irrationalism of the modern world in an artistic form. In the writer’s stories, tales and novels, readers see a literature-based mesmerizing world created in imagination so far from reality. The plot-compositional basis of this world is the historical memory of the author and the mythological past of his ancestors. For example, in the work «Altynses, the Khan’s Daughter», the point of contact between such temporary spaces as the past and the present, historical, mythological and modern-day realities turns into a symbol: historical places and events are primarily a holy memory to link the past to the present and a source of admiration and pride. And in the novel «Impressions», love is depicted as the philosophical basis of life itself, as an all-encompassing force, the essence of which is difficult to understand and explain. To convey this idea, Gafuri takes an impressionistic method, i.e. a fragmentary description of his fleeting impressions from the surrounding nature, with which a person is in complete accord. To convey the chaos of feelings and emotions of the hero, the writer alternates between the sketches of landscape scenes, one after the other, sharpening up the visual power of the word.

Текст научной работы на тему «ЯВЛЕНИЯ МОДЕРНИЗМА В ТВОРЧЕСТВЕ М. ГАФУРИ: СИМВОЛИЗМ, ИМПРЕССИОНИЗМ»

ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ

¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿{4 ¿14 ¿{4 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿^ ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿{4 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14

DOI 10.24412/2223-0564-2021-3-35-41 Г.С. Кунафин УДК 821 (470.57)

М. ГАФУРИ ИЖАДЫНДА МОДЕРНИЗМ ОТРЕНЕШТЭРЕ: СИМВОЛИЗМ, ИМПРЕССИОНИЗМ

(ЯВЛЕНИЯ МОДЕРНИЗМА В ТВОРЧЕСТВЕ М. ГАФУРИ: СИМВОЛИЗМ, ИМПРЕССИОНИЗМ)

Аннотация

В начале ХХ века в башкирской литературе начала наблюдаться тенденция формирования идейно-художественных направлений модернистического характера как своеобразное отражение духовного кризиса капиталистического общества, как протест по отношению к социальным процессам и философско-мировоззренческим, духовно-культурным явлениям в буржуазном обществе. Формирование таких новых идейно-художественных направлений, как символизм, импрессионизм, экспрессионизм, конструктивизм и др. также было вызвано недовольством канонизированными формами и стилями, выработанными реализмом, доходящим иногда до натурализма, и романтизмом. Одним из первых башкирских писателей, выступающих против поверхностного копирования жизни, традиционализма и нормативности в литературном творчестве, был М. Гафури. В статье на основе подробного анализа нескольких его прозаических произведений раскрываются философская и эстетическая сущность, художественные особенности символизма и импрессионизма, призванных выразить в художественной форме иррационализм современного мира. В этих сказаниях, сказках и новеллах писателя перед читателями встает отдаленный от реальной действительности, созданный в воображениях, чувствах гипнотизирующий человека литературный мир. Сюжетно-композиционную основу этого мира составляют историческая память автора, мифологическое прошлое его предков. Например, в произведении "Дочь хана Алтынсэс" точка соприкосновения двух временных пространств - прошлого и настоящего, историко-мифологической и современной действительности - превращается в символ: исторические места и события прежде всего являются святой памятью, соединяющей прошлое с настоящим, источником восхищения и гордости. А в новелле "Впечатления" любовь освещается как философская основа самой жизни, всеобъемлющей силой, суть которой и понять, и объяснить очень трудно. Для передачи этой идеи Мажит Гафури обращается к импрессионистическому приему - приему фрагментарного, отрывочного освещения своих мимолетных впечатлений от окружающей его природы, где человек целиком находится в единстве с ней. Для передачи хаоса чувств и настроений героя писатель одну за другой чередует зарисовки пейзажных картин, предельно заостряя изобразительную силу слова.

Ключевые слова: башкирская литература, Мажит Гафури, романтизм, модернистические тенденции, символизм, импрессионизм

Кунафин Гиниятулла Сафиуллович, доктор филологических наук, профессор, член-корреспондент АН РБ, заведующий кафедрой башкирской литературы, фольклора и культуры факультета башкирской филологии, востоковедения и журналистики Башкирского государственного университета (Уфа), e-mail: kbl2000@mail. ru

Giniyatulla S. Kunafin, Prof. Dr.Sci. (Philology), Associate Member of the Academy of Sciences of the Republic of Bashkortostan, Head of the Department of Bashkir Literature, Folklore and Culture, Faculty of Bashkir Philology, Oriental Studies and Journalism, Bashkir State University (Ufa), e-mail: kbl2000@mail.ru

Giniyatulla S. Kunafin

LTHE PHENOMENON OF MODERNISM IN THE WORKS BY MAZHIT GAFURI: SYMBOLISM, IMPRESSIONISMR

Abstract

At the beginning of the 20th century, Bashkir literature began to follow the tendency to develop ideological and artistic approaches of a modernist nature as a kind of reflection of the spiritual crisis of capitalist society, as a protest against social processes and philosophical-worldview, spiritual and cultural phenomena in bourgeois society. The formation of such new ideological and artistic movements as symbolism, impressionism, expressionism, constructivism, etc. was also caused by dissatisfaction with the canonized forms and styles developed by romanticism and realism that sometimes bordered on naturalism. Mazhit Gafuri was one of the first Bashkir writers who opposed the superficial copying of life, traditionalism and normativity in literary works. Based on a detailed analysis of his several prose works, the article reveals the philosophical and aesthetic essence, the artistic features of symbolism and impressionism designed to express irrationalism of the modern world in an artistic form. In the writer's stories, tales and novels, readers see a literature-based mesmerizing world created in imagination so far from reality. The plot-compositional basis of this world is the historical memory of the author and the mythological past of his ancestors. For example, in the work «Altynses, the Khan's Daughter», the point of contact between such temporary spaces as the past and the present, historical, mythological and modern-day realities turns into a symbol: historical places and events are primarily a holy memory to link the past to the present and a source of admiration and pride. And in the novel «Impressions», love is depicted as the philosophical basis of life itself, as an all-encompassing force, the essence of which is difficult to understand and explain. To convey this idea, Gafuri takes an impressionistic method, i.e. a fragmentary description of his fleeting impressions from the surrounding nature, with which a person is in complete accord. To convey the chaos of feelings and emotions of the hero, the writer alternates between the sketches of landscape scenes, one after the other, sharpening up the visual power of the word.

Key words: Bashkir literature, Mazhit Gafuri, romanticism, modernist trends, symbolism, impressionism

ХХ быуат башында башкорт э^эбиэтенэ ■кара реакция йылдарында яцынан ныклап баш ^тэргэн романтизм менэн бик тыгы^ бэйлэнештэ модернизм (француз теленэн "яцыса", "заман-са") алымдары ла Yтеп инэ башлай. 'Ка^ы бер я^ыусылар эзэбиэттэге традицион формаларзы, сара-алымдарзы кире кагып, художестволы э^эр ярзамында тормош моделе тыузырыузыц "донъя-ны кояш байышы нурзарында кYрhэтеY" зец [1, с. 261] ер-яцы ысулдарын эзлэп hэм ^шап карай. Улар тормош, йэшэйеш hэм уныц тэбигэтен, серен образлы "ацлатып", "асып" бирергэ тейешле эзэбиэттец торошо менэн риза булып бетмэYЗЭн, уларзы Y3гэртергэ телэYЗЭн килеп сыга hэм hYЗ сэнгэтен YЗгэртеYгэ этэргес бирэ.

Модернизм эзэбиэттэ, FемYмэн, сэнгэттэ символизм, футуризм, акмеизм, сюрреализм, импрессионизм, конструктивизм, экспрессионизм кеYек формалистик аFымдарзы берлэштерэ [13, с. 210]. Был идея-эстетик ЙYнэлеш империализм осорондаFы буржуаз йэмFиэттэ сэетэттец кризис кисерэ hэм деградацияFа бирелэ башлауы саFылышы булды. hYЗ сэетэтендэ гуманистик-инсани идеалдыц, хэкикэткэ ынтылыуза емет-

ышаныстыц югалыуына, социаль-сэйэси про-блемалар, реаль донъя менэн тсызы'Лыныу кэмей барыуы уныц формалашыуына hэм YSe-Yенэ этэргес бирэ. Был ЙYнэлештэге эзэбиэт йэшлекте, мехэббэтте, еметте, ятстылытсты hэм баштсаларзы югалтыу^ан алып ютстса сыгарылган бетенлекте, матурльгкты, камиллытсты терге-ЗеYгэ, аятстса бадтырыуга тиклемге кицлеккэ фэлсэфэ тэтсдим итэ; алга барыузыц, YSештец югалыуы, тайгы-хэсрэт, фажигэ менэн тамам-ланыуы ихтималлыгын идкэртэ, уларзы булдыр-мау юлдарын эзлэй. Ошо процеста йэшэйеште тыштсы ысынбарлыгына отсшашлытста hэм тэрэн кинэйэле (метафорик) шартлылытста hYрэтлэY артса^шда э^эрзэрзэ тсуйылган hораузарFа яуап варианттары ^бэйэ, кYп мэFэнэлелек, терлесэ фараз rn^Y атмосфераhы хасил була [7, 130 б.]. Модернистар есен кинэйэле образлылытстса елгэшеY, кешене и^ез-си^ез йыhан тсаршыЛына тсуйып, ундаFы тузан бертеге хэтле итеп тсарау, йэшэYЗец мэFЭнэhезлеге хатсында фэлсэфэгэ бирелеY ниндэйзер яцы йэшэйеш, яцы Fереф-Fэзэт формалары барлытстса килтерергэ ынты-лыу, гYЙэ, Y3матссатка ЭYерелэ [6, с. 93-94; 9,

с. 134-137; 10, с. 86-87, 364-365; 11, 106 б.; 13, с. 210-211].

ХХ быуат башында, бетэ Рэсэй масштабын-да социаль-иктисади, сэйэси, мэзэни YЗгэрештэр, революцион-демократик хэрэкэт, яцылыкка ын-тылыш ЭYЗемлэшкэн осорза, башкорт эзэбиэтендэ модернизм алымдарыньщ барлыкка килеYендэ Европа, айырыуса урыд hэм башкорт рухи-эстетик мехите менэн айырылFыhыз менэсэбэттэ йэшэгэн hэм YSкэн татар эзэбиэттэре зур роль уйнаны. Урыд эзэбиэте менэн оригиналда ла, тэржемэ аша ла даими танышып барFан, уныц айырым вэкилдэре ижадына эйэреп эдэрзэр язFан, татар эзэбиэте донъяhы менэн ты^ыз менэсэбэттэ торFан башкорт эзиптэренец урыд, татар языусыларыныц модернистик ЙYнэлештэге ижа-ди эзлэнеYЗэре, вакытлы матбуFат биттэрендэге символизм, футуризм hэм башка алымдарFа ка-Fылышлы фекерзэре менэн ■кызыкИынмаузары мемкин тYгел ине. Ьэр хэлдэ улар Дэрдмэнд, С. Рэмиев, Ф. Кэрим, Н. Думави, М. Хэнэфи, И. ТаИири, Т. Ченэкэй, Э. Мехитдиниэ, Г. Рэхим, Г. Еэзиз hэм башка татар эзиптэренец дис-куссион характерзаFы мэкэлэлэре менэн та-ныш булFандарзыр, тип уйларFа урын бар. Г. Идэнбирзиндыц Дэрдмэндтец "Карап", "Без", "Рэсем" кеYек эдэрзэре рухындагы шиFырзар ижад итеYе, Я. Юмаевтыц, киреhенсэ, "Карап"ка, Ш. Бабичтыц С. СYнчэлэйзец К. Бальмонт йо-FOнтоhона элэгеп язылFан шиFырзарыныц береhе "Шотыр'га пародия языузары, М. Еафуризыц символизм, импрессионизм рухындаFы эдэрзэр тыузырыуы, Ш. Бабич менэн Т. Ченэкэйзец ижа-ди дуgлыFы hэм башкалар шуны асык дэлиллэй [7, 131 б.].

Модернизм ЙYнэлешенец формалистик аFымдары араИынан ХХ быуат башы башкорт эзэбиэтендэ ярайhы кYп урын алFаны символизм. Импрессионизм менэн экспрессионизм алымдары-на мерэжэFЭт итеY зэ YЗен hиззертэ. Символизм агымыныц нигезендэ ер донья^ш танып-ацлап бетермэдлек тэрэн эстэлекле, мэцгелек рухи йэшэйеш менэн бэйлэYсе символ ята. Э символ художестволы ижад ^злегенэн караFанда, "эстетиканыц универсаль категория^1,... образ-дыц беткеhез кYп мэFЭнэлелегенэ эйэ булFан билдэ" [13, с. 311-312]. Символизм аFымы вэкилдэре YЗ ижадтарында йэшэйеш канундарын саFылдырыу есен образ-символдыц капылда Fына мацлай кYзенэ салынып бармаFан, ^цел ^зе менэн генэ тотоп-тойоп алыныр ана шул серле кYп мэFЭнэлелегенэн, шартлылыFынан

файзаланырFа hэм йэшэйеште хис-тоЙFO аша та-нып белеY сиктэренэн сы^ып китеп YЗлэштерергэ hэм кYЗалларFа тырышалар. Ьеземтэлэ, кYЗ алдындаFы реаль, Fэзэти куренештэр менэн ниндэйзер фантастик, меFжизэYи донья, ен менэн теш араhындаFы сиктэр юйыла, ер тор-мошонан, йэмFиэттэн алыдлашкан, "укыусыны гипнозлаган" эзэби ысынбарлык хасил була. Сим-волистар нигеззэ реаль доньяныц ысынлыFын кире каFа, уны бары кешенец, шул идэптэн, эзиптец hизем-тойомлаузары комплексы тип карай. Эгэр донья "мин"дец hизем-тойомлаузары комплексы икэн, тимэк ул бары уны кабул ш^се йэшэгэндэ генэ йэшэй булып сыFа. Был субьек-тив караш ижад эhелдэренец кинэт була торFан, кабатланмад, берзэн-бер hэм бик тоторокhоз хис-тоЙFOлары культына алып килэ, доньяныц асы-лына улар аша стихиялы, интуитив рэYештэ генэ тешенергэ мемкин, тигэн идеяны тыузыра hэм алFа hерэ. Ошо рэYешле, доньяныц YЗгэреп то-роуы эзиптэрзец (FемYмэн, ижад кешелэренец) кэйефтэре тоторокhозлоFOна, хис-тоЙFOлары аFымыныц иррациональ YЗгэреYCЭнлегенэ бэйле булып сыFа. Ьеземтэлэ, бындай идея-караштар эзиптэрзец, улар уйлаFанса, "шекэЛез" булFан реаллеккэ хис-тоЙFOларзы, хыялдарзы каршы куйып, ижтимаFи ЙYнэлештэге темаларзан ситлэшэ тешеYЗэренэ килтерэ [4, 11-24, 46-77 бб.; 8, с. 219-371].

Башкорт эзэбиэтендэ символдарзы YЗЭккэ куЙFан эдэрзэр ХХ быуаттыц 10-сы йылдарын-да ныклап кYренэ башлай. Уларза йыш кына символистик идеал эзлэп осорзоц ижтимаFи проблемаларынан йез борFан килеш Yткэнгэ мерэжэFЭт итеY hэм уны YЗ заманыц менэн йэнэш куйып сатыштырыу аша мэцгелек сим-волдар hэм окшашлыктар табыу телэге YЗЭктэ тора. Языусылар йыш кына милли фольклор эдэрзэренэ, айырыуса рщэйэттэргэ hэм легендаларFа мерэжэFЭт итэ. Тарихи хэтер авторзар есен хыялда уткэн менэн бегенгене то-таштырыу, килэсэк моделен фэлсэфэYи тэрэнлек, CЭHFЭTCЭ матурлык менэн тезеY есен таяныу нектэhе була. М. Еафуризыц 1914 йылда "Ац" журналыныц 16-17-се hандарында баgылFан "Хан кызы Алтынсэс" (эзиптец совет осорон-да донья кургэн йыйынтыктарында ул "АFизел буйында" тигэн исем менэн бирелгэн) хикэйэте -шуныц саFыу бер мидалы. Уныц эстэлеге кыдкаса тYбэндэгелэрзэн Fибэрэт. Балык тотоу тэзэттэренэ инеп беткэн Ygмер малайзар йэйге матур кендэрзэ иртэн Yк АFизел буйына кармак hалырFа ЙYгерэ,

"балыксы бабай янына барып, балык бешереп, сэй эсеп,.. кояш байыр алдынан Fына" ейзэренэ кайта. Э балыксы карт шундай мэрхэмэтле, изге ^целле, тэбиFэткэ лэ, 'Ъэммэ кешелэргэ лэ ду?" була, балалар менэн дэ "балалар булып" ара-лаша белгэн идеаль кеше. Берзэн-бер кенде ул малайзарFа АFизелдец аръяFындаFы "кояштыц нуры Fэкес итеп (сагылып), ^ззе камаштырып торFан" Акташ тауы е?тендэге "мосолман хан-дарынан калFан шэhэр урындары", унда булып уткэн бер вакота хакында бэйэн итэ. Ул шуFа кайтып кала: борон заманда тау башындаFы калала "бик кесле булып FYмер иткэн" хандыц "бер бите - ай, бер бите - кен кеYек hылыу кызы" Алтынсэсте алырFа тип яу килгэн. Кызы "йэйенке битле" илбаgарFа кейэYгэ барырFа риза булмаFас, уны бик яраткан хан дошман Fэскэренэ каршы hуFышырFа карар иткэн. Лэкин хан Fэскэре ецелэ, YЗе эсиргэ элэгэ. hуFышта YЗ азатлыFы есен керэшеп яралаетан Алтынсэс хезмэтсе кыз менэн тау^ы мэмерйэгэ инеп ЮFала. Уныц менэн бергэ, яуза Fэскэре ецелэ башлаFас, хан тау тишегенэ йэшерткэн казна ха-зиналары - алтын-кемештэр, гэYhэр-якуттар за ЮFала. Балыксы карт эйтеYенсэ, уларзы ендэр hаклай, э Алтынсэсте "йэйге матур тендэрзэ... тау тишегенэн сынып,.. озон сэстэренэ ^мелеп", тац аткансы АFизел туFайына карап тау киртлэсендэ ултырFан килеш кYрэ, матурлыFына и?тэре китеп hоклана торFан булFандар, имеш [3, 314-319 бб.].

Шул рэYешле, э?эрзэ ике вакыт - угкэн hэм бегенге, тарихи-мифологик hэм хэзерге заман ысынбарлыFы осраша, ошо осрашыу нектэhе символFа ЭYерелэ: тарихи урындар hэм вакиFалар бет^енэн дэ элек угкэн менэн бегенгене тоташ-тырыусы илаИи хэтер, тамаша кылып hокланыу hэм Fорурланыу сыFанаFы hэм улар хэтерзэ шу-лай буй етмэ?тэй серле, меFжизэYи кYренештэр булып hакланFанда Fына килэсэк быуындар есен матурлык hэм Fорурлык символы булып каласак [7, 134 б.]. Балыксы бабайзыц рациональ hэм ир-рациональ, логик hэм дини-мистик караштарзы йэнэш куйып бэйэнлэгэн хикэйэтендэ Yeмерзэрзец боронFO хандар калаИы урынлашкан Акташ тауына, Алтынсэс hэм казна ЮFалFан мэмерйэгэ ^тэрелеп хазина эзлэY телэгенэ hYЗе менэн дэ, бетэ йез-киэфэте менэн дэ каршы тешеYе авторзыц ошо фекерен hызык е?тенэ алып тора ла инде.

Эйтергэ кэрэк, эгэр зэ реализм тормоштаFы типик шэхесте урнэк яhаhа, э романтизм тыштан да, эстэн дэ YЗен азат тоЙFан шэхесте идеаллаштырhа,

символизм нигеззэ сер томанына теренгэн, укыусы есен YЗе бер сер йомFаFы булып торFан мистик кешене идеаллаштыра. М. Fафури э?эрендэге Алтынсэс - ана шундай серле идеал образ. Ул - матурлык, Fорурлык, азатлык символы. Yз бэ?ен, матурлы^ын, иреген яклап Yлемгэ hэм башка азымдарFа барырFа эзер булыуы, ошо си-фатын, э?эрзэ эйтелгэнсэ, "борон замандан... был кендэргэ" тиклем hаклап калыуы менэн балыксы карт есен дэ, Y£мер малайзар есен дэ идеал. Тимэк, азатлык, матурлык, бэ?-абруй есен керэшеYсе зат халык хэтерендэ hаклана, онотолмай.

М. Fафуризыц халыктыц милли ацын уятырзай hэм алFа эйзэрзэй идеал образ тыузырырFа ынты-лыуы "Был кемдец кэбер ташы?" (1913) нэ?ерендэ лэ YЗен нык тойзора. Э?эр уткэндэрзец томан ар-тында калFан кеYек онотолоуына оло Yкенес, hаFыш менэн hуFарылFан. Башта укыусыFа, арта-бан YЗе хакында hейлэYен ^рап риторик hораузар менэн мерэжэFЭт ит^ формаhында королFан э?эрзэ кэбер ташы автор есен уткэндэрзец берзэн-бер шаhиты, вакыттарзы тоташтыра килгэн берзэн-бер и?тэлек. Лэкин языузары ла кителеп-койолоп беткэн кэбер ташы тэрэн сер hаклай, уныц янындаFы карт аFастарFа мерэжэFЭт итеY Зэ нэтижэhез. Ул кэбергэ кем кYмелгэн - берэй изге затмы, каhарманмы, хан кызымы... Эммэ нисек кенэ булма^ш, ул кэбер тарихыбыз, унда яткан кеше йэшэгэн замандар хакында уйланырFа мэжбYP итэ. Языусыныц YЗ уй-хыялында кэбер эсендэ яткан кешене батыр, хатта мецлэгэн яу-гир башлыиы, уныц башкарFан эштэрен "ба-лалар есен емерелмэ?лек,.. уларзы киэмэткэ кэзэр... рэхэтлектэ йэшэтерлек" бер дэYлэт тезеY ЮFарылыFындаFы илаhи бер Fэмэл итеп кург^е килэ. Автор хыялында тыузырылFан идеал дэYлэтте hYрэтлэп, данлы тарихты бэйэнлэп кенэ калмай, билдэhез кэбергэ сэскэ hала [2, 252-253 бб.]. Был эпизод эзэрзец символик йекмэтке асы-лын таFы ла кесэйтеберэк ебэрэ: Yткэне булFандыц hэм уFа ихтирам менэн карай белгэндец килэсэге булырFа тейеш.

Кара реакция 1юм унан hуцFы катмарлы осорза башкорт эзэбиэтендэ мехэббэт теп темаларзыц береhенэ ЭYерелэ. Элбиттэ, уны саFылдырыу матурлык, камиллык, катын-кыз язмышы, уFа менэсэбэт мэсьэлэлэрен яктыртыу менэн Yрелеп килэ. Был мэсьэлэлэргэ ижтимаFи ^злектэн килгэн мэFрифэтселек hэм тэнкитле реализм ЙYнэлештэрендэге э?эрзэрзэ деспотизмFа, дини канундарFа, и?ке традицияларFа hэм йолаларFа нигезлэнгэн Fереф-Fэзэттэрзец хоку^ыз кор-

баны булFан катын-кыз язмышы проблемаhы бе-ренсе планFа сыгеарыла. Шул ук вакытта был осорза эзэбиэттэ мехэббэткэ абстрактлаштырып, кеше ихтыярынан башка йэшэгэн, ниндэйзер бер тэжэйеп мистик кескэ, илаhилыкка эйэ булFан сыFанак итеп карау, уны йэшэY менэн тицлэштереY тенденцияhы кесэйэ. Ка^ы бер эдэрзэрзэ мехэббэт йэшэY фэлсэфэhе hымак ацлатыла, улай тына ла тYгел, доньяны танып белеY фэлсэфэhе кеYек карала башлай. КYп кенэ языусылар мехэббэтте йэшэйеш кануны менэн бэйлэй, мэFЭнэhез тормошка йэм, нур биреYсе, йэшэйеште мэFЭнэле, Yлем менэн тамамланыусы FYмерзе бэхетле hэм лэззэтле итеYсе, кешене рухи сафландырыусы, ЮFары кYтэреYсе мэцге юк бул-май торFан кес итеп карай hэм уны кеше ихтыяры-нан тыш йэшэй, тип идэплэй. Уларса, был кес тэн менэн йэнде бер бетенгэ ЭYерелдереYсе сыпана^ матур hэм кесле заттарзы бер-береhенэ рухи hэм физик тартылдырыусы Fына тYгел, бэлки "мин" hэм башкалар, ысынбарлык hэм теге донья, реаль hэм сиктэн ашкан дейем hэм абстракт (трансцен-денталь) араhында ^пер булып тора [4, 121 б.; 5, с. 43-45].

Романтик-модернистик ЙYнэлештэ ижад ителгэн эдэрзэрзэ мехэббэт илаhи тасуирлана: ул тыузырFан хис-тоЙFOларзы бетэ тулылыFында hэм нескэлегендэ кисереY есен ер тормошо-нан, уныц ваклыктарынан айырылырFа, илаhи бейеклектэргэ hэм бейеклектэргэ ынтылырFа кэрэк. Ошондай фэлсэфэне саFылдырFан эдэрзэрзэ ер менэн Fалэм, тэботэт менэн кYк, был донья менэн теге донья, ер кызы менэн фэрештэ, йэшэY менэн Yлем, бэхет менэн Fазап... араhында сиктэр юйылып, мехэббэт Fэжэйеп бер сер пэрзэhенэ терелеп яктыртылыусан. Бына, мэдэлэн, М. Гафуризыц "Тэьдораттар" (1913) тигэн нэдере. Унда языусы ижтимаFи тормоштан, соци-аль ысынбарлыктан бетенлэй азат будран, бетэ нэмэне YЗенэ буйhондорFан, илhамландырFан, серле, илаhи мехэббэткэ дан йырлай. Мехэббэткэ мэдхиэне тэрэнэйтеп, MЭFЭHЭYИ яктан байытып килгэн символдар эдэрзе бермэ-бер тулыланды-ра, Fэжэп эмоциональ hэм фэлсэфэYи эстэлекле итэ. Эдэрзэ мехэббэт йэшэйеш фэлсэфэhе кеYек ацлатыла, асылына тешенеY hэм ацлатып биреY капыл да мемкин булмаFан ниндэйзер бер кес ^шак яктыртыла.

Нэдер импрессионистик алымFа - ауаз-тауыш YЗгэрештэренэ королFан. Тынлыкты тауыш-хэрэкэт, уны таFы ла тэрэнерэк тынлык, э уны YЗ сиратында "баяFынан да эдэрле, сер-

ле моцло тауыш" hэм "hэммэ нэмэнец" хэрэкэте алмаштыра. ТэбиFЭттэге ошо YЗгэрештэр менэн хикэйэлэYсенец хис-кисерештэре лэ YЗгэрэ бара: шатланыу - hаFая тешеп нимэнелер кетеY - лэззэт, рэхэтлек кисереY.

Импрессионизмдыц эзэби концепцияhы нигезендэ нескэ кYцелле, тормоштоц, тирэ-ЙYндэге куренештэрзец гYЗЭллегенэ, кеше FYмерендэге айырым мизгелдэргэ hоклана белгэн зауыклы, хис-кисерешкэ бай шэхесте радлау ята [12, с. 240]. Был алымFа мерэжэFЭт итеп М. Еафури нэдерендэ тэьgирлэнеYCЭн, кYЗЭтеYCЭн, тэY карашка Fэзэти тойолFан курене штэрзэн матурлык тапкан зауыклы хикэйэлэYсе образын тыузыра.

Эпитеттарзыц, саFыштырыузарзыц муллыFы, теленец hыFылмалылыFы, серле яцFырауы, бизэклелеге менэн айырылып торFан был эдэрзэ тэбиFЭттэге hэм хикэйэлэYсе ^целендэге YЗгэрештэрзе тасуирлау иц ЮFары нектэгэ етэ.

Айлы тендэ АFизел буйындаFы аFаслыктар араhында "ниндэйзер бер матурлык адтында арбалFан-сихырланFан кеYек" ултырFан егет менэн кыз ер йезендэге бетэ нэмэнец "MЭFЭHЭYИ бер кеYЭттец тэьдиренэн... бик тэрэн секYнэткэ (тынлыкка)" сумFанлыFына, ай яктыhында хат-та "аFастар аз Fына акка маил булып (мансы-лып, теренеп)" торFанлыFына, "кайзандыр бер илhам, серле бер тэблиртец (хэбэрзец) булы-уын" кеткэнлегенэ оттибар итэ. Шунан hуц hYрэтлэнгэн матурлык тэботэттец тынлыFы (секYнэт) тыузырFан Fэжэп бер кYренеш, то-рош итеп кYрhэтелэ. "Был вакытта бетэ ер едтен бик тэрэн секYнэт каплаFан", бетэ тэбиFЭт был тынлык алдында тез CYгеп, уны бозорFа йерьэт итмэйенсэ, нимэлер кетэ. Автор тэбиFЭттэге илаhи секYнэт мэлендэге кYренештэрзе бербер артлы hынландырып Yтэ. Бына йондоззар Fэзэттэренсэ кYп йымылдамай, елберзэмэй, шебhэhез бер нэмэгэ мэфтYн булып ^окланып, Fашик булып), шак катып урындарында тора-лар. ТулFан ай за, бер Fазамат (ололок, олпатлык) алдында сэждэ ителгэн (баш эйгэн) кеYек ергэ карап, урынында кузFалмай тора, нурзары YЗенец ихтыярынан башка Fына ергэ hирпелэ... АFастарзыц япрактары, был секYнэтте бозмад есен, бер-береhенэ бэрелешеYЗЭн, ботактары бер-береhенэ сэлэм биреYЗЭн туктап... торорFа мэжбур булFандар. Мэцгенэн бирле... фэкэт меhабэт... аFа торFан АFизелдец hыуы, тауыш сыFарыузан куркып, YЗенец аFыуын, тэртипле рэYештэ экренэйтеп, ни нэмэгэлер т^эт иткэн" кб. [3, 303-304 бб.].

ИлЛи тынлык YЗенец иц ЮFары нектэhенэ еткэс, нэ?ергэ hандуFас образы килеп инэ. 'Ъэммэ нэмэ... был лэззэтле минуттарзыц, был илhам вакытыныц озакка hузылыуын телэгэн" сакта "бегелеп-hыFылып у?кэн аFастар арЛында" бер hандуFас шыцFырзатып, бер кутэреп, бер тешереп, hыззырып-hыззырып сутылдатып" hайрап ебэрэ. Ул hайраFан hайын "мехэббэт, Fишык, сер моцло тауыш менэн тирэ-якка тарала", ер е?те матур-лана, илhам менэн тула бара hэм "hис бер енэйэт hэм у?аллык эшлэмэгэн мекэддэс (изге) hYрэтте" ала. hандуFас hайраузан туктау менэн тэботэт был ниндэй меFжизэ булды эле тигэндэй, илэ?лэнеп таFы ла тэрэнерэк тынлык косаFына сума. Унда "Fазамат (олпатлык), эллэ ниндэй MЭFЭHЭYИ бер кеYЭт тагы ла арта" тешэ. Эммэ кYп тэ утмэй э?эрзец беренсе елешендэ тынлык хэлендэ hYрэтлэнгэн бетэ нэмэ "шатлыктарын белдереY есен... хэрэкэткэ килэ", "бер-береhенэ MЭFЭHЭYИ,.. ныклы бер кес менэн бэйлэнэ,.. бер-береhен косакларFа, бер-береhенец муйынына hырылырFа ынтыла башлай". КYктэге йондоззарзыц да hандары, айзыц да нурзары артып китэ, япрактар За бер-береhенэ сэлэм бирешэ, айзаFы Зеhрэ кыз За, ергэ карап, башын эйэ... Был кYренештэн тулкынланFан hандуFас таFы баяFыhынан да э?эрлерэк, моцлорак итеп hайрап ебэрэ. Нэ?ерен языусы ошондай юлдар менэн тамамлап куя: "Был минутта hэммэ нэмэ тэь?иренец иц ниhайэтенэ еткэн ине. Сенки был минутта ер е?тендэ ысын мехэббэт менэн ысын гишык хвквм hврэ ине... (курсив беззеке - F.К.). Аh, ысын мехэббэт менэн ысын Fишык!.." [3, 306 б.].

КYренеYенсэ, э?эрендэ М. Fафури мехэббэтте Fэмэлдэге бетэ нэмэнец нигезен тэшкил иткэн, уларзы хэрэкэткэ килтергэн, илаhиландырFан, алFа эйзэгэн иц серле, иц е?тен кес итеп куз ал-дына ба?тыра. Уны автор тэботэт матурлыFынан да ЮFарырак, уFа узе яцы hызаттар, мэрхэмэтле ^зэллек е?т'эусе, йэшэйештэге хэкикэтте hиземлэусе иц оло матурлык, иц ЮFары камиллык тип и?эплэй hэм шунан сыиып укыусыFа ысынбарлыкта ер тормошонан тыш ниндэйзер ацлап hэм ацлатып булма?лык е?тэн кеуэт бар, тигэн идеяны еткерергэ тырыша: "Быларзыц hэммэhе уззэренец е?тэрендэ был кеуэттец Fалиб (е?тен, ЮFары) булыуын hизэлэр... hэммэ нэмэ куцелдэрен илhам килэ торFан тарафка ЙYнэлдергэндэр". Тап ошо илаhи кес-кеуэт аркаhында донъя и? киткес матур, ер йезендэ яуызлык, насарлыктар тантанаhына сик куйыла, бетэ нэмэлэр - йэнлелэре лэ, йэ^еззэре лэ бер бетен организм кеуек гармониялы йэшэргэ ынтыла. Мехэббэт - йэшэйештец теп кануны. Fэлэмдэге бетэ нэмэлэр зэ - тэботэт hэм кеше, ер hэм кYк ошо канун буйынса бер-береhен яратып, "бер низам (тэртип) менэн" йэшэргэ тей-

еш. hеземтэлэ э?эрзэ, Fалимэ Д. Заhидуллинаныц бик дере? билдэлэуенсэ, "мехэббэт хэкикэткэ тешенеу, хатта шуныц аша тормошто, йэшэйешкэ менэсэбэтте hэм hунFы сиктэ кешене узгэрт'еу юлы тип курhэтелэ" [4, 139 б.].

ХХ быуат башында башкорт эзэбиэтенэ яцы алымдар индереу йэhэтенэн эзэби процестыц алFы ^^ынында барFан М. Fафури менэн бер катарзан Ф. Вэлиев, F. Рафики, Э. Таетатаров, Ш. Бабич, Д. Юлтый, К. Кэриповтар кызыклы тэжрибэлэр яhай. Уларзыц кайhы бер ижад емештэре кара реакция hэм унан hуцFы осорзаFы, империалистик hуFыш йылдарындагы башкорт эзэбиэтендэ романтизм менэн тыиыз бэйлэнештэ булFан модернистик тенденцияныц шактай кеуэтле художестволы-эстетик кес рэуешен ала тешеуе, уныц символизм, импрессионизм, экспрессионизм кеуек аFымдары формалаша башла-уы тураhында hейлэй. КYп кешелэр есен уртак, типик булFан хэкикэтте ятстырткан реализмдан, капма-каршы карашлы hэм холокло кешелэр эhэмиэтле тип и?эплэгэн ике терле дере?лекте саFылдырFан романтизмдан айырмалы рэуештэ был модернистик аFымдар бер кеше тапкан hэм башкаларFа кYрhэт'ергэ телэгэн дере?лекте ЮFары ^тэрэ, кеше, донъя, йэшэйеш хакында YЗ 'т^лимэтен", уз фэлсэфэhен булдырырFа ынтылFан эзип шэхсиэтен беренсе планFа куя. Быларзыц бетэhе лэ башкорт мехитенэ ХХ быуат башы алып килгэн яцылыктар, башкорт миллэтенец формалашыуы, ижтимаFи, фэлсэфэуи, сэйэси, эстетик караштарын^ы узгэрешт'эр, башкорт эзэбиэтенец яцы капиталистик королош, ки?кен тарихи вакиFалар шарттарында бетэ Рэсэй hэм донъя эзэбиэте хэрэкэте эсенэ килеп кереуе менэн бэйле ине.

Э?ЭБИЭТ

1. Борев Ю. Модерн: мир в лучах заката // Теория литературы. В 4-х томах. Т. 4. М.: ИМЛИ РАН, 2001. 616 с.

2. Гафури М. Эсэрлэр. 4 томда. Т. 1. Казан: Татарстан китап нэшрияты, 1980. 535 б. (Гафури М. Сочинения. В 4-х томах. Т. 1. Казань: Тат. кн. изд-во, 1980. 535 с.).

3. Fафури М. Эдэрзэр. 4 томда. Т. 2. Эфе: Башкортостан китап нэшриэте, 1978. 416 б. (Гафури М. Сочинения. В 4-х томах. Т. 2. Уфа: Башк. кн. изд-во, 1978. 416 с.).

4. ЗаЫдуллинаД. Модернизм hэм ХХ йез башы татар прозасы. Казан: Татарстан китап нэшрияты, 2003. 255 б. (Загидуллина Д. Модернизм и татарская проза начала ХХ века. Казань: Тат. кн. изд-во, 2003. 255с.).

5. Колобаева Л.А. Русский эрос: философия и поэтика любви в романе начала и конца ХХ в. // Вестник Московского университета. М., 2001. С. 43-44.

6. Краткий словарь по эстетике. М.: Просвеще-

ние, 1983. 223 с.

7. Кунафин F.C. ХХ быуат башы баш-корт э^эбиэтенец идея-художество Y3енсэлектэре. Эфе: Fилем, 2016. 368 б. (Кунафин Г.С. Идейно-художественные особенности башкирской литературы начала ХХ века. Уфа: Гилем, 2016. 368 с.).

8. Соколов А.Г. История русской литературы конца XIX - начала XX века. М.: Высшая школа, 2000. 432 с.

9. Федоров А.А. Введение в теорию и историю культуры. Словарь. Уфа: Гилем, 2003. 268 с.

10. Хализев В.Е. Теория литературы. М.: Высшая школа, 2000. 398 с.

11. Хвсэйенов F.Б. Э^эбиэт гилеме h-Y^re. Эфе: Китап, 2006. 248 б. (Хусаинов Г.Б. Словарь литературоведческих терминов. Уфа: Китап, 2006. 248 с.).

12. Теория литературы. В 4-х томах. Т. 4. Литературный процесс. М.: ИМЛИ РАН, 2001. 616 с.

13. Эстетика. Словарь. М.: Политиздат, 1989. 447 с.

REFERENCES

1. Borev, Yu. Modern: mir v luchakh zakata [Modernism: World in the sunset rays]. Teoriya literatury [Literary theory]. In 4 vols. Vol. 4. Moscow: IMLI RAN, 2001. 616 p. (in Russ.).

2. Gafuri, M. Sochineniya [Essays]. In 4 vols. Vol.

1. Kazan: Tatarskoe knizhnoe izdatelstvo, 1983. 428 p. (in Bashkir).

3. Gafuri, M. Sochineniya [Essays]. In 4 vols. Vol.

2. Ufa: Bashkisrskoe knizhnoe izdatelstvo, 1978. 416 p. (in Bashkir).

4. Zagidullina, D. Modernizm i tatarskaya proza nachala XX veka [Modernism and Tatar prose of the early

20th century]. Kazan: Tatarskoe knizhnoe izdatelstvo, 2003. 255 p. (in Tatar).

5. Kolobaeva, L.A. Russkiy eros: filosofiya ipoetika lyubvi v romane nachala i kontsa XXv. [Russian Eros: Philosophy and poetics of love in the novel of the early and late 20th century]. Vestnik Moskovskogo universiteta. Ser. Filologiya - Bulletin of the Moscow University. Ser. Philology, 2001, no. 6, pp. 43-44 (in Russ.).

6. Kratkiy slovar po estetike [Short dictionary of aesthetics]. Moscow: Prosveshchenie, 1983. 223 p. (in Russ.).

7. Kunafin, G.S. Ideyno-khudozhestvennye osobennosti bashkirskoy literatury nachala XX veka [Ideological and artistic features of Bashkir literature of the early 20th century]. Ufa: Gilem, 2016. 368 p. (in Bashkir).

8. Sokolov, A.G. Istoriya russkoy literatury kontsa XIX- nachala XXveka [History of Russian literature of the late 19th - early 20th centuries]. Moscow: Vysshaya shkola, 2000. 432 p. (in Russ.).

9. Fedorov, A.A. Vvedenie v teoriyu i istoriyu kultury. Slovar [Introduction to the theory and history of culture. Dictionary]. Ufa: Gilem, 2003. 268 p. (in Russ.).

10. Khalizev, V.E. Teoriya literatury [Literary theory]. Moscow: Vysshaya shkola, 2000. 398 p. (in Russ.).

11. Khusainov, G.B. Slovar literaturovedcheskikh terminov [Dictionary of literary terms]. Ufa: Kitap, 2006. 248 p. (in Bashkir).

12. Teoriya literatury [Literary theory]. In 4 vols. Vol. 4. Literaturnyy protsess [Literary process]. Moscow: IMLI RAN, 2001. 616 p. (in Russ.).

13. Estetika. Slovar [Aesthetics. Dictionary]. Moscow: Politizdat, 1989. 447 p. (in Russ.).

DOI 10.24412/2223-0564-2021-3-41-47 Г.Х. Абдрафикова УДК 82(470.57)-1(092):28:82.01/.09

АРАБОГРАФИЧНОЕ СОЧИНЕНИЕ БАШКИРСКОГО ПОЭТА-ПРОСВЕТИТЕЛЯ Г. КИИКОВА «'АЙН АР-РИЗА»

Аннотация

Изучение письменных памятников всегда вызывает интерес в мировой науке. Арабографичные источники на тюрки не являются исключением. Однако отсутствие или малое количество специалистов, умеющих читать такие тексты, препятствует активному введению их в научный оборот. Цель настоящей статьи - введение в научный оборот арабографичной книги на тюрки башкирского поэта-просветителя Гарифуллы Киикова «'Айн ар-риза», со дня выхода в свет которой прошло уже сто двадцать лет. Исследуемый экземпляр книги был выяв-

Абдрафикова Гульнара Хависовна, кандидат филологических наук, и.о. ведущего научного сотрудника, Институт истории, языка и литературы Уфимского федерального исследовательского центра РАН (Уфа), e-mail: gulnara1273@bk.ru

Gulnara Kh. Abdrafikova, Cand. Sci. (Philology), Leading Researcher, Order of the Badge of Honour Institute of History, Language and Literature, Ufa Federal Research Centre of the RAS (Ufa), e-mail: gulnara1273@bk.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.